Тақырып. Жазасын өтеуші адамдардың сипаттамасы және олардың құқықтық жағдайы

Қ азақ стан Республикасы Қ АК-нің 2-тарауында сотталғ андардың қ ұ қ ық тық жағ дайларының жалпы ережелері, олардың субъективтік қ ұ қ ық тары мен заң ды міндеттемелері кө рсетілген. Осығ ан қ оса сотталғ андарғ а қ атысты адам жә не азаматтың конституциялық қ ұ қ ық тары мен бостандығ ы нақ тыланғ ан, адам қ ұ қ ығ ының Жалпығ а бірдей декларациясының, азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тарының Халық аралық пактісінің, сотталғ андармен айналысу стандарттар қ ұ қ ық тарының тағ ы басқ а ережелері кө рсетілген.

Сотталғ андардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделері тақ ырыбын талқ ылағ анда ең бірінші мемлекеттің қ ұ қ ық тық міндеттерін анық тағ ан жө н, себебі мемлекеттің белгілі бір міндеттері болмаса оның қ ұ қ ығ ы да болмауы керек. Сондық тан Қ АК-нің 8-бабың 1-ші тармағ ында мемлекеттің мынадай міндеттері кө рсетілген:

- сотталғ андардың қ ұ қ ық тарын, бостандығ ы мен заң ды мү дделерін қ ұ рметтеу жә не қ орғ ау;

- сотталғ андардың тү зелуіне қ ажетті жағ дайлар жасау;

- ә леуметтік ә ділеттіліктің кепілі болу;

- сотталғ андардың жазаларды атқ ару кезінде жеке басының ә леуметтік, қ ұ қ ық тық жә не ө зге де қ орғ алуын камтамасыз ету.

Бұ л міндеттерді орындау ү шін мемлекет кешенді шаралар жү ргізіп, барлық мү мкіндіктерді қ олдануы тиіс. Сол себептен, Қ ылмыстық -атқ ару кодексі Қ азақ стан Республикасы Қ АК-нің 2-тарауында сотталғ андардың қ ұ қ ық тық жағ дайларының жалпы ережелерін, олардың субъективтік қ ұ қ ық тары мен заң ды міндеттемелерін реттеді. Сотталғ андардың бостандығ ына шек қ ойылуы Қ азақ стан Республикасы Конституциясымен белгіленеді. Мысалы, Конституцияның 33-бабының 3-тармағ ы бас бостандығ ынан айыру орындарындағ ы сотталғ андардың бірнеше қ ұ қ ық тарынан айырылуы белгіленген. Осығ ан орай сотталғ андар мемлекеттік мекемелерге, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарына сайлау жә не сайлану, сондай-ақ республикалық реферундумғ а қ атысу қ ұ қ ығ ынан айырылады.

Сотталғ андардың қ ұ қ ық тарынан жә не бостандық тарынан айырылу Қ ылмыстық кодекспен анық талады. Сотталғ андардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына шек қ ойылуы қ ылмыстық -атқ ару кодексімен де белгіленеді.

Сотталғ андардың қ ұ қ ық тарын шектеу туралы айтқ анда мыналарды ескеру қ ажет. Біріншіден, Қ азақ стан Конституциясында, қ ылмыстық -атқ ару кодексінде жә не ө зге де заң дарда кө рсетілген шектулерге қ арамастан сотталғ андар Қ азақ стан Республикасының азаматтары ө здерінің конституциялық қ ұ қ ық тарын жоғ алтпайды жә не солардың міндеттерін атқ арады. Екіншіден, сотталғ андардың қ ұ қ ық тарын нақ ты шектеу мынадай жағ адйларғ а: жасалғ ан қ ылмыстың сипатына, қ оғ амдық қ ауіптілігінің дең гейіне; сотталғ анның тұ лғ алық ерекшелігіне; сотталғ анның жазасын ө теу кезіндегі тә ртібіне байланысты болады.

Қ АК-нің 8-баптың 3-тармағ ында шетел жә не азаматтығ ы жоқ тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары белгіленген. Олар Қ азақ стан Республикасының Конституциясымен, басқ а заң дар, халық аралық келісім-шарттарымен, Қ ылмыстық, Қ ылмыстық -атқ ару кодексімен белгіленген тә ртіпте қ ұ қ ық тарына ие жә не ө з міндеттерін атқ арады.

Соныменен, сотталғ андардың қ ұ қ ық тық мә ртебесі дегеніміз сотталғ андардың қ ылмыстық жазаны ө теу кезінде ие болатын заң да бекітілген міндеттері мен қ ұ қ ық тары жә не заң ды мү дделері.

Қ азақ стан Республикасы сотталғ андардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тарын мен заң ды мү дделерін қ ұ рметтейді жә не қ орғ айды, олардың тү зелуіне қ ажетті жағ дайларды, сол сияқ ты ә леуметтік ә ділеттік кепілдігін, олардың жазаларды атқ ару кезінде жеке басының ә леуметтік, қ ұ қ ық тық жә не ө зге де қ оғ амдық қ орғ ауын қ амтамасыз етеді.

Сотталғ андардың қ ұ қ ық тары, заң ды мү дделері жә не міндеттері

Сотталғ андардың сот тағ айындағ ан жаза тү рін ө теудің тә ртібі мен жағ дайлары, ө здерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері туралы ақ парат алуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Ал мемлекеттік органдары лауазымды тұ лғ алар Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 18-баптың 3-тармағ ына сә йкес ә р тұ лғ аны оның қ ұ қ ық тары мен мү дделері жө нінде қ ұ жаттармен, шешімдермен жә не ақ парат кө здерімен таныстыруды қ амтамасыз етуге міндетті. Қ Р Қ АК-нің 10, 11-баптарында жазаларды атқ ару (ө теу) ү рдісінде сотталғ андардың қ ұ қ ық тары бекітілген.

Сотталғ андардың сот тағ айындағ ан жаза тү рін ө теудің тә ртібі мен жағ дайлары, ө здерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері ақ парат алуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Сотталғ андар жазаны атқ арушы мекеменің немесе органның ә кімшілігіне, жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардан жоғ ары тұ рғ ан басқ ару органдарына, сондай-ақ сотқ а, прокуратура органдарына, мемлекеттік ө кімет органдарына, қ оғ амдық бірлестіктерге, адам қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын қ орғ ау жө ніндегі халық аралық ұ йымдарғ а ауызша жә не жазбаша ұ сыныстар, ө тініштер жасауғ а жә не шағ ымдануғ а қ ұ қ ылы.

Сотталғ андар тү сініктеме беруге жә не хат алысуғ а, сондай-ақ ана тілінде немесе ө зі білетін кез келген басқ а тілде ұ сыныстар, ө тініштер жасауғ а немесе шағ ымдануғ а, қ ажет болғ ан жағ дайларда аудармашының қ ызметін пайдалануғ а қ ұ қ ылы.

Сотталғ андар адвокаттардың жә не де осындай кө мек беруге уә кілетті басқ а адамдардың заң кө мегін пайдалануғ а қ ұ қ ылы.

Сотталғ андардың ә леуметтік қ амтамасыз етілуге, оның ішінде Қ азақ стан Республикасының заң дарына сә йкес зейнетақ ы алуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Сотталғ андар денсаулығ ын сақ тау ү шін қ ажетті медициналық -санитарлық қ амтамасыздандыру қ ұ қ ығ ын пайдаланылады.

Мемлекеттік органдарды жә не жергілікті ө зін ө зі басқ ару органдарын сайлауғ а жә не оларғ а сайлануғ а, сондай-ақ республикалық референдумғ а қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л қ ұ қ ық соттың ү кімі бойынша бас бостандығ ынан айыру орындарында ұ сталатын адамдарғ а ғ ана берілмейді.

Жазасын ө теген жә не сотталуына байланысты атқ арып жү рген қ ызметінен бостатылғ ан адамдардың Қ азақ стан Республикасының заң дарына сә йкес ең бекке жә не тұ рмыстық жағ ынан орналасуғ а ә леуметтік кө мектің басқ а тү рлерін алуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Жазасын ө теп жү рген адамдардың жазаны атқ ару мекемелерінің қ ызметкерлері тарапынан сыпайылық кө ру қ ұ қ ығ ы бар.

Қ амауғ а немесе бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан шетелдіктердің ө з мемлекеттерінің дипломатиялық жә не консулдық мекемелерімен байланыс жасауғ а қ ұ қ ығ ы бар. Сонымен қ атар, Қ азақ стан Республикасында дипломатиялық жә не консулдық мекемелері жоқ елдердің азаматтары олардың мү дделерін қ орғ ауды ө з мойнына алғ ан мемлекеттердің дипломатиялық ө кілдіктерімен немесе оларды қ орғ аумен айналысатын халық аралық ұ йымдармен байланыс жасауғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Дін ұ стану жә не ар-ұ ждан бостандығ ына қ ұ қ ығ ы бар, бірақ діни ғ ұ рыптарды орындау сотпен белгіленген жазаны атқ ару мен ө теудегі бекітілген тә ртіпке жә не басқ а тұ лғ алардың қ ұ қ ық тарына нұ қ сан келтірілмеуі тиіс.

Сотталғ андардың жә не басқ а адамдардың тарапынан сотталушының жеке басына қ арсы қ ылмыс жасау қ аупі туындағ ан кезде ол қ амау немесе бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жазаны атқ арушы мекеменің кез келген лауазымды адамына ө зін мұ ндай қ атер жоқ қ ауіпсіз орынғ а ауыстыру туралы ө тініш жасауғ а қ ұ қ ылы.

Сотталғ андардың жә не басқ а адамдардың тарапынан сотталушының жеке басына қ арсы қ ылмыс жасау қ аупі туындағ ан кезде мекеме бастығ ы мынадай шешім қ абылдайтын болады:

а) оның қ ауіпсіздігін сақ тау ү шін қ ауіпсіз орынғ а, яғ ни жеке бө лмеге, камерағ а ауыстырылуы туралы;

б) сотталғ анның қ ауіпсіздігін қ орғ ау жө ніндегі басқ а шаралар туралы (сотталғ андар арасындағ ы жан-жалдарды шешу, қ ауіпті қ ылмыскерді жауапқ а тарту т.с.с.);

в) сотталғ анды басқ а тү зеу мекемесіне ауыстыру туралы.

Мекеме немесе органның бастығ ы қ ауіпті сотталғ анды (сотталғ андарды) басқ а мекемеге ауыстыру туралы шешім қ абылдайды. Сонымен қ атар сотталғ андардың ұ лттық тіл мен мә дениетін пайдалануғ а жә не ө зі қ алағ ан тілде сө йлеуге, гигиена мен қ ауіпсіздік талаптарына сай келетін ең бек шарттарына, азаматтық жә не отбысылық қ ұ қ ық қ атынастарына субъект болуғ а, тегін орта білім алуғ а қ ұ қ ық тары бар.

Қ АК-нің 10-баптың 10-тармағ ында сотталғ ан шет елдердің азаматтары дипломат ө кілдерімен жә не консул мекемелерімен байланыс жасау қ ұ қ ық тары бар. Консул ө кілдерімен, дипломаттарымен, сондай-ақ халық аралық органдарымен тү рлі байланыс жасалынады. Ол ұ сыныстарды, ө тініштер мен арыздарды жіберу, хат алмасу, телефон байланысы жә не консул ө кілдерімен кездесу. Бұ л кездесулердің мақ саты сотталғ анғ а қ ұ қ ық тық кө мек кө рсету, сондық тан тұ тқ ынғ а алғ ан кезден бастап олармен кездесуді ұ йымдастыру (Қ АК-нің 64-баптың 2-тармағ ы, 84-баптың 4-тармағ ы).

Қ АК-нің 9-бабында сотталғ андардың нақ ты мынадай негізгі міндеттері кө рсетілген: қ ылмыстық -атқ ару кодексімен, ө зге де нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен жә не ү кіммен белгіленген қ ұ қ ық тық шектеулерден туындайтын талаптарды сақ тауғ а, жазаны атқ арушы мекемелер мен органдар ә кімшіліктерінің заң ды талаптарын орындауғ а міндетті.

Жоғ арыда айтылғ андармен қ атар сотталғ андар қ оғ амда қ алыптасқ ан тә ртіп нормаларын, санитария жә не гигиена талаптарын сақ тауғ а міндетті. Сол сияқ ты, қ ылмыстық жазаны атқ арушы мекеме мен органдардың қ ызметшілер қ ұ рамына, мекемеге қ алушы тұ лғ аларғ а жә не басқ а да сотталғ андарғ а сыпайылық кө рсетіп жә не жазаларды орындаушы мекеме мен органдар ә кімшіліктерінің шақ ыруларына уақ ытында келуге міндетті. Сот ү кімінің орындалуына байланысты міндеттерін атқ армағ аны ү шін сотталғ андар қ ылмыстық, ә кімшілік жә не материалдық жауапкершілікке тартылады.

Сотталғ андардың ұ сыныстарын, ө тініштерін жә не арыздарын қ арау тә ртібі

Қ ылмыстық -атқ ару кодексі, басқ а заң намалық актілері сотталғ андардың ұ сыныстарын, ө тініштерін, арыздарын беру тә ртібін жә не нысандарын қ арастырады. Сотталғ андардың арыздары ауызша немесе жазбаша тү рде беріледі (10-баптың 2-тармағ ы). Бас бостандығ ынан айырылғ андар тү зеу мекемесіндегі ішкі тә ртіптемесінің ережелерінің 16-тарауына сә йкес ұ сыныстарын, ө тініштерін намесе арыздарын ө з атынан беруге ғ ана қ ұ қ ылы. Сотталғ ан адамғ а ұ сыныстарын, ө тініштерін намесе арыздарын топ атынан немесе басқ а тұ лғ алардың атынан беруге рұ қ сат етілмейді. Сотталғ андар ұ сыныстарына, ө тініштеріне, арыздарына қ ол қ оюлары тиіс.

Айыппұ л жазасымен жазаланғ андар, тиісті лауазымдарғ а тағ айындалу қ ұ қ ығ ынан айырылғ андар, тиісті қ ызметпен айналысуғ а шек қ ойылғ ан сотталғ андар, арнайы, ә скери жә не атақ тарынан айырылғ андар, дипломат, біліктіліктерінен айырылғ андар ө з ұ сыныстарын, ө тініштерін, арыздарын барлық азаматтарғ а бірдей тә ртіпте беруге қ ұ қ ылы. Егерде олар мекеме ә кімшілігіне жіберілсе олар тіркеліп, тиісінше шешім қ абылданатын болады. Қ аралғ ан ө тініштердің қ орытындысы бойынша қ абылданғ ан шешім сотталғ анғ а хабарланады.

Сотталғ андар Қ АК 10-бабының 2-тармағ ына сә йкес жазаны атқ арушы мекеменің немесе органның ә кімшілігіне, жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардан жоғ ары тұ рғ ан басқ ару органдарына, сотқ а, прокуратура органдарына, мемлекеттік ө кімет органдарына, қ оғ амдық бірлестіктерге, сондай-ақ адам қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын қ орғ ау жө ніндегі халық аралық ұ йымдарғ а ұ сыныстар, ө тініштер жасауғ а жә не шағ ымдануғ а қ ұ қ ылы. Осы белгіленген органдарғ а жіберілген сотталғ анның ұ сыныстары, ө тініштері, арыздары мекеме, орган ә кімшілігі арқ ылы жіберіледі.

Сотталғ андардың осы қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру ү шін ішкі тә ртіп ережесіне сә йкес сотталғ андардың ұ сыныстары, ө тініштері мен арыздары кү н сайын ауызша жә не жазбаша тү рде қ абылданады. Ауызша берілген ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар арнайы журналғ а жазылып, олар туралы шешім қ абылдану ү шін жауапты лауазымдық тұ лғ ағ а баяндалады. Жазбаша тү рде жә не ә кімшілікке ұ сынылғ ан ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар арнайы журналдарғ а тіркеліп, мекеме басшысына беріледі. Мекеме басшысы бұ л мә селені шешу шараларын қ олданады.

Бас бостандығ ынан айырылғ ан сотталғ андардан тү скен ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар жә не басқ а да хаттар тексеруге жатады (ТМК-нің 91-бабын қ ара). Бірақ ережеден тыс жағ дайлар да орын алуы мү мкін. Мысалы, тү зеу мекемелері мен органдарының қ ызметтеріне қ адағ алау жә не бақ ылау жасайтын органдарғ а жіберілген ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар тексерілмей бір тә улік ішінде жіберіледі (демалыс жә не мерекелік кү ндерден басқ а). Бұ л себептен жіберілетін ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар сотталғ андардан жабылғ ан кү йінде алынады жә не ашылмауы тиіс.

Ескеретін тағ ы бір жағ дай, қ адағ алау жә не бақ ылау қ ұ қ ығ ы жоқ мемлекеттік ү кімет, қ оғ амдық бірлестіктеріне, сондай-ақ заң ды жә не жеке тұ лғ аларғ а жіберілген ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздар тексеріледі сонан соң ғ ана жіберілетін болады.

Егер де ұ сыныстар, ө тініштер мен арыздарда айтылғ ан мә селелер сол жерде шешілуге жататын болса, сотталғ анның келісімімен оның ұ сыныстары, ө тініштері мен арыздары аталғ андардың ішкі тә ртіп ережелеріне сә йкес ешқ айда жіберілмейді. Осы жағ дайда мекеме, орган ә кімшілігі сотталғ андардың ұ сыныстарын, ө тініштерін жә не арыздарын шешу ү шін белгілі бір шаралар қ олданады.

Егер ә кімшілік, лауазымды тұ лғ а бұ л мә селелерді шеше алмайтын болса немесе сотталғ анның талабы бойынша олар ұ сынылғ ан органғ а жіберіледі.

Ескеретін тағ ы бір жай егер ұ сыныстарда, ө тініштер мен арыздарда қ ылмыстың жасалуына бағ ытталғ ан мағ лұ маттар шифрмен немесе қ ұ пия ретінде жазылғ ан болса, олар ешқ айда жіберілмей сотталғ анның жеке ісінде тіркеледі. Сотталғ андардың ұ сыныстарында, ө тініштер мен арыздарында ә кімшіліктің іс ә рекеттері жә не олардың шешімдері тоқ татылмайды. Бірақ прокурорғ а жіберілген ә кімшіліктің заң сыз шешімдері қ аралып, заң сыз қ абылданғ ан бұ йрық немесе қ аулы немесе ө кімнің шешімі тоқ татылатын болады. Осындай жағ дайларда лауазымды тұ лғ алар наразылық білдірілген актінің іс ә рекеті тоқ татады.

Қ АК 10-бабының 5-тарауына сә йкес органдар мен лауазымды тұ лғ алар сотталғ андардың ұ сыныстарын, ө тініштері мен арыздарын Қ азақ стан Республикасының заң намасымен белгіленген тә ртіпте жә не мерзімде қ арауына жә не сотталғ андарғ а қ абылданғ ан шешімдер жө нінде ескертуге міндетті.

Сонымен, сотталғ андардың қ ұ қ ық тарының жә не заң ды мү дделерінің бұ зылғ аны жө нінде ұ сыныстарын, ө тініштері мен арыздарын белгілі бір мекемелер мен органдарғ а жіберуге мү мкіндіктері бар. Сотталғ андар олардың субъективті қ ұ қ ық тарының жә не заң ды мү дделерінің бұ зылғ аны жө нінде ұ сыныстарын, ө тініштері мен арыздарын кез келген мемлекеттік органдарына жә не жергілікті органдарына жіберіп сол туралы заң негізінде белгілі бір шешім қ абылданып ол шешім сотталғ анғ а хабарландырылады.

Сотталғ андардың жазаның ө телуі жө ніндегі мә селеге жатпайтын ұ сыныстарын, ө тініштері мен арыздарын тиісті органғ а жіберіледі. Бұ ндай ұ сыныстар тү скен кү ннен бастап бір ай ішінде қ аралады, ал тексеруді талап етпейтін ұ сыныстар кешіктірілмей, яғ ни 15 кү ннен асырмай қ аралады.

Тақ ырып. Жазаларды жә не қ ылмыстық қ ұ қ ық тық ық пал етудің ө зге де шараларын атқ арушы мекемелер мен органдар жү йесі

Қ ылмыспен кү ресу ү рдісі ә ртү рлі бағ ытта ө теді: болжау, арнайы алдын алу жұ мысын ұ йымдастыру; жасалғ ан қ ылмысты тергеу; жасалғ ан қ ылмысты сотта қ арау жә не жазаны белгілеу; сот ү кімімен тағ айындалғ ан жазаны орындау. Кө рсетілген қ ылмыспен кү ресудің арнайы шараларынын іске асыру мемлекеттің мекемелері мен органдарына жү ктелген. Яғ ни, жазаны атқ аруғ а байланысты белгілі бір мемлекеттік мекемелер мен органдар қ ұ рылады.

Қ азақ стан Рестубликасының Қ ылмыстық кодексінің 39-бабында кө рсетілген қ ылмыстық жаза тү рлерінің бә рі міндетті тү рде орындауғ а жатады, ал оларды жү зеге асырудың тә ртібі Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық -атқ ару заң ымен анық талады.

Қ Р Қ АК 14-бабы жазаны атқ аруғ а қ ұ зыреті бар атқ ару мен сот билігінің тү рлі республикалық қ ұ рылымдарына енетін органдар мен мекемелер жү йесін тізіп ө теді. Жаң адан қ абылданғ ан Қ Р Қ АК-інде жазаны орындауғ а байланысты айтарлық тай ө згерістер енгізіле қ ойғ ан жоқ, Қ Р Қ АК сол бұ рынғ ы қ алпынша соттардың қ ылмыстық жазағ а байланысты орындаушы мекемелер мен органдардың тізімін заң жү зінде бекітті. Ә рине, бұ л салалар қ ылмыстық жазаның жаң а тү рлерінің енгізілуіне байланысты кең ейтіле де тү сті. Мә селен, Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінің қ ұ зырына жазаның қ оғ амдық жұ мысқ а тарту, бостандық ты шектеу сияқ ты тү рлері берілсе, ал ә скери қ ызметшілерге қ олданатын жаза тә ртіптік ә скери бө лімшеде (дисбат) ұ стау, тұ тқ ындау, ә скери қ ызметі бойынша шектеу Қ Р Қ орғ аныс министрлігінің ә скери бө лімдері командованиесінің қ арауғ а берілді.

Қ Р ІІМ-нің қ ұ рамына енетін қ ылмыстық жазаларды атқ арушы мекемелер мен органдар жү йелерінің ө зі ө з ведомстволарының шең беріне сай келмейтін сияқ ты. Қ азақ стан Республикасының ІІМ-де жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың тек бас бостандығ ынан айыру мен ө лім жазасын атқ ару ғ ана емес, сол сияқ ты жазаның белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналасу қ ұ қ ығ ынан айыру, тү зеу жұ мыстары, бас бостандығ ын шектеу жә не басқ а да тү рлердегі жазаны атқ ару қ ылмыстық -атқ ару инспекциясының жү зеге асыратындығ ы дә стү рге айналғ ан.

Сонымен бірге, осы инспекцияның міндетіне қ ылмыстық жазаны атқ ару ғ ана емес, шартты тү рде соттау сияқ ты қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық сипаттағ ы шараларды орындау (ә сіресе, осы сипаттағ ы сотталғ андарғ а қ атысты бақ ы­лау жү ргізу) жатады.

Қ алыптасқ ан дә стү р бойынша айыппұ л салу мен мү лікті тә ркілеу, қ ұ рметті, ә скери, арнайы немесе ө зге де атақ тардан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дә режеден жә не біліктілік сыныбынан айыру сияқ ты жаза тү рлерін соттар атқ арады. Дегенмен айта кету керек Қ Р Қ АК 14-бабының 3-бө лігінде айтылғ ан атақ тар сыныптар мен шендер соны берген лауазымды адамдардың немесе қ ызмет орындарының кү шімен алынады. Ал оғ ан осығ ан байланысты заң ды кү шініне енген сот ү кімі негіз болады.

Тергеу мекемелері (тү зеу колониялары, тә рбиелеу колониялары, тү рмелер мен колония-қ оныстар) мерзімді, сондай-ақ ө мір бас бостандығ ынан айыру.

Ө лім жазасы тү ріндегі жаза Қ Р ІІМ мен Қ Р Прокуратурасы қ атаң белгілеген тергеушілік оқ шаулау орындарында немесе тү рмелерде атқ арылады.

Қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы тү зеу жұ мыстары, қ оғ амдық жұ мыстарғ а тарту, белгілі бір лауазымдыболу немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыру тү ріндегі жазаларды атқ арады.

Бас бостандығ ын шектеу тү ріндегі жазаны Қ Р ІІМ-нің тү зеу мекемелері жү йесінің арнайы мекемелері атқ арады. Сонымен бірге, кейбір жекелеген жаза тү рлерін белгілі бір, мекеме мен нақ ты бір адам атқ арады. Мә селен, белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыру туралы сот ү кімінің талаптарын сотталушының жұ мыс орны бойынша ұ йымның ә кімшілігі, сондай-ақ қ ызметтің тиісті тү рлерімен айналысуғ а берілген рұ қ сатты қ айтып алуғ а Қ Р-ның заң дарына сә йкес қ ұ қ ық ты органдар атқ арады (Қ Р Қ АК 13-б. 2-бө л.).

Қ ұ рметті, ә скери, арнайы немесе ө зге де атақ тардан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дә режеден жә не мемлекеттік марапаттаудан айыру туралы сот ү кімінің талаптарын сол атақ тар мен сыныптарды, дә режелер мен мара­паттауларды берген лауазымды адамдар, сондай-ақ Қ Р-ның тиісті органдары орындайды. Бұ л органдар, мекемелер мен лауазым­ды адамдар заң бойынша қ ылмыстық жазаны атқ арушы мекемелер мен органдарғ а жатпайды, сондай-ақ олар ондай жү йеге де кірмейді, олар тек қ ана заң нұ сқ аулары мен сот ү кімінің талаптарын ғ ана орындайды.

Жазаны орындаушы мекемелер мен органдардың тү рлері, олардың қ ылмыстылық пен кү рес жү ргізетін органдар жү йесінде міндеттері мен орны

Кез келген мемлекетте қ ылмыстылық қ а қ арсы кү рес қ ылмысты ескерту жө ніндегі арнаулы алдын алу жұ мыстарын ұ йымдастыруды, оның жасалуына жағ дай туғ ызушы себептер мен шарттарды анық тауды, тергеуді жә не жасалғ ан қ ылмыстарды соттық тә ртіппен қ арауды, қ ылмыстық жаза тағ айындауды, ә рине жазаны атқ аруды қ арастыратын арнаулы шаралар кешенін қ алыптастырумен кө зге кө рінеді. Осындай арнаулы мемлекеттік шаралар кешенін жү зеге асыру мемлекеттің арнаулы органдарына жү ктеледі.

Қ ылмыстық іс жү ргізу заң намалары ү кімді орындау сол ү кімді шығ арғ ан сотқ а жү ктелетінін белгілейді. Ә рі қ арай соттың ү кімді орындау туралы ө кімді судьялар немесе сот тө рағ асы ү кімнің кө шірмесін, оның заң ды кү шіне енетіндігі жө ніндегі анық тама қ ағ азымен бірге ү кімді атқ ару міндеті жү ктелген органғ а жіберіледі. Ө з кезегінде ү німді жү зеге асыратын орган, ү кім орындалғ аннан кейін оның орындалғ андығ ы жө нінде ү кім шығ арғ ан органғ а дереу хабарлайды.

Қ Р Қ АК 15-бабына сә йкес «Сотталушының жазасын ө теу орнына келгені туралы жазаны атқ арушы мекеменің немесе органның ә кімшілігі сотталушының қ алауы бойынша жақ ын туыстарының не заң ды ө кілдерінің біріне 10 тә улік ішінде хабарлауғ а мің детті».

Сотталғ анның пайдалы ә леуметтік байланыстарын жоғ алтпау кездесулерді уақ ытында алып тұ ру мақ сатында, жазаны атқ арушы мекеменің немесе органның ә кімшілігі сотталушының қ алауы бойынша жақ ын туыстарының не заң ды ө кілдерінің біріне 10 тә улік ішінде хабарлауғ а міндетті. Ә кімшілікпен жіберілген хабарламада сотталғ анғ а қ ажет азық -тү ліктің жә не бірінші кезекте керек заттардың тізімі кө рсетіледі. Заң ды ө кілі ретінде кә мелетке толмағ ан сотталғ анның қ амқ оршысы жә не сотталғ анның адвокаты бола алады.

Қ ылмыстық жаза Қ Р КК 38-бабына сә йкес соттық ү кімімен ғ ана тағ айындалатын мемлекеттік мә жбү рлеу шарасы жә не жасағ ан қ ылмысы ү шін сазайын тартқ ызу болып табылады. Жаза қ ылмыс жасады деп танылғ ан адамғ а ғ ана қ олданылады жә не ол қ ылмыстық заң бойынша қ ылмыс жасағ ан адамның қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ынан айыруды немесе шектеуді қ арастырады.

Қ ылмыстық заң ғ а сә йкес жазалаудың мақ саты ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіру, сотталғ андарды ең бекке адал қ арау, заң ды бұ лжытпай орындау, адамгершілік ережелерін қ ұ рметтеу рухында тә рбиелеу, сондай-ақ соталғ андардың да, ө зге адамдардың да жаң а қ ылмыстар жасауының алдын алу болып табылады.

Соттың ү кімін жү зеге асыру ү шін тиісті жазаларды атқ аратын мемлекеттік органдар мен мекемелер жү йесі қ ұ рылады немесе кейбір органдарғ а, мекемелер мен ұ йымдарғ а ө здерінің атқ аратын жұ мыстарымен бірге соттың ү кімін орындау міндеті қ оса енгізіледі.

Қ ұ қ ық қ олдану мен заң шығ ару заң шығ ару теориясында жазаның барлық тү рін екі топқ а бө лу қ алыптасқ ан:

- сотталғ андарғ а ық пал ету шараларымен тү зеумен қ атысты жазалар;

- ық пал ету шараларымен тү зеуге қ атысы жоқ жазалар.

Осының біріншісіне мыналар жатады:

- бас бостандығ ынан айыру;

- тү зеу жұ мыстары;

- абақ тыда ұ стау;

- қ оғ амдық жұ мыстарғ а тарту.

Екіншісіне мыналар жатады:

- айыппұ л салу;

- мү лкін тә ркілеу;

- белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыру;

- арнайы, ә скери немесе қ ұ рметті атақ тардан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дә режеден, біліктілік сыныбынан жә не мемлекеттік марапаттауларынан айыру.

Тү зеудің ық пал ету шараларымен байланысты барлық қ ылмыстар жазалаушы элементерді жү зеге асыру барысында олардың мазмұ ны сотталғ андарғ а арнайы тә рбиелік ә сер етумен сипатталады. Оның ерекшелігі қ ылмыс­тық -қ ұ қ ық тық жаза барысында кө рінетін қ ұ қ ық тың шектеу жағ дайында жү ­зеге асырылатындығ ы болып табылады. Бұ л жерде атап ө ту керек, тү зеу ар­қ ылы ық пал ету шаралары тұ тастай алғ анда жазалау-тә рбиелеу ісі шең бе­рінде ө теді.

Бұ рынғ ы Қ азақ КСР-інің Ең бекпен тү зеу кодексінен жаң а Қ Р Қ ылмыстық -атқ ару кодексінің айырмашылығ ы Қ Р қ ылмыстық кодексінің 39-бабында кө зделген қ ылмыстардың Қ Р Қ АК 14-бабымен реттелуінде. Онда тө мендегіше реттелген:

Айыппұ л жә не мү лікті тә ркілеу жазасын ү кім шығ арғ ан сот, сондай-ақ мү ліктің орналасқ ан жері бойынша жә не сотталушының жұ мыс орны бойынша сот атқ арады (Қ Р Қ АК-нің 14-бабы1-тармағ ы), яғ ни дұ рысырақ айтқ анда, соттардың штатында тұ ратын соттық -атқ арушылар жү зеге асырады. Сот шешімдерін орындау тә ртібі Ә ділет министрлігінің 1997 жылғ ы 18-желтоқ сандағ ы «Атқ ару жү ргізу туралы нұ сқ ау туралы» № 2-2/117 арнаулы бұ йрығ ымен реттелген.

Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыруды сотталушының тұ рғ ылық ты жері бойынша қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы, тү зеу мекемесі жү зеге асырады. Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыру туралы сот ү кімінің талаптарын сотталушының жұ мыс орны бойынша ұ йымның ә кімшілігі, сондай-ақ лицензиатты жекелеген қ ызмет тү рлерімен айналысу қ ұ қ ығ ына берілген лицензиясынан айыруғ а Қ Р-ның заң дарына сә йкес қ ұ қ ық ты органдар атқ арады (Қ Р Қ АК-нің 14-бабы 2-тармағ ы).

Қ ұ рметті, ә скери, арнайы немесе ө зге де атақ тардан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дә режеден жә не біліктілік сыныбынан айыру туралы жазаны осы атақ тарды берген лауазымды тұ лғ а атқ арады (Қ Р Қ АК-нің 14-б.3-т.).

Қ оғ амдық жұ мыстарғ а тарту, тү зеу жұ мыстары, бас бостандығ ын шектеу тү ріндегі жазаларды сотталғ ан адамның тұ рғ ылық ты жері бойынша қ ылмыстық -атқ ару инспекциялары атқ арады (Қ Р Қ АК-нің 14-б.4-т.).

Бас бостандығ ынан айыру жә не ө лім жазасы тү ріндегі жазаларды қ ылмыстық -атқ ару жү йесінің мекемелері атқ арады.(Қ Р Қ АК-нің 14-б.5-т.).

Бас бостандығ ынан айыру жазасын орындауда сотталғ андардың ә р тү рлі дә режесі болатындық тан жә не оларды бір-бірінен бө лек ұ стау тиістілігінен, мемлекет ә р тү рлі тү зеу мекемелерін қ ұ рғ ан. Сотталғ андардың жасына карай тү зеу мекемелері екі топқ а бө лінеді:

- ересектер ү шін (18 жасқ а толғ андар);

- кә мелетке толмағ андар ү шін (14-тен 18 жасқ а дейінгілер).

Тү зеу мекемелері ересектер ү шін бірнеше тү рге бө лінеді: колония-қ оныстар, жалпы, қ атаң жә не ерекше режимдегі колониялар жә не тү рмелер.

Кә мелетке толмағ андар ү шін екі тү рлі тә рбиелеу колониялары бар:

- жалпы режимді тә рбиелеу колониясы;

- режимі кү шейтілген тә рбиелеу колониясы (тек қ ана ер адамдар ү шін).

Сот ә рбір сотталғ анғ а жынысына, жасына, жасағ ан кылмысының ауырлығ ына, бұ рынғ ы бас бостандығ ынан айыруғ а қ анша рет сотталғ анына жә не басқ а да оның жауапкершілігін жең ілдететін немесе ауырлататын жағ дайларғ а байланысты тү зеу мекемесінің тү рін белгілейді.

Тергеу изоляторында шаруашылық қ ызметі ү шін сотталғ андар қ алдырылуы мү мкін.

Сотталғ ан ауруларды емдеу ү шін арнайы емдеу мекемелері ашылғ ан жә не онда сотталғ андар жынысына, жасына қ арай бө лек бө лек орналастырылады.

Жазалаудың мақ сатына жету ү шін тү зеу мекемелерінің алдына нақ тылы міндет қ ойылып, ал олар негізгі тү зеу мен тә рбиелеу амалдарының кө мегімен іске асырылады. Ол жазаны атқ ару (ө ткеру) режимін орындау, қ оғ амдық, пайдалы ең бек ету, сотталғ андармен жү ргізілетін тә рбие жұ мысы, жалпы білім мен техникалык-мамандық қ а оқ ыту болып табылады.

Жоғ арыда айтылғ ан тү зеу мекемелерінің барлық тү рлері мен қ ылмыстық -атқ ару инспекциялары Қ Р-ның ІІМ-нің қ ұ рылымына кіріп, біртұ тас қ ылмыстык-атқ ару жү йесін кұ райды.

Ә рбір облыстағ ы облыстық тү зеу мекемелерін басқ ару ү шін тү зеу мекемелерінің саны мен ондағ ы сотталғ андардың санына байланысты облыстық қ ылмыстық -атқ ару департаменті қ ұ рылады.

Облыстық қ ылмыстық -атқ ару департаменті Қ ылмыстық -атқ ару комитетінің қ ұ рылымына кіреді, соғ ан бағ ынышты.

Қ оғ амнан оқ шаламай-ақ, бірақ тү зеу арқ ылы ық пал ету шараларымен байланысқ ан жазаны атқ ару ү шін қ ылмыстық -атқ ару органдары жү йесінде аумақ тық қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы жұ мыс істейді. Бұ л инспекция мынадай жұ мыстар атқ арады:

- тү зеу жұ мыстарына, белгілі бір лауазымды болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналасу қ ұ қ ығ ынан айыру, қ оғ амдық жұ мыстарғ а тарту жазасына, сондай-ақ қ ызмет кө рсетілетін аумақ та тү ратын шартты тү рде сотталғ андардың жеке есебін жү ргізеді;

- сотталғ андардың жалақ ысынан ұ сталатын тиісті тө лемнің дұ рыс есептелуін жә не ұ сталғ ан соманың кіріске дер кезінде аударылуын қ адағ алайды;

- кә сіпорын ә кімшіліктерінің тү зеу жұ мыстарын ө теу шарттары туралы заң дылық тарды сақ тауын, соның ішінде жазасын ө теп жү рген сотталғ андардың ең бек кітапшаларына жазбалардың дұ рыс жазылуын қ адағ алайды;

- сотталғ андарғ а заң мен белгіленген ынталандыру жә не жазалау шараларын қ олданады;

- жазасын ө теуге бө гет жасайтын созылмалы жан кү йелісі жә не басқ а аурулармен ауырғ ан сотталғ андарғ а қ атысты сотқ а арыз-ө тініш береді;

- заң мен белгіленген тә ртіп бойынша жазасын ө теуден ә дейі бас тартқ ан сотталғ андардың тү зеу жұ мыстары мерзімін бас бостандығ ынан айыру жазасына ауыстыру жө нінде сотқ а ұ сыныс жасайды;

- қ ылмыстық іс жү ргізу заң ымен қ арастырылғ ан жағ дайда сот алдында ү кімді орындауды кейінге қ алдыру жө нінде ө тініш береді.

Соттың тү зеу жұ мыстары жө ніндегі ү кімі сол ү кімнің заң ды кү шіне енген кү ннен бастап 10 кү ннен кешіктірілмей атқ арыла басталуы тиіс. Тү зеу жұ мыстарын ө теуге тарту ү шін негіз болатын негізгі қ ұ жат сот ү кімнің заң ды кү шіне енгендігі жө ніндегі анық тама қ ағ азы болып саналады.

Ә скери қ ызметшілер мына жазаларды ө тейді:

- абақ тығ а алынғ ан ә скери қ ызметшілерге арналғ ан гауптвахталарда гарнизондардың командованиясы немесе гарнизон гауптвахталарының тиісті бө лімшелерінде атқ арады;

- ә скери қ ызмет бойынша шектеуді аталғ ан ә скери қ ызметшілер қ ызмет ө тіп жү рген ә скери бө лімдердің, мекемелерінің, органдар мен ә скери қ ұ рамалардың командованиясы атқ арады.(Қ Р Қ АК-нің 14-б.7-т.).

Шартты сотталғ андар қ ылмыстық -атқ ару инспекциясының бақ ылауында болады. Шартты сотталғ ан ә скери қ ызметшілерге бақ ылау жасауды ә скери бө лімдердің қ омандованиясы атқ арады (Қ Р Қ АК-нің 14-б.9-т.).

Жаза атқ арушы мекемелер мен органдар ө з міндеттерін тиімді орындауы ү шін, ә сіресе сотталғ андарды тү зету ү рдісінде тергеу, сот, прокуратура, полиция органдарымен, сол сияқ ты жергілікті билік органдарымен, қ оғ амдық қ ұ рылымдар жә не қ оғ амдық ұ йымдармен бірлесіп жұ мыс жасайды.

Сот ү кімінің талаптарын орындауғ а міндетті субъектілер ретінде мыналар саналады:

- ө здерінің қ ызметіне қ арай ү кімдерді орындауғ а бейімделіп арнайы қ ұ рылғ ан мекемелер мен органдар (тү зеу мекемелері, қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы);

- белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қ ызметпен айналасу қ ұ қ ығ ынан айыру ү кімі шығ арылғ ан адам бұ рын жұ мыс істеген кә сіпорынның, ұ йымның немесе мекеменің ә кімшілігі;

- айыптұ л салу тү ріндегі жазаны атқ ару кезінде жаза тағ айындалғ ан адамның ө зі;

- арнайы, ә скери немесе қ ұ рметті атағ ынан, сыныптың шеннен, дипломатиялық дә режеден, біліктілік сыныбынан жә не мемлекеттік марапаттан айыруғ а байланысты сол атақ тарды, дә режелер мен марапаттауды берген орган.

Сө йтіп, айтылғ андарды тү йіндей келе, тә ртіп бойынша қ ылмыстық жазаны атқ ару Қ азақ стан Республикасы ІІМ-нің арнаулы мемлекеттік органдарына, Қ орғ аныс министрлігіне қ арайтын ә скери бө лімдеріне, сондай-ақ соттық атқ арушыларғ а жү ктеледі деген жалпы қ орытындығ а келуге болады.

Қ ылмыстылық жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

1. Соттың ү кімімен шығ арылғ ан қ ылмыстың жаза тү рлерін тиісті мә нде атқ ару;

2. Қ ылмыс жасағ ан адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарынан айыру немесе шектеуда ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіру;

3. Сотталғ андарды заң ды бұ лжытпай орындау, ең бекке адал қ арау, адамзат ө міріндегі тә ртіпті қ ұ рметтеу рухында тү зеу, тә рбиелеу;

4. Сотталғ андардың, сондай-ақ басқ а адамдардың жаң а қ ылмыстар жасау­ының алдын алу.