Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ

Лекция.

Тақ ырыбы. Криминалистикалық ә дістеменің қ ұ рылымы мен негізгіұ ғ ымдары.

Жоспары:

Криминалистикалық ә дістеменің жалпы ережелері

Ылмыстың жекелеген тү рлері мен топтарын тергеу ә дістемесінің ұ ғ ымы мен міндеттері

Ылмыстардың жекелеген тү рлерін жә не топтарын тергеу ә дістемесінің пә ні мен қ ағ идалары

Криминалистикалық ә дістеменің қ ұ рлымы мен негізгі ұ ғ ымдары

Лекция мақ саты: студенттерге жалпы теориялық білім беру жә не «криминалистика» саласында практикалық тә жірибе жинауғ а баулу.

Лекция мә тіні: Қ ылмыстардың ә рбір жеке тү рлері бойынша анық тауғ а жататын мә н-жайлар шең бері Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық іс жү ргізу кодексіне сә йкес баптарымен анық талады. Заң нормалары мен тергеу тә жірибелерін басшылық қ а ала отырып, криминалистикалық ә дістеме тергеушіге қ ылмыстардың ә рбір тү рі немесе тобы бойынша анық тауғ а жататын мә н-жайлардың қ атарын нақ тырақ анық тауғ а мү мкіндік беретін ұ сыныстарды ө ң деп жетілдіреді. Анық тауғ а жататын мә н-жайлар Қ ылмыстық іс жү ргізу кодекстің сә йкес баптарының диспозициясы мен қ ылмыстық процестегі дә лелдеу пә ні элементтерінің механикалық ү йлесімділігі ғ ана емес екендігін нақ ты ескертіп ө ткеніміз жө н. Аталғ ан санаттар қ ылмыстық іс жү ргізу жә не қ ылмыстық қ ұ қ ық ғ ылым салаларына жатады, криминалистика ғ ылымымен толық тырылады, ө ң деледі, жетілдіріледі жә не де соның негізінде жаң а сапағ а ие болады.

Қ ылмыстардың жекеленген тү рлерін тергеу ә дістемесінің қ ұ рылымы мен мазмұ ны.

Ә ртү рлі қ ылмыстарды тергеу ә дістемесіне арналғ ан окулық тар мен монографияларда қ ұ рылымның толық тығ ы мен кезектілігін қ амтамасыз ететін материялдар ұ йғ арылып қ абылданғ ан нақ ты бір схемамен беріледі.

Қ ылмыстардың нақ ты бір тү рлері мен топтарын тергеу ә дістемесінің типтік қ ұ рылымына сә йкес жеке ә дістемеден келесілер кө рініс табуы қ ажет:

• нақ ты қ ылмыс тү рін (тобын) тергеу кезінде анық гауғ а жататын жағ дайлар;

• нақ ты бір қ ылмыс тү рінің криминалистикалық сипаттамасы;

• қ ылмыстық істі қ озғ ау жә не берілген санаттағ ы іс бойынша тергеудің алғ ашқ ы кезең ін жоспарлау ерекшеліктері;

• тергеудің ә рбір кезең індегі туындайтын типтік ситуацияларына, сондай-ақ тергеушінің ә рекетінің тақ тикалық жә не ұ йымдастыру мен басқ а да шараларының ерекшеліктеріне байланысты тә ртіп ережелері (багдарламасы, алгоритмі);

• берілген сипаттағ ы істер бойынша арнайы білімдерді қ олдану ерекшеліктері;

• қ оғ амның кө мегін пайдапану ерекшелігі;

• қ ылмыстың берілген тү рін тергеу кезінде тергеушінің анық тау аппараттарымен ө зара байланысын ү йымдастыру;

• сә йкес санаттағ ы істі тергеуге байланысты материалдары бойынша тексеріс жұ мыстарын ұ йымдастыру.

Жеке ә дістеменің бұ л қ ұ рылымы криминалистикалық ә дістеменің жалпы ережелерінің қ ұ рылымы сияқ ты типтік болып табылады; бұ ғ ан осы жә не басқ а да анық таулар жатады. Жеке ә дістеме толық дең гейде ө нделіп жетілдірілген деуге болады, ол қ азіргі криминалистика тарауларының барлық талаптарына жауап береді жә не оның ары қ арай дамуының базасын қ ұ райды.

Тергеу ә дістемесінің мазмұ нына кіретін негізгі дә режелерге - қ ылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы, типтік тергеу ситуациясы, тергеу кезендері, арнайы білім жатады. Криминалистикалық сипаттама тү сінігінің кө лемді болуына байланысты оны біз бө лек тарауда қ арастырамыз. Ал арнайы білім ү шінші бө лімде жеке кө рсетілген.

Тергеу ситуациясы - тергеудің белгілі бір кезең інде қ олданылатын тергеушінің қ олындағ ы тергеу ісіне маң ызды ақ параттар (дә лелдемелер, сондай-ақ процесуалдық емес жолмен алынғ ан мә ліметтер). Тергеу ситуациясының мазмұ ны келесілерден турады: іс бойынша жиналғ ан дә лелдемелерден; тергеу ү шін маң ызды басқ а да ақ параттардан; алынғ ан ақ паратгардың қ айнар кө зі туралы мә ліметтерді алудан.

Бұ л фактілі мә ліметтер жиынтығ ы ө з кезегінде тергеліп отырғ ан оқ иғ аның нақ ты кезең інің бейнесін толық ә рі обьективті тү рде сипаттайды жә не тергеуші оны бағ алай отырып ө зінің кейінгі жү ргізетін тергеу ә рекетін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Тергеу ситуациясын багалау оның мазмұ нына кіре ме деген сұ рақ тардың туындауына байланысты кө птеген пікір-таластар болуда. Кейбір авторлардың пікірлері бойынша тергеу ситуациясының тү сінігіне міндетті тү рде субьективтік жағ дайды бағ алау кіреді жә не ол бір-бірімен байланысты екі бө лімнен тұ рады - фактілік жә не перспективті (тергеудің алдагы болашағ ы). Бұ л авторлардың пікірлерінше перспективті бө лім тергеудің нақ ты жағ дайын тергеушілердің бағ алауы мен олардың алдында тұ рғ ан мә селелерді анық таудан жә не кө здеген мақ сатына жету ү шін белгілі бір ә діс-тә сілдерді тандауларынан тұ рады. Тергеу ситуациясының маң ызды элементі болып тергеушінің ө зі табылады; «тергеушінің санасында қ алыптасқ ан жағ дайғ а байланысты перспективті бө лімнің қ алыптасуы, ең алдымен тергеушінің ө зінің талпынысына байланысты келесі жағ дайдағ ы фактілік бө лімге ө теді. Барлық жағ дайда тергеуші алдымен тергеу барысын талдауы тиіс, іс бойынша жиналғ ан қ андай да бір мә ліметтерді бағ алай отырып, соның негізінде ө зінің кейінгі жү ргізетін тергеу ә рекеттерін жоспарлауы қ ажет. Тергеушінің алда тұ рғ ан мә селелерді шешуі, іс бойынша жиналғ ан дә лелдемелер мен басқ а да қ олда бар деректерге байланысты болады. Нақ ты сө збен айтқ анда тергеудің алдағ ы барысы жә не алынғ ан мә ліметтер ө зара ү зіліссіз диалектикалық байланыста болады. Дегенімен де ситуация салыстырмалы жеке категория ретінде тергеу ситуациясының мазмұ нына кірмейді жә не оның шең берінен тыс Тергеу ситуациясының шең берінен тыс қ арастырылады. Тергеу ситуациясының сипатын анық тағ ан кезде міндетті тү рде алдымен обьективтік негізі бар факторларғ а сү йену қ ажет. Тергеуші бағ алайтын факторлар мен ситуацияларды тү л~ас қ арастырғ анда ә ртү рлі бағ алауы мү мкін (ол жағ дайдың шын мә ніне сә йкес, дұ рыс жә не толық бағ алауы немесе субьективті қ ателесуі мү мкін); ә ртү рлі лауазымды тұ лғ алар (мысалы: тергеуші мен тергеу бө лімінің бастығ ы немесе прокурор) тергеу барысы мен нә тижесін ә ртү рлі бағ алаулары мү мкін, бірақ одан тергеу ситуациясы ө згермейді. Іс бойынша анық талғ ан мә ліметтер мен тергеу барысында жиналғ ан нақ ты жағ дайлар - тергеушінің немесе басқ а да лауазымды тұ лғ алардың оларды қ алай бағ алауына қ арамастан ө згермейді. Қ андай да болмасын бір қ ұ былысты бағ алауда, оның сипатын анық тау мен даму кө рінісі бұ л қ ұ былыс мазмұ нына кіре алмайды.

Ә рине, тергеуші тергеу барысын ү здіксіз талдай отырып ө з жұ мысын бағ алайды, соның негізінде жоспарын ө згертіп, кө зделген (белгіленген) тергеу ә рекеттерінің тақ тикасын тү зетеді.

Барлық жағ дайларда жұ мыстың сипатына қ арамастан, оны жү ргізу барысын бағ алауда жасағ ан алдын ала қ орытынды жә не субьектінің (орындаушы) ә рекетінің перспективі (алдағ ы болашағ ы) осы жұ мыстың бір бө лігі немесе оның қ орытындысының кө рсеткіші бола алмайды. Кез-келген дерек, оқ иғ а, қ ұ былыс материалдық санат ретінде танылады, ал оны қ андай да болмасын трғ аның бағ алауы, соның ішінде бұ л деректің немесе оқ иғ аның пайда болуына тікелей қ атысты тұ лғ алардың бағ алауы - ойлау санаты. Сондық тан да деректі субьективтік бағ алау бұ л деректің мазмұ нына кірмейді, принципиалды тү рде жол берілмейді.

Бұ л мә селеге байланысты профессор Р.С. Белкиннің кө зқ арасына ерекше тоқ талып еткеніміз жө н. Оның тергеу ситуациясына: «тергеу ситуациясы» - бұ л Нақ ты тергеу жү ргізіліп жатқ ан кездегі мә н-жайлардың жиынтығ ы, яғ ни дә лелдеу процесі жү ргізіліп жатқ ан кездегі мә н-жай - деп тү сінік береді. Сонымен тергеу ситуациясының мағ ынасы кең - оғ ан тергеу барысы мен нә тижесіне ә сер ететін барлық жағ дайлар кіреді.

Осығ ан сә йкес тергеу ситуациясының компоненттері анық талады. Олардың қ атарына тө мендегілер жатады:

• психологиялық сипаттағ ы компоненттер: тергеуші мен оғ ан қ арсылас тұ лғ аның арасындағ ы даудың нә тижесі, іс бойынша тергеушінің, тұ лғ алардың психологиялық касиеттерінің кө рінісі жә не т.б.;

• ақ параттық сипаттағ ы компоненттер: тергеушінің (қ ылмыстың жасалу жағ дайы, іздестірудегі обьектінің жасырылғ ан орны жә не т.б. жө нінде) мә ліметтендірілуі; тергеушіге қ арсы позициядағ ы жә не іске қ атысты ө зге де трғ алардың (мысалы: табылғ ан жә не табылмаган дә лелдемелер жө нінде тергеушінің жә не куә лердің хабардар екендігі жө нінде, тергеліп отырғ ан іске байланысты тергеушінің пікірі жө нінде жә не т.б.) мә ліметтендірілуі;

• процесуалдық жә не тақ тикалық сипаттағ ы компоненттер: іс бойынша ө ндірістің жағ дайы, дә лелдемелер жә не олардың қ айнар кө здері, бұ лтартпау шараларын қ олдану мү мкіндігі, қ ылмыстық іске қ атысты тұ лғ аларды бір-бірінен беліп, оқ шаулау (изоляциялау), нақ ты бір тергеу ә рекеттерін жү ргізу жә не т.о.;

• материалды жә не ұ йымдастырылғ ан-техникалық сипаттағ ы компонент­тер: кезекші белім мен жедел-тергеу тобының арасындағ ы қ атынастың болуы; ішкі істер органдарының тіркеу аппараттары аркылы ақ парат жеткізуші қ ұ ралдардың болуы жә не т.б.

Бұ л пайымдау, бір қ арағ анда ө те дә лелді болып кө рінеді. Шынында тергеушінің психологиялық жағ дайы, оның білімділік дә режесі, тә жірибесі жә не т.б. жағ дайлар тергеу барысына ә серін тигізетіндіктен олар тергеу ситуациясына кіруі тиіс. Мысалы: егер тергеуші шаршағ ан немесе тергеу барысында міндетті тү рде анық тауғ а қ ажетті қ ойылатын сұ рақ тарды дұ рыс қ оюды білмеген жағ дайда тергеу ә рекетін тиісті дең гейінде жү ргізе алмайды, бұ л дегеніміз қ ажетті мә ліметті ала алмау деген сө з, нә тижесінде тергеу ісі шиеленісіп тығ ырық қ а тірелуі мү мкін. Тергеу ісін жү ргізу барысы мен оның нә тижесі кө біне тергеушінің техникалық жабдық тармен қ амтамасыз етілуіне, жедел-іздестіру аппараттарымен ө зара байланыс дең гейіне жә не т.б. байланысты. Дегенімен де тергеушіні жә не оның жұ мысының нә тижесіне тікелей немесе жанама ә сер ететін факторларды тергеу ситуациясының элементі ретінде қ арастыру дұ рыс емес.

Тергеу ситуациясы мә селелерін ө ң деу келесідей тә жірибелік мақ сатты -белгілі бір қ ылмыстың тү рі мен тобын тергеу кезінде жинақ талғ ан типтік ситуацияларын анық тауды жә не соның негізінде жасалғ ан кылмысқ а сә йкес тергеу ә дістемесі бойынша ұ сыныстар жиынтығ ын ө ң деп жетілдіруді кө здейді. Тергеу ситуациясының тү сінігі мен мазмұ ны осы мә селелерге жауап беруі шарт. Берілген криминалистикалық категорияның тү сінігі мен мазмұ нынан тергеу ситуациясын типтендіру мү мкіндігі кө рініс табуы тиіс. Егер де барлық компоненттерін қ осатын болсақ, ситуацияны типтендіру мү мкін емес.

Бір топты - тә уекелге бойұ рғ ыш, шешімді, ө зіне нык сенетін тергеушіге ұ сынуғ а болмайды жә не басқ а топты - ө те шешімді, бірақ терең пікірлі, ойлампаз жә не сақ тергеушіге ұ сынуғ а болмайтындыгы айдан анық; бір ұ сыныстар - сангвиник-тергеушілерге арналса, ал басқ алары меланхолик-тергеушіге арналады; бірі оқ иғ а болғ ан жерге автокө лікпен баруды ұ йғ арса, екіншісі ол жерге еріксіз жаяу жетуі мү мкін жә не т.б. Тергеушінің қ ызметіндегі нақ ты бір іске байланысты туындайтын сансыз ә ртү рлі интеллектіні, физикалық жә не психологиялық ерекшеліктері, тіршіліктегі ситуациялық жағ дайды жә не басқ а да жағ дайларды ешкандай ә дістеме типтендіре алмайды, Криминалистика гылымының ережелері - тергеушінің шығ армашылық ізденісін ә деттік «стандартты» пайдалануғ а, оның кэсіби дайындылығ ына, жаң а криминалистикалық техника жабдық тарын игеретіндігіне, анық тама органдары мен қ ажетті мамандардан кең ес, кө мек алу мү мкіндігіне, қ ажет болғ ан жағ дайларда қ ызметтік кө ліктерді пайдалану мү мкіндіктеріне жә не т.б. негізделе отырып қ алыптастырылады. Ә рине мұ нда дерексіздік (абстрақ ция) орын алады, шынайы ө мірде тергеушінің ө зі жә не оның жұ мыс жағ дайы барлық уақ ытта стандартқ а сә йкес келе бермейді. Бірақ мұ ндай дерексіздіктер ғ ылымда қ ашып қ ұ тылуғ а болмайтын жағ дай жә не заң ғ а сиымды болып табылады.

Сонымен, тергеу ситуациясы криминалистикалық категория ретінде кө лемі бойынша тә жірибеде жинақ талатын ситуациямен сә йкес келуі мү мкін емес. Бр тү сініктің мазмұ ны ө те тар кө лемде қ арастырылып, сонымен қ атар тергеушінің жеке басына қ атысты факторлар, оның техникалық қ амтамасыз етілуі, жұ мыс жағ дайы жә не т.б. қ арастырылып отырғ ан тү сінікке кірмейді. Ө йткені бұ л тергеу ситуациясын типтендіруге мү мкіндік бермейді. Тергеу ситуациясының мазмұ нына тек бір ғ ана - ақ параттық факторлар тобын кіргізу тиімді болып табылады, тә жірибе кө рсеткендей, бұ л факторлар тобы қ ылмыстарды тергеу барысында қ олданылатын нақ ты ұ сыныстарды ө ндеуге жеткілікті.

Тергеу ситуациясын ә ртү рлі негіздер бойынша топтастыруғ а болады. Барынша тергеуге тиімді топтастыруларғ а мыналар жатады: типтік жә не нақ ты ситуациялар; іс бойынша тергеу барысында жалпы жинақ талган жә не жеке тергеу ә рекеттерін жү ргізу кезіндегі ситуациялар; қ айшылық ты жә не кайшылық сыз ситуациялар.

Типтік ситуациялар - белгілі бір қ ылмыс тү рі немесе тобын тергеудің нақ ты бір кезең індегі жинақ талғ ан ақ параттар кө лемі мен мазмұ нына тә н ситуациялар. Ұ рлық жә не басқ а да қ ылмыстарды тергеудің алғ ашқ ы кезең іне келесідей ү ш типтік ситуациялар тә н:

• қ ылмыскер қ ылмыс жасау ү стшде ұ сталды;

• қ ылмыскер ұ сталмады, бірақ оғ ан іздестіру ә рекетін жү ргізуді ұ йымдастыруғ а мү мкіндік беретіндей, ол жайында белгілі бір ақ параттар бар;

• қ ылмыскер ұ сталмады жә не ол жө нінде ешқ андай мә ліметтер жоқ (мысалы: қ алтадан ұ рлағ ан кезде).

Ал зорлау қ ылмыстарын тергеудің алғ ашқ ы кезең іне мынандай 2-типтік ситуациялар тә н болуы мү мкін:

• жә бірленуші қ ылмыскерді біледі жә не оны іздестіруге мү мкіндік беретіндей мә ліметтер бере алады;

• жә бірленуші қ ылмыскерді танымайды жә не ол жө нінде ешқ андай деректер бере алмайды (егер жә бірленушіні зорлау тосыннан (кенеттен) болып, ол қ ылмыскерді дұ рыстап кө ре алмағ ан жағ дайда) жә не т.б.

Нақ ты ситуаиияларга - белгілі бір қ ылмыстық істі тергеу кезіндегі жинақ талғ ан аьуалдар жатады. Олар типтік ситуацияғ а сә йкес келуі де, келмеуі де мү мкін.

Қ ылмыстық істі тергеу кезінде толық жинақ талғ ан ситуациялар барлық жағ дайда да қ айшылық ты болып табылады. Ал жеке тергеу ә рекетін жү ргізу барысында жинақ талғ ан ситуациялар қ айшылық ты немесе қ айшылық сыз да болуы мү мкін.

Қ ылмысты тергеу кезендері. Ұ зақ жылдық тә жірибе негізіне сү йене отырып криминалистер тергеу кезең ін алғ ашқ ы жә не кейінгі деп екі кезең ге бө ліп қ арастырады.

Тергеудің алғ ашқ ы кезең інде тергеуші тө мендегідей негізгі мә селелерді шешіп алуы қ ажет:

• қ ылмыстық істі козғ ауга байланысты шешім қ абылдау кезіндегі мә ліметтер негізінде қ ылмыстық оқ иғ а туралы жасалғ ан жалпы типтік болжауларды тексеру;

• зерттеуге жататын деректерді анық тау;

• жоғ алып немесе жойылып кетуі мү мкін дә лелдемелерді кейінге қ алдырмай жинау жә не бекіту; қ ылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды іздестіру жә не ұ стау ү шін қ ажетті шараларды дер кезінде қ олдану;

• қ ылмыспен келтірілген залалдардың орнын толтыруғ а байланысты жедел шаралар қ абылдау;

• қ ылмыстың жасалуына мү мкіндік туғ ызғ ан мә н-жайларды анық тауғ а байланысты жұ мыстарды жү зеге асыру;

Тергеудің кейінгі кезең інде істің барлық мә н-жайларын толық анық тау мақ сатында дә лелдемелерді жинау, тексеру жә не бағ алауғ а байланысты жү ргізілетін жұ мыс ә рі қ арай жалғ астырылады.

Тергеудің алғ ашқ ы жә не кейінгі кезең дері тергеушінің алдына қ оятын міндетгерімен ғ ана ерекшеленбейді, сонымен қ атар, тергеудің алғ ашқ ы кезең інде тергеушінің уақ ыты тығ ыз болғ андық тан кө п жағ дайларда (ә детте) жазбаша жоспар қ ұ рмастан жылдам қ арқ ындық пен жұ мыс істейді. Тергеудің келесі кезең інде, тергеушінің жұ мыс істеу қ арқ ыны тө мендеп, бә сең дейді. Тергеудің алғ ашқ ы кезең інде тергеуші кейінге қ алдыруғ а болмайтын барлық тергеу ә рекеттерін орындап, іске дә лелдемелік маң ызы бар материалдарды жинап бітіріп, оларды талдап, зерттеп, тексеруге жә не іс бойынша тергеу жоспарын толық қ ұ руғ а кіріседі. Ә рине бұ л шекара шартты болып табылады; кейде алғ ашқ ы кезең мынандай жағ дайларда аяқ талуы мү мкін, мысалы: сезіктіні ұ стағ аннан кейін тергеуді ары қ арай жү ргізу бағ ытын анық тайтын іске маң ызды қ андай да бір дә лелдемелер алынғ ан жағ дайларда.

Криминалистикада тергеудің алғ ашқ ы жә не кейінгі кезендеріне байланысты жекеленген қ ылмыстардың ә рбір нақ ты тү рлері бойынша - тергеу ә рекеттерін, жедел жә не ұ йымдық шараларын жү ргізу шенберіне жә не олардың кезектілігіне қ атысты ұ сыныстар ө нделіп қ алыптастырылган.

Кейінгі жылдары криминалистер ө з ең бектерінде тергеу кезең дерін ә ртү рлі жә не бірнеше кезең дерге бө ліп қ арастырып жү р. Ә рине бұ лай бө ліп қ арастырғ ан да ө те орынды. Қ ылмыстық іс қ озғ ау кезең дері кө птеген іс категорияларына тә н, тергеу барысында тергеушіге келіп тү скен оқ ига жө ніндегі қ ылмыстың белгілері бар материалдарғ а тексеру жұ мыстары жү ргізіледі. Бө теннің мү лкін иелену ү йымдасқ ан топ болып жасалғ ан қ ылмыстар бойынша жә не басқ а да тергеу істерін аяқ тау мен айыптау қ орытындысын шығ арудың ө зіндік дербес кезең дері бар. Қ ылмыстың басқ а тү рлерінде жоғ арыда аталғ ан екі кезендерге бө ліп қ арастыру барынша қ олайлы болып табылады. Криминалистикалық ә дістеменің жалпы ережелеріне қ атысты негізгі сұ рақ тарды білу, мең геру ө те қ ажет. Онсыз тә жірибеде тергеушіге кездесетін ә ртү рлі қ ылмыстарды тергеуде, қ ылмысты тез ашуғ а жә не тергеуді нә тижелі жү ргізуге кө мегін тигізетін жеке ә дістемелік ұ сыныстарды шығ армашылық игеру мен пайдалану мү мкін емес.