Тақырып. Жазалардың атқарылуын құқықтық реттеу және түзеу ықпалы шараларын қолдану

Бас бостандығ ынан айыруғ а, тү зеу жұ мыстарына, ә скери қ ылмыстары ү шін сотталғ андарды тү зеу тә рбиелік ық пал ету қ ұ ралдарын қ олданумен жү зеге асырылады. Мұ ның ө зі тү зеудің тә рбиелік ық пал ететін негізгі қ ұ ралдарын қ олдануда арнаулы жағ дайларды пайдалануды қ ажет етеді. Осындай жағ дай жасауғ а жазаны ө теу режимі бағ ытталғ ан.

Қ олданыстағ ы қ ылмыстық -атқ ару заң намасы (Қ Р Қ АК 1-бабы) жазаны жү зеге асыру жолында «атқ ару» терминімен бірге «ө теу» деген сө зді қ олданады. Осы кө рсетілген терминдер сотталғ андардың жазасын жү зеге асыруда бірың ғ ай ә рекет кө рсетеді, сө йтсе де ол қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық тық қ атынастарының тү рлі субъектілері мен қ атысушыларына қ олданылады.

«Атқ ару» термині ө здерінің міндеттеріне қ арай жазалаудың барлық ық палын жү зеге асыратын тиісті органдарғ а арналады. Ол органдар сотталғ андар­дың қ ұ қ ық тарына нұ қ сан келтірмейтіндей жағ дайда, сот ү кімімен белгілен­ген мерзім ішінде осы сө зді жү зеге асыруы тиіс. Ал «ө теу» сө зі, яғ ни жазаны ө теу сотталғ андарғ а ғ ана қ атысты. Олар соттың тиісті ү кімі негізінде, қ ыл­мыстық -атқ ару заң намасымен белгіленген міндеттерін орындай отырып, қ ұ ­қ ық тың тыйым салынғ ан нормаларын бұ збауғ а тырысып, ө зінің қ ұ қ ық тары мен міндеттерін жү зеге асырады.

Жазалау ық палын жү ргізу кезіндегі сотталғ андардың қ ұ қ ығ ын шектеу нақ ­ты бір жаза тү рін ө теу режимімен анық талады. Жазаның мә ні мен мағ ынасын кө рсететін жазаны атқ ару режимі ө зінің бағ ытына қ арай кө п салалы. Ол сотталғ андарды тү зеудің негізгі қ ұ ралдарының бірі ретінде (Қ Р Қ АК 7-бабы) оларғ а жазалау ық палын тигізеді жә не бір мезгілде тү зеудің басқ а қ ұ ралда­рының нә тижелі қ олдануына қ ұ қ ық тық алғ ышарттар жасайды. Азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тар туралы Пактіде айтылғ андай, «жазалау жү йесіндегі сот­талғ андарғ а арналғ ан режим оларды шын мә нінде тү зеу мақ сатын алғ а тар­тады» (10-бабы 3-тармағ ы).

Режиммен сотталғ андар ғ ана емес, сонымен бірге бас бостандығ ынан айы­ру орындарында ең бек ететін қ ызметкерлерінің, сотталғ андардың туғ ан-туыстарының жә не осында келіп-кететін ө зге де қ ызметкерлердің міндетті тү рде сақ тайтын жә не орындайтын тү зеу мекемелерінің ішкі тә ртібі белгіле­неді. Ол тү зеу мекемелерінің ішінде ғ ана емес, сотталғ андар жұ мыс істейтін одан тысқ ары жерлерде де кү шіне енеді. Сө йтіп, режим сотталғ андардың бү кіл ө мір салтын, тиісті бір жазаны атқ аратын тү зеу мекемелері ә кімшілігінің қ ызметін де реттейді.

Жазаны ө теу (атқ ару) мә селесі қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының маң ызды мә селелерінің бірі. Ол қ ылмыстық жазаны атқ аратын мекемелер мен орган­дарды тә жірибесіне еніп, ол тө мендегідей екіұ шты мағ ынада қ олданылады:

- органдар немесе мекеме ә кімшіліктерінің жазаны атқ ару тә ртібін анық ­тайтын ережелер жиынтығ ы ретінде;

- бас бостандығ ынан айыруғ а, тү зеу жұ мысына, абақ тыда ұ стауғ а сотталғ андардың жазаны ө теу тә ртібін анық тайтын ережелер жиынтығ ы ретінде;

Заң дарда «режим» деген сө здің анық тамасы жоқ, ол қ ылмыстық -атқ ару қ ұ ­қ ығ ы ғ ылымымен анық талады.

Профессор Н. А. Стручков былайша айтады: «режим» деген сө здің мағ ы­насында сазайын тартыратын жазалау деген тү сінік бар. Дей тұ рғ анмен, режим деген сө з ереженің орындалысын қ амтамасыз еткенімен, жазалау деген ұ ғ ымның мағ ынасын бермейді. Бұ л атап айтқ анда тә ртіпті болуғ а, тазалық ты, ө зінің жеке басының гигиенасын сақ тау жө нінде талап қ ою. Сонымен бірге режим ең бекпен тә рбиелеуді жү зеге асырудың қ ажетті шарттары болып саналады.

Профессор Б. С. Утевский тар мағ ынада режим сө зіне басқ аша анық тама берген. Ол былай деп жазады: «режим кү н тә ртібінен, бас бостандығ ынан айыру орындарындағ ы жү ріп-тұ ру тә ртібінен, бас бостандығ ынан айырыл­ғ андардың сыртқ ы дү ниемен араласу жолын белгілейтін ережелерден, кө термелеу мен жазалау шаралары жү йесінен туындайды». Режимнің тек жазалау ғ ана емес, сотталғ андардың бойында жақ сы қ асиеттер қ алып­тастыратындай тә рбиелік мә ні де бар, сондай-ақ ол тү зелуге ық пал ететін шараларды да қ амтамасыз етеді. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымында режим сө зінің кең жә не тар мағ ынадағ ы екі тү рлі анық тамасы болады.

Тар мағ ынада жазаны ө теу режимі деп қ ылмыстық -атқ ару заң намаларымен жә не сотталғ андардың орындауына міндетті жазаны ө теудің нақ ты тә ртібін анық тайтын ережелерінің жиынтығ ы деп айтуғ а болады. Бұ л ережелерде қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық жазалаумен кө ріністер жә не жазаны ө теу режимінің мазмұ нын қ ұ райтын қ ұ қ ық ты шектеу шараларының кешендері шоғ ырландырылады.

Кең мағ ынада режимді қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының нормаларымен басқ арылатын, реттелетін норма, белгілі бір ұ йымдастырушылық -қ ұ қ ық тық нысанда жү зеге асырылатын жазалаушы-тә рбиеледші іс-ә рекет деп тү сінуге болады. Жазаны ө теу мен тү зетудің ық пал етуші шараларын қ олданудың тә ртібі мен шарттары қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымында жазалаушы-тә рбиелеуші іс-ә рекет деген атауғ а ие болды. Дә л осы жағ дайдан да режимнің кең мағ ынасы туындайды.

Тү рлі кө зқ арастарды талдай келе ғ алымдар режимге мынадай анық тама береді: жаза ө теу режим деп, қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық жазалауды жү зеге асыруды қ амтамасыз ететін, жазаның мақ сатына жету ү шін сотталғ андарғ а ық пал ету арқ ылы тү зеу шараларын қ олдануғ а жағ дай туғ ызатын қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық нормаларымен белгіленген бас бостандынғ ынан айыру тү ріндегі жазаны ө теудің (атқ арудың) тә ртібі мен шарттарын айтамыз.

Жазаны ө теу режим оның қ ұ қ ық тық қ ағ идалары негізінде ұ йымдастырылады. Тү зеу мекемелеріндегі режим қ ағ идалары жазаның мақ сатына сай келуі тиіс. Режимнің негізгі қ ағ идалары мыналар болып табылады:

- заң дылық; - гуманизм; - мақ саттылық; - жекелендіру; - тең дестіру; - жазалау мен тә рбиелеу ық палын ү йлестіру.

Заң дылық қ ағ идасы сотталғ андарғ а, оның мінез-қ ұ лқ ына қ атысты заң ғ а негізделген, яғ ни қ ылмыстылық -атқ ару заң намасында қ арастырылғ ан талаптардың ғ ана қ олданылатындығ ын білдіреді. Қ ұ қ ық тық нормалармен белгіленген жазаны ө теу ережелері, сотталғ андарғ а ғ ана емес, жазаны атқ арушы органдар мен мекемелері ә кімшілігінің жә не барлық қ ызметкерлеріне де қ атысты. Жазаны атқ арудағ ы заң ның нақ ты орындалуын қ адағ алау тө мендегіше тү рлі нысандарда жү ргізіледі:

- соттық бақ ылау; - ведомстволық бақ ылау; - қ оғ амдық бақ ылау; - прокурорлық қ адағ алау; - сотталғ андардың арыз-шағ ым, ұ сыныстар мен ө тініш беру мү мкіндігі.

Жазаны ө теу режимін ұ йымдастырудағ ы гуманизм қ ағ идасы Қ Р Қ АК 2, 8, 10, 11, 77 жә не басқ а да баптарында бекітілген. Ал Қ Р Қ К 38-бабы (Жаза ұ ғ ымы мен мақ саты) жаза тә н азабын шектіруді немесе адамның қ адір-қ асиетін қ орлауды мақ сат етпейді.

Тү зеу мекемелеріндегі режимді ұ йымдастыру мақ саттылығ ы ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіруді, сотталғ андарды тү зеуді, сотталғ андардың да ө зге де адамдардың да жаң а қ ылмыстар жасауының алдын алуды қ арастырады. Сотталғ андарды тү зеу жаза атқ арушы органдар алдына белгілі бір мақ сатты – заң бұ зушыларды заң ғ а бағ ынатын, қ оғ амғ а пайдалы адамдарғ а айналдыру.

Режимді жекелендіру тү зеу мекемелерінің қ ызметінің тиімділігін арттыруда шешуші рө л атқ арады. Жазаны жекелендіру оны атқ ару сатыларында сотталушының мінез-қ ұ лқ ына байланысты оны ұ стау жағ дайын ө згертуді ұ сынады. (Қ Р Қ АК 16-тарауы жазаларды атқ арудың дағ дылы, жең ілдетілген, жең ілдікті жә не қ атаң жағ дайларын қ арастырады.

Режимді тең дестіру жасағ ан қ ылмыстарының қ оғ амғ а қ ауіптілік дә режесіне, бұ рын сотталғ андығ ына, қ ылмыстарының қ айталануына байланысты ә ртү рлі санаттағ ы сотталғ ан қ ылмыскерлерді ұ стаудың тү рлі немесе тиісті жағ дайларын қ олданумен кө рінеді (дағ дылы, қ атаң, ерекше режимдер). Бұ л қ ағ ида сотталғ андарды жіктеу жә не оларды тү зеу мекемелері тү рлеріне қ арай бө лумен жү зеге асырылады.

Режимнің жазалау мен тә рбиелеу ық палын ү йлестіру қ ағ идасы сотталушының барлық қ ұ ралдардың жиынтығ ымен қ ұ қ ық бұ зушылық қ а қ арсы тұ ра алатындай мінез-қ ұ лық қ алыптастыруғ а ық пал ететіндей негізгі қ ұ рал­дарының бірі болып табылады. Режимнің жазалаушы ық палы сотталғ андарғ а оқ шаулау, кездесу мен посылка алуғ а шектеу қ ою сияқ ты шектеулер арқ ылы кө рінеді. Ол сотталғ андарды қ орқ ытып жаң а қ ылмыс жасаудың алдын алып қ ана қ оймай, тү зелу жолына тү сем деген адамның ынтасын арттырып, жоғ алтып алғ ан жақ сылық тарын қ алпына келтіруге ұ мтылдыра тү седі.

Осы айтылғ андардан келіп режимнің негізгі функцияларын анық тауғ а болады. Оларғ а: сотталғ андарды жазалау, тә рбиелеу, ескерту, сондай-ақ ө мірге бейімдеу функцияларын жатқ ызуғ а болады.

Жазалау функциясы сотталғ андарғ а қ ылмыстық -атқ ару заң намасында қ арастырылғ ан жә не сот ү кімінен туындайтын қ ұ қ ық тық шектеулер белгілеу кө бінесе сотталғ андардың субъективті қ ұ қ ық саласын қ амтиды. Жасағ ан қ ылмысы ү шін кінә лі адамғ а заң мен белгіленген белгілі бір қ ұ қ ық тық шектеулер мен тыйым салушылық пен кө рінетін белгілі бір қ ылмыстық жаза қ ол­данылатын ескеретін болсақ, режимнің негізгі қ ызметі қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық жазалаудың жү зеге асырылуын қ амтамасыз ету.

Режимнің жазалаушы ық палы бостандық тан айыру фактісінің ө зінен жә не одан туындайтын шектеулерден кө рінеді. Режимнің мұ ндай қ ызметі қ оғ амды жә не оның азаматтарын екінші рет қ айталап қ ылмыс жасауғ а бейім тұ ратын адамдардан қ орғ айды.

Режимнің тә ртбиелік функциясы бірнеше ә дістермен жү зеге асырылады. Біріншіден, ол мә жбү рлеу адамды тә рбиелейтін, тә ртіпті сақ тауғ а баулитын, жазаны ө теудің ережелерін міндетті тү рде сақ тайтын, заң ғ а бағ ынатын мінез-қ ұ лық қ алыптастыратын болғ андық тан жазалауды жү зеге асыру жолымен, екіншіден мемлекеттік мү лікті кө здің қ арашығ ындай сақ тау, мекеме қ ызмет­керлерін сыйлау, жеке гигиенасының ережелерін сақ тау сияқ ты табиғ атына қ арай жазалауғ а жатпайтын ә рекет жасау жолымен жү зеге асырылады.

Режимнің тә рбиелік функциясы сотталғ ан адамның бас бостандығ ынан айрылуына байланысты уайым мен қ айғ ы-қ асіретке душар болғ анда имандылық қ а бой ұ руын жетілдіре тү седі; сотталғ ан адамның бойында ұ зақ уақ ыт ішінде қ алыптасса да дағ дылы сипат алатын ө зіне пайдалы дағ ды мен қ асиеттер қ алыптастыруғ а жағ дай жасайды; сотталғ ан адамның бойында белгілі бір қ ұ қ ық тық сана-сезімнің қ алыптасуына мү мкіндік туғ ызады; белгілі бір дә режеде қ ылмыс жасауғ а итермелеген жаман қ асиеттерден арылуғ а, қ аншама игіліктер мен жақ сылық ты жоғ алып алғ анан ұ ғ ынуына кө мектеседі; соттал­ғ ан адамның бойында алдағ ы уақ ытта қ ылмыс жасамайтындай сана қ алыптастыруы тиіс жә не ол жазаланғ ан адамның қ орқ ынышы арқ ылы емес, қ ылмыстық ө мір салтын ұ стаудың мә нсіз екенін тү сетіндей ой қ алыптастыра­тындай болуы керек.

Бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жазаны ө теу (атқ ару) режимінің тиімділігін қ амтамасыз ету ү шін оның талаптары уақ ытлы жә не тиісінше атқ арылуы тиіс. Тү зеу мекемелеріндегі қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынасына қ атысушылардың барлығ ының тә ртібі жазаны ө теу режимін реттейтін қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы нормаларының талаптарына сай келуі тиіс. Режимнің талаптарын қ атаң орындамайынша тә рбиелік ық пал ету шаралары жү йесінің тиімділігі болуы мү мкін емес. Сонымен бірге, тү зеу мекемелеріндегі режим сотталғ андарды кү зету жолымен, оларғ а қ адағ алау жасау, кө термелеу мен жазалау, ерекше жағ дайларда қ ауіпсіздік шараларын қ олдану арқ ылы қ амтамасыз етіледі.

Режимді қ амтамасыз етудің ә діс-тә сілдері Қ Р Қ АК 77-бабында кө зделген талаптарғ а негізделген тә ртіпті сақ тауғ а бағ ытталғ ан жә не сонымен бірге тү зеу мекемелерінде жалпы қ ұ қ ық тық тә ртіпті сақ тауғ а бағ ытталғ ан. Басқ аша айтқ анда, режим талаптарын бұ зушылық тың алдын алу жолдарын қ амта­масыз ету міндеттері қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ына қ атысушылар тарапынан туындайтын қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеттерді, заң бұ зушылық ү шін тиісті шара қ олдануғ а жол бермеу болып саналады.

Режимді қ амтамасыз етудің ең басшы қ ұ ралы – сотталғ андардың жазаны ө теу тә ртібін қ амтамасыз ету, олардың жаң а қ ылмыстар немесе қ оғ амғ а жат бө тен қ ылық тар жасауын ескерту кө мегімен атқ арылатын оларды кү зету мен қ адағ алау жасау. Режимді қ амтамасыз етудің басқ а бір қ ұ ралдары ө з кезегінде сотталғ андардың қ ұ қ ық қ а бағ ынушылық мінез-қ ұ лық тарын қ алыптастыратын, олардың жазаны ө теу тә ртібін бұ зуларына жол бермеулеріне себеп болатын кө термелеу мен жаза қ олдану шарлары болып табылады. Қ ылмыстық -атқ ару заң ымен кө термелеу мен жазалау шараларының тізімі (Қ Р Қ АК 109, 111-баптары), сондай-ақ оларды қ олдану тә ртібі (Қ Р Қ АК 110, 113-баптары) қ арастырылғ ан.

Жазалау мен кө термелеу шаралары тү зеу мекемелеріндегі белгіленген сот­талғ андардың тү зелу тә ртібін қ амтамасыз етудің, тү рлі қ ұ қ ық бұ зушылық тар мен жаң а қ ылмыс жасауының алдын алудың ең басты қ ұ ралы болып табы­лады. Кө термелеу шараларын қ олдану – сотталғ ан адамның тә ртібін жақ сы жақ қ а қ арай ө згертудің жә не одан ә рі тү зелуіне ынталандырудың бір жолы. Кө термелеудің тә рбие ісінде игі ә сер етуі ү шін ол ә рбір нақ ты жағ дайда орынды, нақ ты бір адамғ а тиісінше ық пал ететіндей, оның қ оғ амғ а пайдалы мақ сат кө здеуіне, ынтасына байланысты, дер кезінде жә не жариялы болуы керек. Жазалау шараларын қ олдану жазаны ө теу тә ртібін бұ зушыны соны сақ тай білуге мә жбү рлейтін қ ұ рал болып саналады. Жазаны ө теу режимін елеулі тү рде бұ зушылық тар қ атарына сотталғ ан адамның жұ мысқ а істеуге шығ удан бас тарту, суық қ арулар жасау мен оларды сақ тау, спирттік ішімдік­тер мен есірткілік заттар пайдалану, аймақ қ а тыйым салынғ ан заттарды алып кіру, ә кімшілікке бағ ындау жә не оларды келеке ету, ішкі тә ртіп ережелерін бұ зу жә не басқ алары жатады. Жазаны ө теу режимінің бірде-бір бұ зушылығ ы назардан тыс, ә кімшіліктің ә сер етуінсіз қ алмауы керек. Жазалау шараларын дұ рыс қ олдана білу сотталғ ан адамның жаң адан қ ылмыс жасауының алдын алатын, оғ ан қ андайда болмасын қ ылмыстың жазаланбай қ алмайтынын дә ­лелдеп беретін, ә кімшілікті алдын алу шараларын жү ргізуге мә жбү р ететін болғ андық тан айырық ша маң ызғ а ие болады.

Сотталғ андарғ а қ арсы қ ару қ олдануғ а олар тү зеу мекемесінің қ ызметкер­лерінің жә не ө зге де адамдардың ө міріне қ ауіп тө ндірген тө тенше жағ дайларда, егер басқ а амалдармен ұ стап алуғ а мү мкіндік болмағ ан жағ дайда тү рмеден қ ашқ анда ғ ана жол беріледі.

Кә мелетке толмағ андар мен ә йелдерге қ ашқ ан кезде оларғ а қ арсы қ ару қ олданылмайды.

Қ ару қ олданылғ ан ә рбір жағ дайда ол жө нінде дереу прокурорғ а хабарлануы тиіс.

Режимнің негізгі талаптары Қ Р Қ АК 77-бабында анық талғ ан. Ондағ ы талаптар сотталғ андарды кү зету мен оқ шаулауды қ амтамасыз ететін заң да жә не заң ғ а сә йкес нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен белгіленген жазаны атқ ару мен ө теу тә ртібін; оларды ұ дайы қ адағ алауды; ө здеріне жү ктелген міндеттерді атқ аруды; олардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін жү зеге асыруды; сотталғ андар мен қ ызметкерлердің қ ауіпсіздігін; сотталғ андардың тү рлі санаттарын бө лек ұ стауды; сот тағ айындағ ан тү зеу мекемесінің тү ріне қ арай ұ стаудың тү рлі жағ дайларын; жазаны ө теу шарттарын ө згертуді қ арасты­рады.

Соталғ андарды қ оғ амнан оқ шаулау дә режесі ә р алуан жә не ол тү зеу мекемелерінің тү ріне байланысты болады. Колония-қ оныстарда мұ ндай дә реже тө мендеу. Сотталғ андар кү зетсіз, бірақ жіті қ адағ алаудағ ы ұ стауда болады.

Жабық тү рдегі тү зеу мекемелеріндегі оқ шаулау басқ аларына қ арағ анда кү рделілеу, бірақ ондағ ыларды қ оғ амнан мү лдем аластатылды, бә рінен бейхабар деп айтуғ а болмайды. Олар газет-журнал, кітап оқ ып, теледидар ха­барларын кө ріп, радио тың дайды, ө здерінің ұ зақ жә не қ ысқ а мерзімді кездесу мен хат жазысу туралы қ ұ қ ық тарын жү зеге асырып отбасы мү шелерімен байланысып турады. Қ атаң ырақ оқ шаулау заң мен ерекше режимдегі тү рмелер мен колонияларда белгіленген.

Тү рлі тү зеу мекемелеріндегі сотталғ андарды бө лек ұ стау, біріншіден бір санаттағ ы сотталғ андардың басқ а санаттағ ыларғ а жаман ә серін тигізбес ү шін екіншіден, ә р санаттағ ы сотталғ андарды бір-біріне зиян келтірмес ү шін жас шамасына, азаматтығ ына, аса қ ауіпті қ ылмыс қ айталауына, аса қ ауіпті қ ыл­мыс жасаумен сотталғ андығ ына, жұ қ палы аурумен ауруына жә не басқ а да жағ дайларына қ арай бө лінеді.

Тү зеу мекемелеріндегі қ адағ алау – бұ л сотталғ андардың жазаны ө теудің белгіленген режимін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан арнайы тағ айындалғ ан ә скери бө лімше нарядтарымен жә не тү зеу мекемесі қ ызметкерлерімен сотталғ андардың орналасқ ан жерлері мен жұ мыс орындарындағ ы жү ріс-тұ рысы мен тә ртіптерін қ арау мен бақ ылау жү йесі. Оны тұ рғ ын орындардағ ы, ө ндірістік алаң дардағ ы, айыптық оқ шаулағ ыштағ ы, камералық ү лгідегі бө лмедегі, айдауылсыз жү ретіндер мен колониядан тыс ұ стаудағ ы сотталғ андардың бә рінің ү стінен жү ргізіледі. Қ ажет болғ ан жағ дайда бақ ылаушылар сот­талғ андарғ а тінту жү ргізе алады, тұ рғ ын жә не жұ мыс орындарын, келген посылкалар мен сә лемдемелерді қ арап, тінте алады, қ ысқ а мерзімді кездесулеріне қ атысады. Қ адағ адаудың ең қ ажетті элементі – сотталғ андарды ұ дайы тү гендеп отыру.

Режимнің негізгі талаптарын бұ лжытпай орындап отыру сотталғ андарды тү зеудің басқ а да қ ұ ралдарының ойдағ ыдай қ олданылуын қ амтамасыз етеді.