Дәріс.Өсімдік өнімдерінің негізгі түрлері

Дә ріс сұ рақ тары:

1. Ауылшаруашылық дақ ылдарының тү рлері.

2. Дә нді-дақ ылдар тұ қ ымдасының сипаттамасы.

3. Қ арақ ұ мық мә дениетінің сипаттамасы.

4. Бобтық мә дениетінің сипаттамасы.

1.Ауыл шаруашылық дақ ылдарының классификациясы

Астық ауыл шаруашылығ ында негізгі ө нім болып табылады.Астық тан маң ызды тағ амдық ө німдер жасалынады: ұ н, жарма, нан жә не макарон ө німдері.Астық малдардың жә не қ ұ стардың жақ сы ө суі ү шін оте қ ажет, осының арқ асында ет, сү т, май жә не басқ а ө німдерін ө ндіру жетіліп келеді.Астық тұ қ ымдастары крахмал, спирт жә не басқ ада ә р тү рлі азық тү ліктің шикі заты болып табылады.

Дү ние жү зі бойынша астық ө ндірісін ұ лғ айту ауыл шаруашылығ ының басты мақ саты болып табылады.Астық ө ндірісін ұ лғ айту кезінде ең алдымен астық тың астық тың сапасына кө ң іл аударып, қ атты, тың астық тұ қ ымының ө ндірісін кең ейтіп жә не маң ызды арпа, фуражғ а кө ң іл аудару керек.

Бұ л мә селені дұ рыс шешу ү шін агротехниканы пайдалануды жаксарту керек, жоғ ары ө нім беретін сорттар мен гибриттарды кең інен пайдалану керек, егілетін аймақ тардың топырағ ының қ ұ рамын жақ сарту керек.Бастысы тың айтқ ыштарды эффективті пайдаланғ ан дұ рыс, ылғ алданатын аймақ тар мен милирленген жерлерде егінді ұ лғ айту керек.

Ө сіріліп шығ атын дә нді тұ қ ымдар ү ш ботаникалық тү рлерге жатады:

· Злакты

· Гречкалы

· Бобпты

2. Астық тұ қ ымдастарына сипаттама

Негізгі нан мә дениетіне астық тұ қ ымдас класының жарнақ ты ө сімдіктері жатады: бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, тары, жү гері, кү ріш, бидайық жә не сорго.

Астық тұ қ ымдастарын 2 формағ а бө леді: кү здік жә не жаздық. Жаздық тү рін кө ктемде себеді, жаз мезгілі бойы дамудың барлық циклынан ө тіп кү зде ө нім береді. Ал қ ысқ ы тү рін кү зде себеді, ол қ ыс тү скенше ө сіп кетеді, кө ктемде ө су циклын жалғ астырып жаздыұ тү рінен ертерек піседі.Бидай, арпа, қ ара бидайдынң қ ыстық, жаздық формалары бар. Қ ыстық сорттар ереже бойынша жоғ ары ө нім береді, бірақ оларды қ алың қ арлы, жұ мсақ, қ ысы жайлы аудандарда ө сіруге болады. Астық ө німдерін сипаттайтын биологиялық белгілеріне тамыр қ ұ рылысы, сабағ ы, жапырағ ы, гү лі т.б жатады.

Мочковатты злактарының тамыры жақ сы дамығ ан, бірақ бидай, ячмень, рожданың тамырдан негізгі бө лігі 20-30см терең дікте орналасқ ан, сондық тан бұ ндай злактар шө лдікке сезімтал болып келеді.Қ алғ ан злактардың тамырлары жерге терең кіреді, сондық тан олар шө лге тө зімді болып келеді

Дә нді-дақ ылдардың қ ұ рамы бір-бірінемен жалғ анғ ан 3-5 аралық тан тұ ратын таяқ шасының іші бос, ауа-райы бұ зылғ ан кезде ө сімдіктердің сулануына жә не астық тың жоғ алуына ә кеп соғ ады.Сондық тан дә нді-дақ ылдардың жаң а сорттарын алғ анда орташа немесе қ ысқ а сабақ ты ө сімдіктер алуғ а тырысады.Қ атты бидайдың жә не басқ а да дақ ылдың сабағ ы паренхимді тканьмен толтырылғ ан.

Дә нді-дақ ылдардың жапырақ тары параллель орналасқ ан.Олар сабақ қ а бекітілген.Жапырактары маң ызды фотосинтездеуші орган, сондық тан олардын саны, мө лшері астық тың жақ сы болуына кө п ә серін тигізеді.

Дә нді-дақ ылдардың шығ уы тұ рақ ты жә не гү лденуі кезіндегі ауа-райына байланысты болады.Бидайда ә р сабақ тың арасында бір дә ннен шығ ады, ал барлығ ы 30-60-қ а дейін барады.Сыпыртқ ы дақ ылдар-сыбыртқ ы тү рінде гү лдейді, олар ұ зын сабақ ты гү лдерде орналасады.Сыпыртқ ыдағ ы дә ндердің мө лшері 50-60-тан бірнеше жү зге дейін болады.Ә детте, басындағ ы колоскалар кешірек гү лдейді, сондық тан сыпыртқ ы дақ ылдарда жетілмеген дә ндер жиі кездеседі.

Дә нді дақ ылдардың арасында ерекше орын алатыны жү гері-ол аналық гү лдері початокқ а жиналғ ан.Жапырақ тардың арасында орналасқ ан початкоғ а жиналғ ан бір жерде ө сетін ө сімдік, ал аталық гү лдері-сабақ тың бас жағ ында ө сетін метелкада орналасқ ан.(Початок состоит из стержня, на которым вертикальными рядами распологаются от 300 до 1000 зерновок).Початок сыртынан жапырақ тармен қ апталғ ан.Дә ндер початоктын 60% массасын қ ұ райды.

Дә ндердің ү гітілуі кезінде дақ ылдар сыртындағ ы гү л қ апшығ ынан оң ай ажыратылады.Жү геріде ондай бомайды.(Эти злаки называются голодерными).Басқ а дақ ылдардың гү ліндегі қ апшық тар дә нді ө те жақ сы қ аптап, ү гіткен кезде бө лінбейді.(Эти культуры называют пленчатами).Астық тың гү лінің сыртындағ ы пленкасының массасы неғ ұ рлым кө п болса, жә не оларды ажырату қ иынғ а соқ са, бұ ндай астық ты ө ң деу кезінде ұ нның шығ ымы аз болады.

Сыртқ ы тү ріне байланысты дә нді-дақ ылдардың астық тарын қ ақ ты жә не ә ртү рлі деп бө леді

Шашақ тардың ұ зындығ ы дә нді-дақ ылдардың туыстығ ы мен тү рінің белгісі болып табылады.

(Просовидные) дә нді-дақ ылдар доң ғ алақ немесе клиновид-қ оршалғ ан формада болуы мү мкін. Бұ л дақ ылдардың ерекшеліктері дә ндердегі шашақ тарының жоқ тығ ы.

Кез келген дә нді-дақ ылдың бидайы ү ш негізгі бө лімнен тұ рады: Ұ рық, эндосперм жә не сыртқ ы қ абаты.

Ұ рық ө сімдікке ө мір беретін почкадан, корешка жә не стебелькадан тұ рады. Ұ рық ты тү сі ө згерген жеті тү рлі щитком бө лініп тұ ратын эндоспермге жабысып тұ рады. Щиток арқ ылы ферментке бай, тағ амдық қ ұ нды заттар эндоспермнан шығ ып, ұ рық қ а тү седі.

Эндоспер – бидайдың негізгі бө лігі. Ол артық тағ амдық заттар жиналғ ан мө лдір ядро сияқ ты болып келеді. Эндоспермнің ортасындағ ы клеткалар ірі, жұ қ а жә не ә детте дұ рыс формада болмайды. Ортасынан алыстағ ан сайын клеткалар мө лшері біртіндеп кішірейеді, формасы тік бұ рышты призмағ а жақ ындайды. Клетка ішінде белоктар біркелкі матрица тү зеді. Оларғ а крахмалдың ә р тү рлі мө лшеріндегі гранулалары жиналағ ан. Эндоспермнің ортаң ғ ы бө лігінде ұ сақ жә не орташаларымен бірге кө п ірі крахмал гранулалары орналасқ ан. Ортадан (алыстағ ан кезде) сыртқ ы қ абатына қ арай жылджығ анда крахмал гранулаларының кө лемң мен мө лшері азаяды, ал белоктікі кө бейеді. Эндоспермнің шеткі қ абаты алейронды, сыртқ ы қ абатына жабысқ ан тү рі бойынша ішкі бө лігінен жә не сыртқ ы қ абатынан тез ажыратылады. Ол қ алың клеткалармен ә не дұ рыс кубикті формадан жасалғ ан. Бидайдың алейронды қ абаты бір ретті клеткадан тұ рады, ячмень ү ш-тө рт реттен.

Сыртқ ы қ абаты дә нді сыртқ ы ортадан қ орғ айды. Дә ндердің сыртқ ы қ абаты почкалардан тү зіледі жә не де клеталардың ү ш қ абатынан тұ рады, бірақ ұ сақ жә не дұ рыс емес формада.

Семена қ абатының ортаң ғ ы пигментті қ абатында дақ ылғ а тү с беретін бояғ ыш заттар орналасқ ан. Бидайды қ азіргі заманғ ы ө ң деу технологиясында алейронды қ абатты алып тастауғ а тырысады. Бұ дан сыртқ ы жә не алейронды қ абаттың қ алың дығ ы ө німді ө ң деген кезде сапасына ә серін тигізеді. Ө те жұ қ а қ абаттылар оң ай ұ сақ талып, ұ нғ а айналады, ал тым қ алың болса, эндоспермнің бө лінуін қ иындатып, ұ нның шығ уын азайтады. Бидайдың алейронды қ абаты, бір ретті клеткадан тұ рады, қ алың дығ ы бойынша сыртқ ы қ абатына жақ ын.

Дә нді-дақ ылдардың анатомдық бө лігінің ұ қ састығ ы технологиялық жағ ынан маң ызды. Сыртқ ы қ абаты кө п болғ ан сайын астық тағ амдық заттарды аз ұ стайды жә не азық -тү лік ө ндіргенде шығ ым аз болады. (Голозерный) дә нді-дақ ылдардың қ ұ рамы (%) масса бойынша; эндоспермді 70-85, алейронды қ абатта 4-12, ұ рық та 1, 5-7.

Бидай жаздық жә не кү здік болып бө лінеді.Тұ қ ым – дә н, ұ рық қ абыршағ ынан жә не ұ рық бү ршігінен тұ рады, сақ ал мен бороздасы болады. Дә ннің бетінің ерекшелігі оның жылтырлығ ында. Дә н тү сі – ақ, сары(янтарлы), қ ызыл жә не басқ а да тү рлі тү стерге ие. Тү сі қ абыршағ ында пигменттің болуына, оның жуандығ ына, сонымен қ атар эндоспермінің консистенциясына байланысты болады (ұ нтақ ты, шынылы). Егер дә ннің ұ рық қ абыршағ ында қ ызыл-қ оң ырқ ай пигмент байқ алса, ол қ ызыл, ал дә ннің ешқ андай пигменті болмаса ақ деп аталады. Ақ деп аталатын дә ндердің тү сі тек эндоспермнің конситенциясына жә не қ абыршағ ының ерекшелігіне байланысты, олай болса да ұ нтақ ты дә ндер ақ, кө бінесе сарғ ыштау, ал шынылылар – ашық янтарлы болады.

Дә ннің ұ зындығ ы 4-13 мм (кө бінесе 4, 5-8); ені 1, 0-4, 5 мм (ә детте 1, 9-3, 4); жуандығ ы 2-4, 1 мм аралығ ында. Егер дә н 5, 5 мм аз болса – қ ысқ а, ал 6, 5 мм кө п болса – ұ зын деп аталады. Ені 2, 7 мм аз болса – жің ішке, 3, 1 мм кө п болса – жуан болып есептеледі. Ә р дә ннің салмағ ы ө згеше жә не ұ рық сабағ ындағ ы орнына байланысты. Кө бінесе ауыр дә ндерге жұ мсақ жә не қ атты кү здік бидайды жатқ ызуғ а болады. Оларғ а қ арағ анда жаздық бидай аз салмақ ты болады:

- қ атты бидай – 31, 5 г;

- кү здік жұ мсақ – 29, 2 г;

- жаздық жұ мсақ – 25, 8 г.

Қ ара бидай – сопақ ша жә не ұ зыншалы формалы, бастамасы ү шкірлеу, ал жоғ арғ ы жағ ы ү шкір емес (тупое). Ұ зындық тың еніне қ атысты 3, 3 тең болса, сопақ ша деп есептелінеді, ал ұ зыншалары 3, 3 кө п болса. Дә ннің тө менгі шығ ың қ ы жағ ында ұ рық жақ сы кө рінеді, қ арама-қ арсы жағ ында боразда ө теді, дә ннің ішіне қ арай терең детіліп. Жұ мсақ бидайғ а қ арағ анда, дә ннің жоғ арғ ы бө лігі қ ысқ а шашақ тармен жабылғ ан. Формасына қ арай дә нді: ұ зын жалпақ, ұ зын жің ішке, қ ысқ а жалпақ, қ ысқ а жің ішке. Дә ннің беті аздап тегіс емес. Қ ара бидай дә нінің тү сі ә р тү рлі, жасыл, сары, қ оң ыр, ә детте сұ рлау. Ұ штары қ оң ырқ ай тү сті болып келетін дә ндер де кездеседі. Тұ қ ымы бір болғ анымен тү сі ә р тү рлі болуы мү мкін. Дә н тү сі алейрон қ абатына, ұ рық қ абыршағ ына жә не оның жуандығ ына байланысты. Алейрон қ абатының клеткалары хлорофилл, сонымен қ атар сары, кө к, қ ызғ ылт пигменттерге ие. Шынылы эндосперм тү ске суық тау тү стерді береді.

Ұ зындығ ына қ арай:

- ұ зын – 8 мм жоғ ары;

- орташа – 7-8 мм аралығ ында;

- қ ысқ а – 7 мм тө мен.

Кү здік қ ара бидайдың жалпы салмағ ы 13-тен 50 г аралығ ында.Кү здікке қ арағ анда, жаздық қ ара бидайдың дә ндері ұ сақ келеді. Дә н қ ұ рылысы бидайғ а жақ ын. Ерекшелігі – ұ рық тың дамуында. Қ ара бидайдың эндоспермі 76% жалпы салмағ ын алып жатыр.