Модаль сөздердің семантикалық сипаты

Сө йлеуші адамның сө йлем мазмұ ны жө ніндегі пікірн білдіру ү шін қ олданылатын арнаулы модаль сө здер қ ұ рамы ә р тү рлі. Модал сө здер лексика-граммтикалық ерекшеліктеріне орайесім сө з таптарынан да, етістіктерден де, кө мекші сө здерден де басқ а да кейбір сө з топтарынан да бола береді. Мысалы, мү мкін, шамасы, рас, тә різі, ә лбетте деген сө здер синтаксистік қ ызметі жағ ынан жә не сө йлемдегі байланысы жағ ынан –қ ыстырма сө здер.

d) Модаль сө здер қ азіргі қ азақ тілінде сан жағ ынан онша кө п емес. диалектілік сипаттағ ыларын, жеке тіркес тү рінде келетіндерін дә не дыбыстық вариант тү рлерін қ оса есептегенде алпыстан сә л ғ ана асады. Бірақ бұ ларды соның ө зінде де семантикалық сипаты жағ ынан мына тө мендегідей бірнеше топқ а бө ліп қ ө арауғ а болады: болжал мә нді модаль сө здер, міндеттілік мағ ына беретінмодаль сө здер, біреудің сө зі не бір дерек негізінде айтылатын модаль сө здер, қ остау(растау) мағ ынасында қ олданылатын модаль сө здер, қ алау(тілек) мә нді модаль сө здер жә не кү мә н(кү дік) ұ ғ ымын білдіретін модаль сө здер.

e) 1)Бұ лардың ішінде сан жағ ынан ең кө бі, басқ арынан гө рі дымың қ ырай тү скен саласы-болжал мә нділер. Кө пшілік модаль сө здердің денін осылар қ ұ райды бұ л топқ а мысалы, сияқ ты, шамалы, сың айлы, ә лпеті, мү мкін, сынды, ық тимал, кә дік, болар, шығ ар, білем;

f) 2) қ азақ тілінде міндеттілк модальдық мағ ынаны негізінен керек, қ ажет, тиіс, лазым сө здерінің қ атысуымен жасалатын –у керек, у-қ ажет, -у лазым, -мақ керек, -мақ қ а керек, -уғ а тиіс, -уы, -уі тиіс сияқ ты аналитикалық форманттар білдіреді. –у модальдылық форманы кейде міндеттілкті, сондай-ақ болжалық мә нде де алып қ арауғ а болады. Мысалы: Ендігі шара қ атал сө гіс болуы керек.

g) 3)Сө йлеушінің сө йлемде айтылғ ан хабардың ақ иқ аттығ ына ә бден кө зі жеткендігі модальдық мағ ынаның тағ ы бір тү рі болып табылады. Қ азақ тілінде бұ л модальдық мағ ынаны кө бінесе кө рінеді етістігі, «екен» формасы білдіреді. М/ы Сол елдегі хан ә р жерден сұ лу ә йел іздеп сұ рау салады екен.

h) 4)Біреулердің сө зіне сү йену арқ ылы не бір нақ ты дерек негізінде білдірілетін модальдық мағ ына. Бұ л одальдфық мағ ынаны, яғ ни сө йлеушінің сө йлемде айтылмыш хабар тарапты пікірін білдіруде негізге ұ йытқ ы қ ызметін қ азақ тілінде «де» формасы атқ арады. Ол бұ л ретте кө бінесе дейді тү рінде, ара тұ ра тіпті»деп айтады», «деп естиміз», «деп естиміз деген сө з бар» сияқ ты қ ұ рамда да қ олданылады. м/ы Ә сіресе жандарал кең сесі ашулы дейді.

i) 5)Қ азақ тіліндегі модаль сө здердің келесі бір семантикалық қ ыры сө йлеушінің сө йлемде айтылғ ан ойды ө з тарпаынан қ остау (растау) тү ріндегі пікірнен кө рінеді. Бұ л модальдық мағ ынаны рас,.расында, шынында, анығ ыда, сө здері білдіреді. м/ы Арғ ысын бір-ақ Алла біледі, рас.

j) 6)Жалпы модальдық мағ ынаның келесі бір сө йлеушінің сө йлемде айтылғ ан ой жө ніндегі нық сенімімен байланысты. Оны кө пшілік тү ркі тілдеріндегі сияқ ты, қ азақ тілінде де негізінен ә рине жә не ә лбетте сө здері білдіреді. Алайда бұ л екі лексемағ а қ атысты кө ң іл аударатын бір нә рсе: бұ л екі сө з ауыз ә дебиеті ү лгілерінің де, ақ ын-жырау шығ армаларының да ешқ айсынан кездеспейді. Мысалы. Тек Абайдан былай ғ арай ғ ана ұ шырасады: ө згелер басын изейді, ә рине деп, мақ ұ лдап;

k) 7) тілек (қ алау), ниет, пиғ ыл мә нді модалдық мағ ына. Модальдық мағ ынаны бұ л тү рі қ азақ тілінде –са, -се екен, -са, -се дейім», «деймін» аналитикалық қ ұ рамасы арқ ылы білдіріледі. Мысалы: Мына жақ та кедей Қ амбар деген адам бар, сіз оны шақ ыртып алсаң ыз екен.

l) 8)Қ азақ тілінде модальдық мағ ынаны сө йлеушінің сө йлемде айтылғ ан хабар жө ніндегі кү дік кү мә німен байланысты да тү рі бар. Тілімізде мұ ндай модальдық мағ ынаны ә детте –ар ма екен, -са неғ ылсын, кім біледі, сияқ ты аналитикалық конструкциялар білдіреді. м/ы Қ азақ тың жайын жақ сырақ білеміз десек мақ танғ ан болар ма екенбіз.

m) Қ азақ тілінде кейде екі модаль сө з қ атарласа қ олданылады. Мысалы Абылай мү мкін білем осы болар: Жаң а келген қ онақ тың қ ұ рметіне ішу керек шығ ар. Алдың ғ ы сө йлемдегі білем мен мү мкін, келесі сө йлемдегі керек пен шығ ар сө здері сондай қ атарлар. Бұ л сияқ ты модальдық қ атарлар ә детте кө ркем ә дебиет стиліне сыйымды, сө йлем модальдылығ ы мұ ндайда қ атардың соң ғ ы бө лігіне ауысады.

n) Ә деби тіліміздегі дағ дылы –ды білем, -а тын(-е –тін) шығ ар модальдық констукциялары тү рікменстан қ азақ тарының тілінде - -ар, -ер білем, -а-м(-е-м) шығ ар формасында қ олданылады: Мынаның келесі жаман, сірә, мағ ан бірдеме жасар білем.

o) Қ азақ ә деби тіліндегі сондай-ақ мү мкін, ық тимал, кә дік модаль сө здерінің орнына тү ркіменстан қ азақ тарының тілінде болжал мағ ынасында шек лексемасы қ олданылады, мысалы: Соғ ан қ арағ анда таныс досы болуы шек.