Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.

Кә сіпкерлік қ ызмет ү лкен немесе аз дең гейдегі айқ ынсыздық пен байланысты ол кә сіпкерлік тә уекелділіктің ә сер етуіне жақ ын тұ рады, Тә уекелділікті басқ ару процесінде тә уекелділікті бағ алау механизмі ерекше орын алады. Ол арқ ылы кә сіпкерлік қ ызметтің нә тижесіне ә сер ететін тә уекелділік есептеледі. Тә уекелділікті бағ алау бұ л тә уекелділіктің шамаларын сапалық жә не сандық тә сілдермен анық тау. Кә сіпкерлік шешімді қ абылдау процесінде кез келген қ ызмет саласында кә сіпкер алдында оның талабына ғ ана жауап беретін тапсырма тұ рады. Бұ л ү шін кә сіпкер барлық мү мкін болатын варианттарды шешеді.

Кә сіпкерлік тә уекелділікті бағ алау жә не оның есебінің анық тылығ ын кә сіпкердің тә жірибесіне жә не жағ дайларғ а байланысты болады. Егер шешім анық гылық жағ дайында қ абыаданса онда кә сіпкер шешімнің ә рбір вариантының нә тижесін де біледі, бірақ кә сіпкерге айқ ынсыздық жағ дайында шешім қ абылдауғ а тура келеді.

Кә сіпкерлік тә уекедділікті сапалық жә не сандық бағ алау тә сілдерімен анық тайды. Сапалық бағ алау тә сілі қ арапайым тә сіл оның бағ ыты ғ ылыми тапсырмасы мү мкін болатын тә уекелділік тү рлерін анық гау тә уекелділік дең гейіне ә сер ететін факторлады аныкқ ау.

Тә уекелділік мә селесіне арналғ ан зерттеулерде тә уекедділікті сандық бағ алауғ а ә ртү рлі кө зқ аастар берілген. Егер де кә сіпкерлік тә уекелділік сә тсіздік ық тималдылығ ы болса, онда бұ л жағ дайда тә уекелділікті бағ алау алынғ ан қ орытындының талап ет1етін мә нінен болатын ық тималлдылығ ы болып табылады:

R=P(Dtr-D);

R- тә уекелділікті бағ алау

Р-ыктималдылық

Dtr-қ орытындының талап етілетін мә ні

D-алынғ ан нә тиже

Бұ л тә сіл арқ ылы нақ ты бір нә тижені алғ аннан кейін ғ ана тә уекелділікті дең гейін бағ алайды, ал кә сіпкерге тә уекелділікті бағ алау шешім қ абылдау сатысында қ ажет.

А.А. Растригин бойынша «бұ л кездейсоқ - кездейсоқ ә лемде тә уекелділікті бағ алауғ а зиянның ық тималдылығ ын, яғ ни сол зиянның болатынын анық тайды»:

R=U*P(U)

R-тә уекелділік дә режес

U-кү тілетш шш

P(U) - зиянның ық гимілдылығ ы

Тағ ы да бір тә сіл техникалық жаң артуларды бағ алау тә сілі

Бұ л тә сілдің қ ұ ндылығ ы барлық тиімділіктің айқ ынсыз болуында кү тілетін нэтиженің ық тималдылығ ына ұ мтылу болып табылады.

Э=П*С*Т*Рт*Рк/ Ез

Э- жаң ашылдық ты жү зеге асыру тиімділігі;

П- жаң а бұ йымды сатудан тү скен жылдық кө лемі;

С- бұ йымның сату бағ асы;

Т- жаң ашылдық тьң ө мірлік циклі;

Рт-техникалық хабар ық тималдылығ ы;

Ез- шығ ындардың сомасы.

3.2. Қ ауіпті индекс тә сілі.

Осы тә сіл кө бінесе ө ндірістік кә сіпорында болатын потенциалды қ ауіпті бағ алау кезінде қ олданылады.Мұ ндағ ы басты мақ сат қ арастырылып отырғ ан жү йенің қ ауіптілік жағ дайларын сандық (индекстік) бағ алау б.т. Ә р тү рлі ә дістер бар. Алайда, ө рт жә не жарылыс қ ауіпсіздігін

бағ алауда кө бінесе Дау индекстік ә дісі қ олданылады. Жекелей техникалық сипаттамалардың Дау индексін есептеу барысында техникалық жү йенің потенциалдық қ аупін сандық жағ ынан сипаттайтын нақ тылы кө рсеткішті сә йкестікке қ ояды. Қ арастырылып отырғ ан жү йенің қ ызмет ету ерекшеліктеріне тоқ талмастан аталмыш кө рсетудің сомасы шығ арылады. Дау индексі 2 интегралды кө рсеткіш ретінде қ алыптасады.

1) қ ауіптің бө ліктік кө рсеткіші (Ғ);

2)материалдық фактор кө рсеткіші ретінде (М);

Дау =Ғ М (1 формула)

Материалдық фактор таң далып алынғ ан қ ұ рал жабдық тардың бірліктері қ ұ рамында болуы мү мкін немесе бар нақ тылы химиялық заттар немесе материалдардан бө лінетін энергияның интенсифтілігінің санының шамасы. Оны анық тау ү шін жү йеде қ олданылатын барлық потенциалды қ аупі бар химиялық заттардың жә не материалдардың тізімі қ ұ рылады.Осы заттардың ә р қ айсысына сә йкес оның қ ауіптілігін сипаттайтын б\б сан қ ойылады. Химиялық қ ауіпті заттар ү шін сандар шкаласын арнайы халық аралық жә не ұ лттық агентствалар тағ айындап, нормативті қ ұ жаттарда кө рсетіледі. Жү йенің жалпы материалды факторы қ арастырылып отырғ ан процесте қ олданылатын барлық потенциалды қ ауіпті заттардың материалдық факторлардың сомасы ретінде анық талады:

М = X Vі * Ni

Мұ нда і - қ арастырылып отырғ ан заттың нө мері;

VI - жү йедегі заттың қ атысты кө лемі (масса немесе кө лем);

N - арнайы, шкала бойынша қ ауіптілІк индексі.

Материалдық фактор мә ні ә детте 1-40 арасында болады. Қ ауіптің бө ліктік кө рсеткіш мына формула бойынша есептеледі.

F=f1*f2

fі - жалпы қ ауіптер кө рсеткіші;

f₂ - спецификалық немесе ө зіндік ерекшелігі бар қ ауіп кө рсеткіші.

Жалпы қ ауіп кө рсеткіші қ олайсыз жағ дайлар туындағ ан кезде шығ ындардың мө лшерін ұ лғ айтатын факторларды сипаттайды. Оларғ а жататындар:

Материлды пайдалану жэне олардың орнын ауыстыру мен т.б.

Ғ і - кө рсеткіш ә рбір позиция ү шін сандық мә ндерінің сомасы ретінде есептеледі. Спецификалық қ ауіп кө рсеткіші ө рт немесе жарылыс ық тималдығ ын жоғ арлататын факторларды сипаттайды. Оғ ан сондай -ақ t шаң тозаң, қ ысым, тез тұ танатын материалдар кө лемі мө лшері, жылыту қ ұ ралдары жатады.Осы аталғ ан позициялар < -► ә рбір нақ тылы сандық мә ндермен сипатталады да, осы мә ндер сомасы fі жә не f₂ кө рсекішінің мә ндері бө ліктік факторы есептеуге мү мкіндік береді. Дау индексінің мә ні жоғ арыдағ ыдай бө ліктік жә не материалдық факторлар кө бейтіндісі арқ ылы анық талады. Ө рт жә не жарылыс салдарын жалпылама сапалық бағ алау кестеде кө рсетілгенде Дау индексінің шкаласы бойынша сипатталуы мү мкін.

Дау индексінің шкаласы.

Алайда, кә сіпорында қ олданылатьн Дау индексі жекелей алғ анда ө рт немесе жарылыстан болғ ан шығ ындарды толығ ымен сипаттап бер алмайды. Дау индексінің мә ні ө рт немесе жарылыстың таралу ауданымен тікелей байланыста болады. Мұ ндай аудандарды немесе ә сер ету радиусын анық тау арнайы кестелер немесе графиктер арқ ылы жү зеге асырылады. Ә детте мұ ндай кестелер мен графиктерді Европа немесе АҚ Ш агенствалары арнайы жинақ тарда ұ сынады. Қ ауіптің бө ліктік факторы жә не материалдык фактордың мә ндері, сонымен қ атар шығ ын факторын бағ алауғ а мү мкіндік береді. Шығ ын факторы У оның мә ні 0 - ден бір аралығ ында

жатады. У мә ннің, (шығ ын факторлар мэнің) кестелері немесе графиктерді сондай - ақ арнайы жинақ тарда кө рсетіледі. У мә ннің анық тау арқ ылы ө рт немесе жарылыс зонасындағ ы мү ліктердің максималды шығ ынның (МУ) анық тауғ а болады.Бү л шығ ын мү лік қ ү нның (С) ө рт немесе жарылыс зонасында бұ л

Му = С * У (2 формула)

Сондық тан ә ртү рлі қ ауіпсіздік шаралар ретінде алуан тү рлі жарылыс жә не ө ртке қ арсы қ ондырғ ылар тө тенше жағ дайлар кезіндегі автоматты тоқ тату кұ ралдары жә не т.б.

Дау индексі ә дісінің негізгі кө рсеткіштері

Бұ л қ ауіпсіздік шаралары сондай - ақ сенімділік коэфициенті (С Ғ) арқ ылы сипаттапуы мү мкін. МУ - тің бастапқ ы мә нін СҒ коэфициентінің мә ніне кө бейту арқ ылы шығ ынның нақ тылы мә нін анық тауғ а болады.(КУ).

КУ = СҒ * МУ (3 формула)

Дау индексІн білген жағ дайда тә уекел менеджерлер ө ндірістің қ ауіпсіздік жағ дайына ә рдайым бақ ылау жасай алады. Қ ауіп анық тағ ан жағ дайда сә йкесінше оны тө мендету шараларын қ олдану қ ажет.