Азақстанның түрмелерінің тарихи-құқықтық негіздері.

Кө шпенділердің, яғ ни қ азақ тардың жазалау жү йесінде бас бостандығ ынан айыру немесе ө лім жазасы ә детте қ олданылмағ ан. Кө шпенділерде негізгі жаза ретінде айыппұ л тө леу, мысалы, қ ылмыскер кісі ө лтірген кезде қ ұ н, ал басқ адай қ ылмыс жасағ ан кезде айып тө лейтін болғ ан.

Осығ ан орай қ азақ қ оғ амында тү рме салу жә не осы сияқ ты мекемелердің қ ажеттілігі болмағ ан. Қ азақ стан аумағ ында тү рме салу патшалық Ресейдің колониялдық саясаты дә уірінде басталғ ан. ХХ ғ асырдың басында Қ азақ стан аумағ ында 20-ғ а жуық тү рме болғ ан.

Бұ л тү рмелерде қ амауда отырғ андардың шектен тыс кө п болуына байланысты аштық, суық, ауру жә не сотталғ андар арасында адам ө лімі кө п болғ ан. Тү рмелердің қ анағ аттанарлық сыз жағ дайда болуының бір себебі, бірнеше ғ асырлар бойында Ресей империясында жазаның мақ саты сазайын тарттыру жә не қ орқ ыту болып табылғ ан. Бұ ндай мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін тү рмелерде мық ты қ ұ лып пен берік кү зет болса жетіп жатыр. Дә л сондық тан да патшалық Ресейде ХХ ғ асырдың ішінде мысалы, Батыс Еуропа елдерімен салыстырғ анда пенитенциарлық білімге деген сұ раныс болмағ ан, осыдан барып пенитенциарлық ғ ылым қ алыптаспағ ан, қ амауғ а алу орыны қ ызметінің заң намалық негізі дамымағ ан еді.

Тү рме қ ызметінің тағ ы бір айтарлық тай кемшілігі тү рмелерде сотталғ андардың арасында ө зіне тә н салт дә стү рі жә не ө зін ұ стау ережесі бар қ ылмыстық орта қ алыптасып, олар басқ а сотталғ андарғ а қ ысым кө рсетеді.

ХІХ ғ асырдың соң ында Батыс Еуропа елдерінің қ ысым кө рсетуімен патшалық ө кімет ө зінің ұ станымын қ айта қ арастырады, қ орқ ыту мен ө ш алудың орнына тү рмеге қ амау тү ріндегі жазаның мақ саты қ ылмыскерді тү зету екендігін мойындайды. Осығ ан орай патшалық ө кімет айдауда жү рген каторжандарғ а жә не айдауда жү рген қ оныс аударушыларғ а қ атысты бастарын тақ ырлап қ ырып тастау, қ амшымен сабау, арбағ а байлау сияқ ты жазалауды ө згерткен, сондай-ақ шартты-жедел босату енгізілді. Бұ дан басқ а, патшалық ө кімет 1905 жылы жаң а тү рмелер салуды бастауғ а мә жбү р болғ ан. Бұ л бағ дарламаны аяқ тауғ а соғ ыс жә не революция кедергі келтірген болатын.

1917 жылы ақ пан революциясынан кейін Уақ ытша ү кімет тарапынан тү рме жү йесін реформалауғ а талпыныс жасалғ ан. Алайда ол да аяқ талмай қ алғ ан, ал ү кіметтің ө зі 1917 жылғ ы Қ азан революциясымен орынан тайдырылғ ан.

1917 жылғ ы қ азан айынан кейін бас бостандығ ынан айыру орындарына басшылық ету РСФСР Халық ә ділет комиссариатына жү ктелген, оның жанынан қ амауда ұ стаудың Бас басқ армасы қ ұ рылғ ан, 1918 жылы мамырда жазалаушы болып атын ауыстырғ ан, ал 1919 жылы орталық жазалаушы бө лім болып қ айта қ ұ рылғ ан. Губерниялық (облыстық) ә ділет комиссариаттары жанында тү рме инспекциялары, ал 1919 жылдан бастап жазалаушы бө лімдер жұ мыс істеген.

Қ азақ станда 1920 жылы тамыз айында Қ азақ автономиялы республикасын қ ұ румен байланысты Қ азКСР Ә ділет Халық Комиссариаты (Ә ХК) енгізумен Қ амауда ұ стау орнының бас басқ армасы (Қ Ұ ОББ) қ ұ рылғ ан, оғ ан республика аумағ ында жұ мыс істеген 20 жалпы қ амауда ұ стау орыны тікелей бағ ынғ ан. Бұ дан басқ а Қ азКСР Ішкі Істер Халық комиссариаты (ІІХК) қ ұ рамында тө рт ең бек лагері болғ ан.

1921 жылдың наурыз айының соң ында Қ аз КСР СНК шешімі бойынша милицияның қ арауында ү йде қ амауғ а алынғ андар жә не ІІЖК ең бек лагерлерінде отырғ андар Қ азКСР Ә ділет Халық комиссариятының Қ Ұ ОББ қ ұ рамына енеді.

Алайда 1922 жылы қ амауда ұ стау барлық орындары Ф.Э. Дзержинскийдің ұ сынысы бойынша РСФСР ІІХК қ арауына берілген болатын. Сондық тан 1922 жылдың жазынан бастап Қ азақ станда да барлық қ амауда ұ стау орындары Қ азКСР ІІХК қ арауына кө шкен болатын.

Кең ес ү кіметінің басшысы В.И.Ленин Кең ес мемлекетіндегі қ амау орындары патшалық тү рмелерден ө згеше болуғ а тиіс екендігін, олардың басты мақ саты қ амаудағ ыларды тү зеу болуғ а тиістігін жә не тү рмелерді тә рбиелеу мекемелерімен ауыстыру қ ажет деп айтқ андығ ын атап ө ту қ ажет.

Арнайы ә дебиеттерде кө рсетілгендей дә л Кең ес ө кіметінің бірінші жылдарында мемлекет басшысы бола отырып В.И.Ленин Халық Комиссарияты Кең есінің бірқ атар декреттері мен қ аулыларына қ ол қ ойғ ан, мысалы «Губерниялық жә не облыстық ә ділет бө лімдерінің жазалаушы бө лімдері жанындағ ы бө ліп таратушы комиссия мекемелері туралы»; 1921 жылғ ы 21-наурыздағ ы «Бас бостандығ ынан айыру жә не сотталғ андарды шартты-жедел босату тә ртібі туралы» декрет, 1921 жылғ ы 28-қ арашадағ ы «РСФСР бас бостандығ ынан айыру орындарындағ ы сотталғ андардың жә не бас бостандығ ынан айырусыз мә жбү рлеу жұ мыстарын ө теушілердің ең бегін пайдалану туралы» жә не тағ ы басқ алар.

Қ абылданғ ан актілердің арасында 1918 жылы 23-шілдеде РСФСР Ә ХК бекіткен «Жазалау шарасы ретіндегі бас бостандығ ынан айыру жә не оны ө теу тә ртібі туралы» Уақ ытша нұ сқ ау маң ызды орын алады.

РСФСР Ә ХК бұ л уақ ытша нұ сқ ауы 1920 жылдың қ араша айына дейін қ олданылғ ан. Одан кейін 1920 жылдың 15-қ арашасында РСФСР Ә ХК қ аулысымен «Қ амауда ұ стаудың жалпы орындары туралы ереже» бекітілген, онда қ оғ амдық пайдалы жұ мысты, оқ у-тә рбие жә не мә дени-ағ арту жұ мысты қ олдану, жазаны ө ту режимі жә не т.б. толығ ымен реттелінген болатын. Бұ л қ аулымен жазаны ө теудің прогрессивті жү йесі бекітілген.

Осылайша, Кең ес ө кіметінің алғ ашқ ы жылдарында қ амауда ұ стау орындары қ ызметінің қ ұ қ ық тық негізін дамытуғ а қ ылмыстық қ ұ қ ық тың классикалық мектебі жә не тү зеу тү рмелерін қ ұ руда айтарлық тай тә жірибесі бар Батыс Еуропа елдерінің пенитенциарлық жү йесі қ ызметінің практикасы орасан зор ық пал еткендігін айтуғ а болады. Бірақ елдегі ә леуметтік-саяси, экономикалық тұ рақ сыздық жә не қ амауда ұ стау орындарының нашар материалдық -техникалық базасы, кадрлардың кә сіптік дең гейлерінің тө мендігінен қ абылданғ ан қ ұ қ ық тық норманың концептуальдық ережесін іске асыруғ а мү мкіндік бермеген.

Азамат соғ ысынан кейін 1921 жылы кең ес ү кіметінің басшысы В.И.Ленин социализмге нарық тық экономика арқ ылы, мемлекеттік капитализм арқ ылы ө туді ұ сынғ ан болатын. Нарық тық экономикағ а кө шу бірінші кезекте мемлекеттің қ ұ қ ық тық жү йесін қ ұ руды талап етті. Осығ ан байланысты келесі 1922 жылы, мә лім болғ андай, ұ йымдастырушылық -қ ұ қ ық тық реформа жылы болды. Сондық тан бір жыл ішінде қ ылмыстық жә не азаматтық кодекс, жаң а жер жә не ең бек кодекстері дайындалып, қ абылданды. Заң дарды қ абылдау соттарды реформалаумен бірге жү рді. Сол кезде мемлекеттік прокуратура тағ айындалып, адвокатура жү йесі реттелінді. Ал азамат соғ ыс кезінде жұ мыс істеген ревтрибунал жә не ә кімшілік сот ісін жү ргізу сияқ ты сот органдары қ ысқ артылғ ан болатын.

1922 жылы РСФСР Қ ылмыстық кодексі қ абылданғ аннан кейін РСФСР бірінші Ең бекпен тү зеті кодексі (ЕТК) жобасы ә зірленді. Бір жыл ішінде бұ л жоба кө птеген кә сіпорындар мен ұ йымдарда, бұ ғ ан қ оса 1923 жылы Мә скеу қ аласында ө ткен пенитенциарлық іс қ ызметкерлерінің бірінші Бү кілресейлік съезінде талқ ыланғ ан.

РСФСР ЕТК 1924 жылғ ы 16-қ азандағ ы Бү кілодақ тық орталық атқ ару комитеті (БОАК) екінші сессиясының ХІ шақ ырылымында бекітілген болатын жә не осы кодекс белгілі бір ө згерістер мен толық тырулар енгізу арқ ылы жеті жыл бойы қ олданылғ ан.

1924 жылғ ы РСФСР ЕТК кіріспе бө лімінде кең ес мемлекетінің тү зеу-ең бек саясатының негізгі қ ағ идатері айтылғ ан. Жалпы, РСФСР-дің 1924 жылғ ы ЕТК барлығ ы 231-бап болғ ан. Талдау жасау кө рсеткендей, Ең бекпен тү зеу кодексінің концептуалдық негізі - қ амаудағ ыларды тү зеу идеясы болғ ан.

1924 жылғ ы РСФСР ЕТК қ амауда ұ стау орындарының жабық типтерін: қ амауда ұ стау ү йі, тү зеу-ең бек ү йлері жә не арнайы тағ айындалғ ан изоляторларды қ ұ руды қ арастырғ андығ ын атап ө ткен жө н.

1924 жылғ ы РСФСР ЕТК нормаларына сә йкес қ амауда ұ стау ү йлері тергеуде отырғ ан жә не алты айғ а дейін бас бостандығ ынан айыруғ а ү кім шығ арылғ ан адамдарды ұ стау ү шін арналғ ан.

Тү зеу-ең бек ү йлері алты айдан он жылғ а дейін бас бостандығ ынан айыруғ а ү кім шығ арылғ ан адамдарды ұ стау ү шін арналғ ан.

Арнайы тағ айындалғ ан изоляторлар ү ш категориядағ ы, яғ ни ең бекші табына жатпайтын жә не таптық ә деттері, кө зқ арастары немесе таптық мү ддесі жағ ынан адамдар; ең бекші табына жататын, бірақ Республика ү шін аса қ ауіпті болып танылғ ан адамдарды; тә ртіптік жазалау ретінде ауыстырылғ ан адамдарды қ атаң оқ шаулаумен бас бостандығ ынан айыруғ а ү кім шығ арылғ андарды ұ стау ү шін арналғ ан болатын. 1924 жылғ ы ЕТК нормаларына сә йкес аталғ ан мекемелерде сотталғ андарды камералар, топтар бойынша ұ стау қ арастырылғ андығ ы фактісін атап ө тпеуге болмайды.

Сотталғ андарды ұ стау режимі 1924 жылғ ы РСФСР ЕТК нормаларында қ арастырылғ ан жазаны ө теудің прогрессивті жү йесі туралы ережеге негізделген болатын. Оның мә нісі сонда, сотталғ ан қ амауда ұ стау орнында жазасын ө тей жү ріп, бірнеше кезең нен ө туге тиісті болатын, оның ө зін-ө зі ұ стауы мен жазаны ө теу мерзіміне байланысты оны ұ стау жағ дайы да ө згеруге тиісті болатын. Мә селен, ЕТК 100-бабына сә йкес бас бостандығ ынан айыру орындарында ү ш разрядты: бастапқ ы, ортаң ғ ы жә не жоғ арғ ы қ ұ ру талап етілген болатын. Ал сотталғ андарды ү ш категорияғ а бө лу қ ажет болатын:

- бірінші категория – қ атаң оқ шаулаумен бас бостандығ ынан айыруғ а жататын адамдар;

- екінші категория – кә сіби қ ылмыскерлер, сондай-ақ ең бекшілер табына жатпайтын, ө зінің таптық ә дет-салты жә не кө зқ арасы немесе мү ддесі салдарынан қ ылмыс жасағ ан сотталғ андар;

- ү шінші категория – не бірінші категорияғ а, не екінші категорияғ а жатпайтын барлық қ алғ ан сотталғ андар.

Бірінші жә не екінші категориядағ ы сотталғ андар ЕТМ тү скен кезде бастапқ ы разрядқ а жатқ ызылуғ а тиіс болатын, онда бірінші категориядағ ы сотталғ андар ЕТК 103-бабына сә йкес мерзімнің кем дегенде жартысын ө теуге, ал екінші категориядағ ы сотталғ андар сот тағ айындағ ан мерзімнің кем дегенде тө рттен бірін ө теуге тиісті болатын. Орта топқ а ауыстырылғ ан сотталғ андар барлық мерзімінің ү штен бірін ө теуге, тіпті болмағ анда кем дегенде онда алты ай отыруғ а тиісті.

Жоғ арғ ыдан басқ а барлық разрядтағ ы сотталғ андардың камералары тә улік бойы жабық болуғ а тиісті. Ал жоғ арғ ы разрядтағ ы сотталғ андардың камералары таң ертең нен кешкі тексеруге дейін ашық болуғ а тиіс болатын.

Қ амауда ұ стау жағ дайын тө мендегідей тү рде ө згерту қ арастырылғ ан:

1) бастапқ ы разрядтағ ы сотталғ андарғ а ЕТК 130-бабы талаптарына сә йкес екі аптада бір рет кездесу жә не шығ у, аптасына бір рет сә лемдеме алуына, сондай-ақ олар ө здерінің есебіндегі бар ақ шасының ү штен бірін жұ мсай алатын;

2) орташа разрядтағ ы сотталғ андар ЕТК 131-бабының талаптарына сә йкес аптасына бір рет кездесу, шығ у жә не сә лемдеме алуына болатын. Олар ө здерінің есебіндегі ақ шасының ү штен екісін жұ мсауына болатын;

3) жоғ арғ ы разрядтағ ы сотталғ андарғ а ЕТК 132-бабына сә йкес кү ні бойы олар ү шін арнайы бө лінген жер аумағ ында еркін жү ріп тұ руына рұ қ сат берілген; аптасына екі рет кездесу, шығ у жә не сә лемдеме алуына рұ қ сат етілген, ал ө здерінің есебіндегі ақ шаның тө ртен ү шін жұ мсауына болатын.

Бұ дан басқ а ЕТК 143-бабына сә йкес қ адағ алау комиссиясының қ аулысы бойынша орта жә не жоғ арғ ы разрядтағ ы сотталғ андарғ а бір апталық жә не екі апталық демалыс беру қ арастырылғ ан болатын.

Арнайы тағ айындалғ ан изоляторларда ЕТК 167-бабына сә йкес тек бір ғ ана бастапқ ы разрядтағ ы сотталғ андарды ұ стау қ арастырылғ андығ ын атап ө ткен жө н. Изоляторлардағ ы ұ стау жағ дайы басқ а бас бостандығ ынан айыру орындарымен салыстырғ анда барынша қ атаң болғ ан. Атап айтқ анда, сотталғ андарды изолятор территориясынан тыс жердегі жұ мысқ а пайдалануғ а мү лдем тыйым салынғ ан. Демалыс беруге жә не іссапарағ а жіберуге рұ қ сат берілмеген. Кездесу, хат-хабар жә не сә лемдеме алуғ а екі аптада бір рет ғ ана рұ қ сат берілген, ондағ ы сотталғ андар тапқ ан ақ шаларының ү штен бірін ғ ана қ ажетіне жарата алғ ан. Изоляторда отырғ ан сотталғ андарды бө ліп таратушы комиссияның қ аулысы бойынша орта разрядқ а ауыстыру арқ ылы ең бекпен тү зеу ү йлеріне ауыстыруғ а рұ қ сат берілген.

Бұ ғ ан қ оса ЕТК 121-бабына сә йкес мекеменің тү ріне жә не разрядына қ арамастан қ амауда отырғ андарғ а ө здерінің киімдерін киіп жү руге жә не егер заттардың мө лшері мен тү рі рұ қ сат етілген заттардың тізіміне сә йкес келетін болса, онда камерада ө здерімен бірге қ ажетті заттарын қ алдыруғ а рұ қ сат етілген. Ал тесетін жә не кесетін заттарғ а мекеме бастығ ының тек жазбаша рұ қ сатымен ғ ана рұ қ сат берілген.

Сол сияқ ты барлық мекемелер мен разрядтарда қ амауда отырғ андарғ а қ атысты бұ ғ ау салуғ а, қ ол кісенін қ олдануғ а, оларды карцерге, қ атаң бір кісілік орынғ а жабуғ а, тамақ бергізбеуге мү лдем тыйым салынғ ан. Арнайы тағ айындалғ ан изоляторлардан басқ а жерлерде қ амауда отырғ андарғ а темір шарбақ арқ ылы кездесу беруге тыйым салынғ ан.

ЕТК 115-бабына сә йкес ә йел жынысты қ амауда отырғ андарды жә не тергеуде жү рген қ амаудағ ыларды, сондай-ақ басқ а жақ тан жіберілген қ амауда отырғ андарды ө згелерден жеке ұ стау қ арастырылғ андығ ын атап айту керек.

Аталғ ан кодекс нормасы талаптарына сә йкес қ амаудағ ылардың карантинде болғ ан кезінде кітапханғ а баруына, газет, журнал оқ уына, шахмат ойнауына жә не т.б. рұ қ сат берілген. Осы кодекс бойынша тергеуде жү ргендерге жә не сотталушыларғ а жұ мыс істеу тү рін ө здерінің таң дау қ ұ қ ын сақ таумен оларды жұ мысқ а тарту қ арастырылғ ан.

Мұ рағ аттық деректер бойынша 1924 жылдан 1929 жылдар аралығ ында Қ азақ станда 13 қ амауда ұ стау орындары, 9 ең бекпен тү зеу мекемелері жә не 3 арнайы тағ айындалғ ан изоляторлар болғ андығ ы анық талды.

Мұ рағ ат материалдарынан 1924 жылы ең бекпен тү зеу кодексінде кө зделген жазаны ө теудің прогрессивті жү йесі туралы деректерді, яғ ни сотталғ андарды категориясы мен разряды бойынша бө лу туралы мұ рағ аттық материалдарды біз кездестірмедік. Біздің ойымызша жазаны ө теудің прогрессивті жү йесін аяғ ына дейін жеткізу ү шін қ иындық тудырғ ан жағ дайлар: білікті кадрлардың болмауы; нашар материалдық -техникалық база мен қ аражаттың жетіспеушілігі; сотталғ андардың мө лшерден кө п болуы т с.с.

Сонымен, қ ұ рылғ ан заң намалық негізге қ арамастан 20-жылдары тү рмелерді тү зеу мекемелеріне айналдыруғ а мү мкіндік болмағ ан. Олардың атауларына (қ амауда ұ стау ү йлері, ең бекпен тү зеу ү йлері, арнайы қ ұ рылғ ан изоляторлар) қ арамастан олар ө здерінің сипаты бойынша тү рме болып қ ала берген, онда қ амаудағ ылар патшалық Ресей кезіндегі сияқ ты жалпы тү рме камераларында ұ сталғ ан.

1928 жылдан бастап Кең естік социалистік республикалар Одағ ындағ ы (КСРО) қ амауда ұ стау орындарындағ ы сотталғ андардың саны кү рт кө бейе бастағ ан. Сол себептен арнайы изоляторларда сотталғ андардың басқ а да категориялары бірге ұ сталды. Бірақ сотталғ андарды бұ ндай жабық типтегі мекемелерде ұ стау орасан зор қ аражатты талап етті, ел бюджетіне айтарлық тай салмақ тү сірді. Осының бә рі қ ылмыстық жаза атқ ару мекемелерімен органдарын реформалауғ а себеп болды.

1929 жылдың жазында Бү кілодақ тық коммунистік партиясының саяси бюросының қ олдауымен КСРО-да екі жү йе қ ұ рылды: КСРО Біріккен мемлекеттік саяси басқ арманың (БМСБ) ең бекпен тү зеу лагерлер жү йесі, онда ү ш жылдан бастап одан кө п мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андар жазасын ө теуге тиіс болатын. Екінші жү йе одақ тық жә не автономиялық республикалардың ІІХК қ амауда ұ стау орындары, онда ү ш жылғ а дейін мерзімге бас бостандығ ынан айырылғ ан сотталғ андар болуғ а тиіс болды.

КСРО БМСБ-ның ең бекпен тү зеу лагерлері сияқ ты одақ тық жә не автономиялық республикалардың ІІХК қ амауда ұ стау орындары да ө зін ө зі қ амтамасыз ету қ ағ идаі негізінде жұ мыс істеуге, яғ ни ө здерін ө здері барлық қ ажетті нә рселермен қ амтамасыз етуі тиісті болатын.

Қ амауда ұ стау орындарын ө здерін ө здері қ амтамасыз ету қ ағ идаіне кө шу қ олданылып жү рген ең бекпен тү зеу заң намаларына бірқ атар ө згерістер мен толық тыруларды енгізуді талап етті. 1929-1930 жылдары РСФСР-дің 1924 жылғ ы Ең бекпен тү зеу кодексіне бірқ атар ө згерістер енгізілді. Атап айтқ анда: қ амаудағ ыларды қ атаң оқ шаулау жойылды, бө ліп таратушы жә не қ адағ алушы комиссиялары жойылды т с.с.

1933 жылы РСФСР Ә ХК бастамасы бойынша жаң а ең бекпен тү зеу кодексі дайындалып, ол Бү кілодақ тық орталық атқ ару комитеттің (БОАК) 1933 жылғ ы 1-тамыздағ ы қ аулысымен бекітілген болатын.

Ө зінің қ ұ рылымы бойынша РСФСР-дің 1933 жылғ ы ЕТК бас бостандығ ынан айырусыз ең бекпен тү зеу жұ мысы; бас бостандығ ынан айыру; ең бекпен тү зеу жұ мысымен біріктірілген жер аудару; бақ ылау комиссиясы; шартты-жедел босату жә не жұ мыс кү нін есепке алу; ең бекпен тү зеу мекемелерін басқ ару; ең бекпен тү зеу мекемелері жү йесінің қ аражаты, оларды пайдалану тә ртібі жә не есеп беру сияқ ты 7 тараудан тұ рғ ан. Жаң а кодексте барлығ ы 147 бап болғ ан.

РСФСР-дің 1933 жылғ ы ЕТК басты ерекшелігі сонда, онда таптық кө зқ арас айқ ын кө рсетілген болатын. Бұ л туралы кодекстің 1-бабы дә лел болады, онда: «Капитализмнен коммунизмге ө тпелі кезең дегі пролетариаттың қ ылмыстық саясатының міндеті пролетариаттың диктатурасын жә не олар жү зеге асырып жатқ ан социалистік қ ұ рылысты таптық -дұ шпандық элементтер, сол сияқ ты ең бекшілер ортасынан шық қ ан тұ рақ сыз элементтер тарапынан қ ол сұ ғ удан қ орғ ау болып табылады», - деп кө рсетілген.

РСФСР-дің 1933 жылғ ы ЕТК-де тө мендегідей қ амауда ұ стау орындары кө рсетілген болатын:

1) тергеуде отырғ андарғ а арналғ ан изоляторлар;

2) айдауғ а жіберу пункттері;

3) ең бекпен тү зеу колониялары;

4) бас бостандығ ынан айырылғ ан кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан мекемелер (индустриалды жә не ауыл шаруашылық типіндегі ФЗУ мектептері) жә не медициналық сипаттағ ы шараны қ олдануғ а арналғ ан мекемелер.

Кө ріп отырғ анымыздай, РСФСР-дің 1933 жылғ ы ЕТК-да сотталғ андарды ұ стау ү шін тү рмелер қ ұ ру қ арастырылмағ ан.

Келесі 1934 жылы БМСБ ө зінің барлық ең бекпен тү зеу лагерлерімен жә не одақ тық жә не автономиялық республикалардың Ә ХК барлық қ амауда ұ стау орындары КСРО орталық атқ ару комитеті (ОАК) 1934 жылғ ы 10-шілдедегі Қ аулысымен қ ұ рылғ ан КСРО ішкі істер Халық комиссариатының қ ұ рамына енген. КСРО ІІХК қ ұ рылымында ең бекпен тү зеу лагерлерінің жә не ең бек қ оныстарының Бас басқ армасы (ГУЛАГ) қ ұ рылғ ан болатын.

Осы тарихи актіден кейін Одақ тық жә не автономиялық республикалардың Ә ХК қ арамағ ында болғ ан қ амауда ұ стау ү йлері, тергеу изоляторлары, ең бек колониялары жә не мә жбү рлеу жұ мысы бюросы КСРО ІІХК жә не оның жергілікті органдарының қ арамағ ына берілді. Осылайша, 1934 жылы барлық қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ атаң тү рде бір ортақ қ а жинақ талып, тікелей КСРО ІІХК бағ ынғ ан. Осы арқ ылы одақ тық жә не автономиялық республикалардың билік органдары мен басқ армалары тек қ ылмыстылық пен кү рес проблемасы бойынша ғ ана емес, сонымен қ атар қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметіне, оның ішінде қ амауда ұ стау орындарына бақ ылау жасаудан толығ ымен айырылғ ан болатын.

Атап ө ту керек, тү рмелер КСРО ІІХК ведомствалық актісімен қ ұ рылғ ан. Атап айтқ анда, КСРО ІІХК 1935 жылғ ы 8-тамызда №0105 «Тергеу тү рмелерін жә не бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андар ү шін тү рме ұ йымдастыру туралы» бұ йрығ ы болғ ан. КСРО ІІХК 1935 жылғ ы 10-қ арашадағ ы №0105 бұ йрығ ының талаптарына сә йкес ІІХК ГУЛАГ бастығ ы М.Д.Берман «Ең бекпен тү зеу лагерлерінен жедел тү рмелерге сотталғ андарды жіберудің тә ртібі туралы нұ сқ аулық ты» бекіткен еді.

Осы Нұ сқ аулық тың 1-пунктіне сә йкес ең бекпен тү зеу лагерлерінен тү рмеге сотталғ андардың тө мендегідей категориясы ауыстыруғ а жатқ ан:

а) революцияғ а қ арсы белсенді іс-ә рекет жасаушы жә не осы ү шін лагерде ү стеме мерзім алғ андар;

б) бірнеше рет қ ашып шық қ ан қ аскө й бандиттер жә не ө зінің ә рекетін одан ә рі жалғ астырушы жә не осы ү шін лагерге сотталғ андар;

в) лагер ө міріне іріткі салушы қ аскө й тү зелмейтін элемент.

Сотталғ андардың бұ л категорияларын 6 ай бойында айып изоляторында ұ стағ аннан кейін немесе сот тә ртібінде жаза мерзімі қ осылғ ан кезде, яғ ни «ық пал етудің барлық шарасы таусылғ ан» соң тү рмеге жіберуге рұ қ сат етілген.

КСРО ІІХК №105 бұ йрығ ының мазмұ ны тура бір жылдан кейін КСРО ОАК жә не ХКК 1936 жылғ ы 8-тамыздағ ы «КСРО жә не одақ тық республикалардың қ ылмыстық заң дарының Негізгі бастауының 13-ші жә не 18-баптарына толық тырулар туралы» Қ аулысында кө рсетілген болатын.

Ал тү рмелердің санына келетін болсақ, Қ азақ стан аумағ ында 1936-1950 жылдары 23 тү рме болғ ан, оларда шамамен 20 мың нан астам сотталғ андар ұ сталды. Келесі пенитенциарлық жү йенің реформасы 1961 жылы жабық типті ең бекпен тү зеу колонияларын салумен басталды. КСРО аумағ ында ө зіндік ө ндірісі бар ең бекпен тү зеу колонияларының кең кө лемдегі жү йесін қ ұ ру КСРО Кең естер Одағ ы Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті (КОКП ОК) жә не Министрлер Кең есінің 1961 жылғ ы 3-сә уірдегі «КСРО ІІМ ең бекпен тү зеу мекемелерінің қ ызметін жақ сарту бойынша шаралар туралы» Қ аулысына сә йкес 1961 жылдан басталғ ан болатын.

Осы аталғ ан Қ аулымен «КСРО ІІМ ең бекпен тү зеу мекемелері жә не тү рмелері туралы жаң а Ереже» бекітілген. Осы Ережемен тү рмелерде режимнің екі тү рі: жалпы жә не қ атаң енгізілген. Қ атаң тү рме режимінде ең бекпен тү зеу колонияларынан ү ш жылғ а дейінгі мерзіммен ауыстырылғ ан режимді қ асақ ана бұ зушылар ұ сталуғ а тиіс болатын.

Ескеретін бір нә рсе, 60-жылдардың басында тергеу изоляторлары бас бостандығ ынан айыру орындары жү йесіне кірмеген. Олардың қ ызметі КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің қ аулысымен бекітілген жә не 1969 жылы 1-қ арашада іске қ осылғ ан алдын ала қ амауда ұ стау туралы Ережемен реттелінген.

60-жылдардың соң ында бас бостандығ ынан айыру орнының негізгі тү рі тү пкілікті жабық типтегі ең бекпен тү зеу колониясы болғ ан кезде КСР Одағ ының ең бекпен тү зеу заң дарының Негізі 1969 жылы 11-шілдеде қ абылданғ ан болатын. Онда да тү рме қ ұ ру қ арастырылғ ан болатын [10]. Осылардың бә рінен кейін Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің 1971 жылғ ы 17-желтоқ сандағ ы Қ аулысымен Қ азақ КСР Ең бекпен тү зеу кодексі бекітілген.

Қ азақ КСР-дың 1971 жылғ ы Ең бекпен тү зеу кодексі жеті бө лімнен тұ рғ ан, ә рбір бө лімде бірнеше тарау болғ ан. Жалпы кодекс 125 баптан тұ рғ ан. Аталғ ан кодексте бас бостандығ ынан айыру тү рінде жазаны орындау, жер аудару, басқ а жерге жіберу, бас бостандығ ынан айырусыз тү зеу жұ мысының тә ртібі жә не жағ дайы толығ ымен реттелінген.

Бұ дан басқ а жазаны ө теуден босатудың негізі жә не бас бостандығ ынан айыру орнынан босатылғ ан адамдарғ а жә рдем жасау кө рсетілген, сондай-ақ жұ ртшылық тың сотталғ андарды тү зеу мен қ айта тә рбиелеуге қ атысуы мә селесі реттелінген.

ЕТК 12-бабына сә йкес бас бостандығ ынан айыру жү йесіне ең бекпен тү зеу колониялары, тү рмелер жә не тә рбиелеу ең бек колониялары енген.

Қ азақ КСР 1971 жылғ ы ЕТК 28-бабына сә йкес тү рмелерде сотталғ андардың тө мендегідей категориясы жазасын ө теуге тиісті:

- тү рмеде ұ стау тү рінде бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан аса қ ауіпті рецидивистер;

- он сегіз жасқ а толуына қ арай аса қ ауіпті мемлекеттік қ ылмыс жасағ ан адамдар;

- он сегіз жасқ а толуына қ арай басқ а ауыр қ ылмыс жасағ ан, сол ү шін бес жылдан кө п мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан адам;

- ЕТК 72-бабында кө зделген негізде ең бекпен тү зеу колониясынан ауыстырылғ ан сотталғ андар.

Бұ дан басқ а, тү рмеде шаруашылық қ ызмет кө рсету бойынша қ алдырылғ ан сотталғ андар жазасын ө теуге тиіс болатын. Басқ аша айтқ анда тү рмелерде аса қ ауіпті қ ылмыскерлерді жә не ЕТК ауыстырылғ ан ұ стау режимін қ асақ ана бұ зушылар отыруғ а тиісті. Бұ л ереже, біз білетіндей 30-жылдардың ортасында тү рмелер қ ұ рыла бастағ анда пайда болғ ан. Тү птеп келгенде содан бері ештең е ө згермеген болып шығ ады.

Ө згеріс тек ұ стау жағ дайында ғ ана болғ ан. Ол тек қ атал бола тү скен. Мә селен, Қ азақ КСР ЕТК-да тү рме режимінің екі тү рі: жалпы жә не қ атаң қ арастырылғ ан. Сотталғ андар бұ ндай тү рме режимінде жалпы камерада бір-бірінен жеке ұ сталуғ а тиіс болатын. Қ ажетті жағ дайда тү рме бастығ ының дә лелді қ аулысы бойынша жә не прокурордың келісімімен сотталғ андар бір кісілік камерада ұ сталғ ан. Тү рмеде жалпы режимде бірінші рет тү рмеде ұ стауғ а сотталғ ан адам жә не қ атаң режимнен ауыстырылғ ан адам ұ сталуғ а тиіс екендігін айту керек.

Қ азақ КСР ЕТК 30-бабына сә йкес жалпы тү рме режимінде сотталғ андар азық -тү лік жә не кү нделікті қ ажетті заттарды сатып алу ү шін айына ү ш сомғ а дейін ақ шаны жұ мсауына болады; бір жыл ішінде екі қ ысқ а мерзімді кездесуге қ ұ қ ы болғ ан; айына бір рет хат жібере алғ ан жә не жылына екі бандероль алуына; ұ зақ тығ ы бір сағ ат болатын кү н сайынғ ы сыртқ а шығ уына болатын.

Қ азақ КСР ЕТК 31-бабына сә йкес қ атаң режимдегі тү рмелерде сотталғ андардың бірнеше категориясын ұ стау ұ йғ арылғ ан:

- бұ рын тү рмеде жазасын ө теген адам;

- бас бостандығ ынан айыру орнында жасағ ан қ ылмысы ү шін тү рмеде ұ стауғ а сотталғ ан адам;

- тү рмеде жазасын ө теу ү шін колониядан ауыстырылғ ан адам;

- жазалау шарасы ретінде тағ айындалғ ан тә ртіпте қ атаң режимге ауыстырылғ ан адам.

Қ атаң режимдегі тү рмеде отырғ ан сотталғ андардың азық -тү лік жә не кү нделікті қ ажетті заттарды сатып алу ү шін айына екі сомғ а дейін ақ шаны жұ мсауына мү мкіндігі болғ ан; екі айда бір рет хат жіберуіне жә не алты ай ішінде бір бандероль алуына; ұ зақ тығ ы жарты сағ ат болатын кү н сайынғ ы сыртқ а шығ уына болатын. Кездесу, посылка жә не сә лемдеме алу қ атаң режимдегі сотталғ андарғ а рұ қ сат етілмеген.

Олай болса, жоғ арыда айтылғ андар негізінде 50-80 жылдардағ ы тү рмеде ұ стау жағ дайы 30-40 жылдар кезең імен, ал сонау 20-жылдармен салыстырғ анда тіпті қ атаң бола тү скен деген қ орытынды жасауымызғ а толық негіз болады.

Тү рмелерде ұ стау режимін қ атаң етуді былайша тү сіндіруге болады, 60-80 жылдары тү рмелер ең бекпен тү зеу колонияларының қ осымша орыны болып табылғ ан, тү рмелерге ең бекпен тү зеу колонияларынан ұ стау режимін қ асақ ана бұ зушы сотталғ андарды жә не аса қ ауіпті қ ылмыскерлерді жіберуді жалғ астырғ ан. Соныменен, Қ азақ стан тү рмелердің қ алыптасуы мен даму ү рдісін шартты тү рде тө рт кезең ге бө луге болады.

1-ші кезең Қ азақ стан территориясындағ ы тү рме жү йесінің қ алыптасуы мен дамуы ХVІІІ ғ асырдың 30-жылдарынан бастап 1917 жылғ ы қ азан революциясы басталғ анғ а дейінгі уақ ыт аралығ ын қ амтиды. ХХ ғ асырдың басына дейін Қ азақ стан аумағ ында 20 тү рме салынғ ан. Бұ л тү рмелердің айтарлық тай кемшілігі сонда, оларда толығ у лимитінен бірнеше рет асып тү сетін кө п мө лшерде сотталғ андар отырғ ан. Олардың шамадан тыс толып кетуіне байланысты тү рмелерде аштық, суық, ауру жә не сотталғ андар арасында кісі ө лімі кө п болғ ан. Бұ ғ ан қ оса адамдарды қ орқ ытып ұ стау мен кек қ айтару мақ сатында қ ұ рылғ ан Ресей империясының тү рмелері қ ылмыскерді тү зеу міндетін шешуге жарамсыз болатын. ХІХ ғ асырдың аяғ ы мен ХХ ғ асырдың басында Ресей империясында тү рме жү йесіне Батыс Еуропа елдерінің пенитенциарлық жү йесінің тә жірибесі негізінде реформа жасау басталды, алайда ол объективті себептермен аяғ ына дейін жеткізілмеген.

2-ші кезең 1971 жылғ ы қ азан жә не 20 жылдардың аяғ ы Батыс Еуропа елдері мен АҚ Ш-тың пенитенциарлық жү йесі тә жірибесі негізінде қ ызметін реттейтін нормативтік актілерді ә зірлеу жә не қ абылдаумен; бұ л актілердің іс жү зінде іске аспауымен сипатталады.

3-ші кезең 1930 жылдың ортасынан 1991 жылғ а дейінгі уақ ыт. 1930 жылдың ортасында КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалық актісі негізінде тергеу тү рмелері жә не қ ызметі КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалық Ережесімен реттелетін сотталғ андарды ұ стайтын тү рмелер қ ұ рылғ ан. Тү рмелер «тү зелмейтін сотталғ анның» жеке басына қ ысым кө рсету жә не оны сындыру қ ызметін орындағ ан. Тү рмелердің мә н-мазмұ ны ХХ ғ асырдың 60-80 жылдары да ө згермеген еді.

4-ші кезең Қ азақ станның тә уелсіздік алғ ан сә тінен бастап қ азіргі уақ ытқ а дейінгі. Ө кінішке орай біздің ойымызша тү зеу мекемелері жү йесіне жү ргізіліп жатқ ан реформаларғ а қ арамастан ә лі кү нге дейін не тү рмелердің атауы, не мә н-мазмұ ны, не атқ аратын міндеті ө згермеді. Тү рлелердің қ ызметі, оларды ұ йымдастыру қ ұ қ ық тық негіздері жә не ерекшеліктері Қ ылмыстық -атқ ару пә нінің Ерекше бө лімінде қ арастырылады.