Модаль сөздер

Модаль сө здер тілдегі модальдылық жә не предикаттылық қ ұ былыспен тығ ыз байланысты. Предикаттылық сө йлем мазмұ нының ақ иқ ат шындық пен жалпы ара қ атынастылығ ын білдіреді. Ал сө йлемде айтылғ ан хабардың ақ иқ ат шындық қ а қ атынасы модальдық қ атынас болып табылады. Предикаттылық тың қ андай бір формасы болмасын, бә рі тікелей тілмен, ал модальдылық тың тү рлі формалары сө йлеумен байланысты. Модальдылық қ а ә детте сө йлемнің негізгі тұ рақ ты белгілерінің ішінен ойдың тиянақ тылығ ын белгілейті интонация, яғ ни хабардың айтылу ырғ ағ ы, сө йлеушінің тағ ы басқ а модальдық қ атынасы тиесілі. Предикаттылық келетін болсақ, ол сө йлесу единицаларының грамматикалық жақ тан ұ йымдасуын қ амтамасыз етеді. Модальдылық дегеніміз айтылғ ан сө з бен болмыс арасындағ ы қ атынас тү рлерін жә не хабарлардың ә р тү рлі қ абылдауын кө рсететін семантикалық теория. Модаль дегеніміз мө лшер, тә сіл, қ осымша мә н мағ ына. Сейілбек Исаев 80-90жж модаль сө здерді жеке сө з табы ретінде қ арастырғ ан. Ал Н.Оралбай модаль сө здерді жеке сө з табы ретінде қ арастырмайды. Кү шейітпелі ү стеу бірге кө мекші қ атынаспен қ осып олардың кө мекші қ ызметін саралап модаль сө здерді «аналитикалық ф-ң қ ұ рамында модаль категориялық кө рсеткіші болғ андық тан» оларды сө з табы қ атарына қ оспайды. Алмагү л Алтайқ ызы модаль сө здерді кө мекші етістік функциясы тү рінде қ арастырғ ан. «Кө мекші сө здердің семантикасы» деген ең бегінде.Сө йлемде айтылғ ан ойғ а байланысты объективті жә не субъективті болып екіге бө лінеді. Объективті – сө йлемде айтылғ ан хабардың ақ иқ ат шындық қ а ақ иқ ат кө рінісі, рай категориясымен берілген, тілдің сө з ө згертім форманттарына жақ ын .Ол жақ та қ ыс ерте тү седі. Субъективті –ол хабарғ а деген сө йлеушінің қ атынасының кө рісі, кө мекші сө здер арқ ылы білдіреді. Ол жақ та қ ыс ерте тү сетін сияқ ты. Модаль сө здер тү ркі тілдерінің бірқ атарында негізінен кө мекші сө здер тобына кіреді. Модаль сө здер ә детте модальдылық ты білдіретін фонологиялық (етістік райлары жә не олардың аналитикалық формалары), синтаксистік(ә р тү рлі сө йлем типтері)сияқ ты барлық амал тә сілдермен тығ ыз байланыста жұ мсалады. Модаль сө здер, басқ а барлық кө мекші сө з таптары сияқ ты, ұ зақ уақ ытқ ы лексика грамматикалық даму процесінде дербес сө з таптарына дараланып шық ты. Бұ ғ ан мысалы білем, кім біледі, ә лпеті сияғ ы. Модаль сө здер сондай ақ заттық мә нін жә не диалогта предикаттық функциясын жоғ алтқ ан бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышынан да пайда болады. Модаль сө з тіркестері де сол модаль сө здердің жасалу жолымен пайда болды. Кө мекші сө здерді зерттеу ө з алдына толық мағ ыналы дербес сө здердің грамматикалану проблемасымен тығ ыз байланысты.Олай деуіміздің мә нісі: флективті де, жалғ амалы да тілдерде аналитизмнің дамуы мен синтаксистің жетіліп шындалуы кө мекші сө здердің ә р тү рлі топтарын ү немі байытып отырады жә не біртіндеп даралай тү седі. Тек ө зінің заттық мә нінен ажырап барып модальдық семантикағ а ие болғ ан сө здер ғ ана грамматикалық мағ ына білдірудің арнайы лексикалық қ ұ ралы бола алады. Модаль сө здер сө з табы ретінде міне осында сө здерден ғ ана қ ұ ралады. Модаль сө здердің семантикасында номинативтік мағ ына жә не соншалық ты бір кө рінеу тұ рғ ан ап анық, яғ ни «сезімді лексикалылық» болмайды. Модаль сө здердің айрық ша бір синтаксистік ерекшелігі олар диалогта келгенде жеке лексема кү йінің ө зінде сырт формасы жә не айтылу интонациясы жағ ынан ө з алдына тұ тас бір тиянақ ты сө йлем қ ызметін атқ арып тұ рады. Модальды сө здер, басқ а кө мекші сө з таптары сияқ ты, толық мағ ыналы дербес сө з таптарының ұ зақ замандарғ ы лексика грамматикалық даму процесінде ө зінің бастапқ ы мә н мағ ынасынан оқ шаулана, ақ ыры біржола ажырап, солардан келіп шық қ ан. Модаль сө здер лексика-семантикалық мағ ынасына қ арай 8 топқ а бө лінеді.1)болжал мә нді –сияқ ты, сың айлы, қ исыны, кә дік, болар, -қ ан (ген), білем, нэяты, ұ қ сайды(ұ сайд), ә лпетті. Мыс: Тү рлері бұ зық. Бірдең е пә ле іздеп келген ә лпетті. 2) міндеттілік –керек, қ ажет, тиіс, лазым, болу керек сө здердің қ атысуымен жасалатын –у керек, -у қ ажет, -мақ керек. Мыс: Ендігі шара қ атал сө гіс болу керек. 3)біреудің сө зі дерек негізінде айтылатын сө здер –кө рінеді, екен. Мыс: Тайынан таң дап мінген Қ ұ бақ анын Жаратып қ ойғ ан екен ү йдегілер. 4) қ остау, растау – рас, расында, шынында анығ ыда. Мыс: Арғ ысын бірақ Алла біледі рас. 5)қ алау, тілек – -са, (се) екен, -са(се) дейім, деймін ана-қ фор-т. Мыс: Сорлы баланың ит салпақ та жү ргенін кө рмей ө лсем екен. 6) Кү дік, кү ман - -ра ма екен, -са неғ ылсын, кім біледі. Мыс: Қ азақ тың жайын жақ сырақ білеміз десек, мақ танғ ан боларма екенбіз. 7) айтылғ ан ақ иқ аттылқ та нақ тылайтын – «де» деп айтады, деп естиді.Мыс: Ә сіресе жандарал кең сесі ашулы дейді. 8)нық сенімділікті білдіретін – ә рине, ә лбетте, ә лбеттемен. Мыс: Ә рине мен ел кетті, қ оқ иланды, мақ танды.Қ азақ тіліндегі модаль сө здердің қ олданылуындағ ы басты бір ерекшелік: олардың кө пшілігі бү гінде ә р тү рлі модальдық мағ ынада жұ мсалғ анымен, ө здерінің ә уелгі тура мә нінен ә лі толық ажырамағ ан. Мысалы Сынды: Мерейі асқ ан ө ренім, Кебек сынды тақ қ а бер. (Ә уезов) Лә зім: Сіздің де естіп білуініз лә зім (Ә уезов) Нә ті: Кейбір нә ті жұ мсақ бастық тардың бір екі сағ атқ а босатыны да бар. Реуішті: Мынау адамның басы реуішті нә рсе екен. Синтаксистік сипатына байланысты 3 топқ а бө лінеді: 1)Сө йлемде тек синтаксистік қ ыстырам мү ше қ ызметінде қ олданылатын м.с – ә лпеті, тә різі, зады, сиқ ы, бә лки, зайыры, сиқ ы, туасы ә лбетте, бә лкім, туасы, шынында, шындығ ында, расы, жобасы. Мыс: Туасы, заманды қ ұ ратын адам. 2)Баяндауыштың шылауында кө мекші мү ше қ ызметінде жұ мсалатын м.сө здер - - у керек, -уы, (-уі) керек, -ар-ғ а керек, -са (-се) керек, дейді, деседі, -ғ ан(-ген) білем, -ар(-ер) білем, -у-ғ а (-у-ге)тиіс. Мыс: Тек ауыз бірлік қ ылсақ деймин. 3)Екі жағ дайдада қ олданылатын м.с - -уы (-уі) мү мкін. Мыс: Мү мкін, олар ү йде жоқ.

№41