Дәріс. Қант қызылшасы сақтау

Қ ант қ ызылшасы (Beta vulgarіs) – қ ызылша туысына жататын екі жылдық бағ алы техникалық дақ ыл. Бірінші жылы оның қ оректік заттары бар тамыры мен жапырақ шоғ ы ө седі. Осы жылғ ы ө су кезең інің ұ зақ т. 150 – 170 кү н. Екінші жылы топырақ қ а отырғ ызылғ ан қ ант қ ызылшасының жемісінен гү л шашатын сабақ жә не тұ қ ым пайда болады. Екінші жылғ ы ө су кезең інің ұ зақ т. 100 – 125 кү н. Қ ант қ ызылшасы – қ ұ нарлы мал азық тық дақ ыл. Оның пә легін (жапырағ ы мен сабағ ын) з-тта ө ң дегеннен кейінгі қ алғ ан қ алдық тардан сірне, сығ ынды мал азығ ы даярланады. Қ ант қ ызылшасының тү сімінің 40%-ы пә легінің ү лесіне тиеді. Қ ант қ ызылшасының сығ ындысында 15% қ ұ рғ ақ заттар, 3% клетчатка, 0, 7% кү л, 0, 1% май жә не 1, 2% протеин болады. Осы сығ ындының 100 кг-ында 80 мал азық тық ө лшем жә не 3, 6 кг қ орытылғ ыш протеин бар. Қ ант қ ызылшасы тамақ ө неркә сібінде қ ант алу ү шін пайдаланылады, ө йткені оның тамыр жемісінде 17 – 19%-дай қ ант болады. Қ ант қ ызылшасы – жылу сү йгіш ө сімдік. Қ ант қ ызылшасының тұ қ ымы қ ант з-ттарында дайындалады. Мұ нда тазаланғ ан тұ қ ым 2 фракцияғ а (3, 5 – 4, 5 мм жә не 4, 5 – 5, 5 мм) бө лінеді. Негізінен тұ қ ым себуді топырақ тың 10 см терең діктегі температурасы 5, 6°С жылынғ анда бастайды. Бұ л кезең кө бінесе наурыздың 3-онкү ндігі мен сә уірдің 1-жартысына сә йкес келеді. Органикалық заттарғ а бай, қ ұ нарлы қ ара топырақ та жақ сы ө седі. Оғ ан топырақ тың қ ышқ ылдау немесе бейтарап болғ аны дұ рыс (рН 6, 5 – 7, 5). Қ азақ станның суғ армалы жерлерінде негізінен қ атар аралығ ы 60 см кең қ атарлы себу ә дісі қ олданылады. Қ азақ станда қ ант қ ызылшасы Жамбыл, Алматы облыстарының суғ армалы жерлерінде ө сіріледі. 1991 жылдан Қ азақ станда қ ант қ ызылшасының бір тұ қ ымды жаң а сорттары аудандастырылып, себілді. Қ ант қ ызылшасын бір танапта ұ зақ жылдар бойы ауыстырмай сепкенде, оның зиянкес жұ мыр қ ұ рты мен тамыр биті кө бейеді. Сондық тан қ ант қ ызылшасын тү рлі аурулар мен зиянкестерден қ орғ ауда, оның ө німділігін арттырып, қ анттылығ ын кө теруде ауыспалы егістің маң ызы зор. Мал азық тық қ ант қ ызылшасының (Beta vulgarіs z. v. crassa) қ ұ рамында кө мірсулар, витаминдер, тұ здар, азотсыз экстракты заттар бар. Сондық тан ол жоғ ары сапалы жә не жұ ғ ымды мал азық тық дақ ыл. Бұ л қ ызылша Қ азақ станның барлық облыстарында ө сіріледі.

Қ ант қ ызылшасы біздің еліміздің егістігіндегі ең маң ызды техникалық дақ ылдардың бірі. Ә йтсе де, қ азіргі кездегі алып қ ант ө ндірісі тамыржемістің қ антсыздығ ынан жә не тү сімнің тө мендеуінен туындайтын дағ дарыстан қ асірет шегіп отыр. Басқ а да егістік дақ ылдары атап айтқ анда бидай, картоп секілді, қ ант қ ызылшасын егудің де тиімді екенін ә лемдік тә жірибе кө рсетеді. Мысалы, 1990 жылы Германия астық дақ ылдарының 56, 6%-ін айдалғ ан жерден алды, ол ел табысының 9, 5%-ін қ ұ рады. Сол уақ ыттарда қ ант қ ызылшасының 5, 3%-ы айдалғ ан жерден алынды жә не ол ел табысының 4, 3% ү лесін қ ұ рады.

Қ ант ө ндірісін кө теру – ө те кү рделі технологиялық процесс, ол егілген қ ант қ ызылшасы сұ рыптарының ө німділігіне жә не тө зімділігіне, алынғ ан шикізаттың сапалы ө ндірісіне байланысты. Жоғ ары қ аттылық ты жә не салмағ ы ү лкен тамыржемісті қ ант қ ызылшасының тө зімді сұ рыптарын алуғ а бағ ытталғ ан селекциялық жұ мыстарда, қ ант жинауды арттыруда агротехникалық шаралармен қ атар егілу ауданы да негізгі рө л атқ арады. Қ ант қ ызылшасының селекциялық процесі ө те кү рделі жә не қ иын, сонымен бірге екіжылдық айқ ас тозаң данушы дақ ыл. Сонымен қ атар, жаң а сұ рыптар ү ш талапты қ анағ аттандыруы тиіс: жоғ ары ө німділікті, ә ртү рлі фитопатогендерге тө зімділікті жә не қ оршағ ан ортадағ ы экстремальді жағ дайларды. Биотикалық жә не абиотикалық стрестерге тө зімді селекциялық мә селелерді шешуде биотехнологиялық ә дістер ү лкен рө л атқ арады. Ө сімдік селекциясының ағ залық дең гейден жасушалық дең гейге алмастырылуында, сонымен қ атар орасан кө п ө сімдік ағ залары жасушаларында, селективті ортадан керекті тү рдің іріктелуінде микробиологиялық ә дістер қ олданылады. Жасушалық сұ рыптаудың алғ ышарты болып қ ант қ ызылшасының ұ сақ дисперсті суспензиялық культурасы табылады.

Ө сімдіктің суспензиялық культурасын алудың негізгі ә дісі – каллусты ұ лпаны қ оректік ортада фрагменттеу жә не ө сіру болып табылады.

Каллусогенез индукциясының экспланттық сапасы ретінде шие бұ тақ тарын жә не қ ант қ ызылшасының ә ртү рлі инбредті линияларындағ ы ө ркен гү лсидамдары сегменттері қ олданылды (Ә мірханова жә не т.б. 1985 ж). Мурасиге жә не Скугтың қ оректік ортасында таза ө сімдік материалын араластыру, қ осымша 2 мг/л БАП, каллус ұ лпаларының тү зілуін туғ ызды. Каллусогенез қ арқ ындылығ ынан ә ртү рлі инцухт-линиялар ерекшелене бастады. Жоғ ары бейімділікті иеленуші А-52 жә не ССП линия эксплантаталарында тұ тас каллус индукциялары жиі байқ алды. Каллустық культураның ө сімталдық жә не цитоморфологиялық сипаттамасын ұ лпалық тегі, ө су жағ дайы жә не қ оректік орта қ ұ рамы анық тайды. Сонымен қ атар, каллус культураларының консистенциялары: 1 – борпылдақ, жеке жасушаларғ а тез ыдырайды; 2 – орта берік, гетерогенді, меристемалық ошақ тан тұ рады; 3 – берік, қ ысқ арғ ан камбий жә не тамыр аймақ тарынан тұ рады (негізінен трахеидтә різді элементтерден). Салыстырмалы борпылдақ каллус культураларының алынуына ә ртү рлі тә сілдер ә сер етеді: 2, 4-Д қ ұ райтын ортада ө сіру; Са++ иондарын қ оректік ортадан жою жә не т.б. Линия ССП алынғ ан біздің каллусты жасушамыз борпылдақ консистенцияғ а жә не қ ұ рылымы бойынша гетерогенді болды. А-52 инбредті линиясындағ ы каллус берік, гомогенді жә не жарық та тез жасыл тү ске енді.

Қ ант қ ызылшасының суспензиялық жасушасы ССП инбредті линиясының каллусты ұ лпасынан алынды (Ә мірханова, 1988). Каллустің тү йірін колбағ а Мурасиге жә не Скугтің келесі ү стемелерді қ ұ райтын сұ йық ортасымен араластырды: 0, 1мг/л 2, 4 Д, 0, 1мг/л НУК жә не 0, 5 мг/л БАП. Тотығ у процесін болдырмау ү шін қ оректік ортағ а аскорбин қ ышқ ылын 5 мг/л концентрациясын ү стемелейміз немесе қ осамыз. 100 мл қ оректік орта ү шін каллусты ұ лпа есептен 2-3 г шикі массаны алды. Екі аптадан кейін алынғ ан бірінші суспензия жаң а қ оректік ортаны пассирледі.

Суспензиялық культураның цитологиялық талдауы, ө лшемі жә не пішіні бойынша оның жасушасының гетерогенділігін кө рсетті.Ү лкен ядролы ұ сақ жасушалармен қ атар, тө менгі ядро – цитоплазмалық қ атынастарымен ерекшеленетін вакуольді жасушалар да кездеседі. Жиі кездесетін 6-20 (50%) жасушадан тұ ратын жасушалық агрегат, суспензиялық культураның агрегаттық дә режесін анық тады. Бір жасушалылар жә не 2-5 жасушаның агрегаты барлық ө сіру бірлігінің 27% қ ұ рады.

Жү здеген жасушалардан тұ ратын ірі агрегаттар бірлік болды. Қ ант қ ызылшасы суспензиясының тіршілікке қ абілеттілігін анық тау ә дістемесінде, тірі жасушаны 0, 003% концентрациялы кө к метиленмен бояды. Суспензиялық культураның ө су фазасына тә уелдене отырып, тірі жасушалар ү лесі 67%-тен 93%-ке ө згерді.

Осылайша, мұ нан былайғ ы қ ант қ ызылшасы селекциясын жасушалық дең гейге кө шіру жү зеге асты жә не қ ант қ ызылшасы суспензиялық культурасының сипаттамасы алынды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ ант қ ызылшасына анық тама бер?

2. Қ ант қ ызылшасы қ ай ө ң ірлерде ө ндіріледі?