Алғашқы тергеу әрекеттері

Оқ иғ а болган жерді тексеру. Адам ө лтіру ісі бойынша оқ иғ а болғ ан жерді қ араудың ерекшеліктері, қ ылмыстық ситуацияның ашылуымен жә не қ ылмыс жасалғ ан жердің сипатымен қ амтамасыз етіледі. Атыс қ аруын қ олдануғ а байланысты жасалғ ан адам ө лтіру ісі бойынша оқ иғ а болган жерді қ араудың уландыру жә не т.б. жолмен жасалғ ан адам ө лтіру қ ылмысын қ араудан айырмашылығ ы ерекше. Бұ ғ ан қ арамастан, адам ө лтіруге байланысты іс бойынша оқ иғ а болғ ан жерге қ арау жү ргізудің жалпы тақ тикалық ұ сыныстары бар.

Адам ө лтіруге байланысты іс бойынша қ араудың негізгі обьектісі - мә йіт жә не оның табылғ ан жері, себебі кө п жагдайларда оның табылган жері қ ылмыстың жасалғ ан жері болып келеді. Мұ ндай қ арау ә рекетін жү ргізуді тергеушінің ө зі жетекші бола отырып қ ұ рғ ан топ жедел-іздестіру қ ызметкерлері, маман-криминалист, сот-медицина саласының мамандары, яғ ни жедел-тергеу тобымен жү зеге асырылады.

Оқ иғ а болғ ан жердің жә не нақ ты бір қ ылмыс жағ дайының ерекшеліктеріне байланысты топ қ ұ рамына басқ а да мамандар кіргізілуі мү мкін.

Тергеуші оқ иғ а болғ ан жерге келген соң бұ рынырақ келген полиция кызметкерлерінің алғ ан мә ліметтері негізінде қ ылмысты кө зімен кө рген тұ лғ алардан жауап алады жә не қ оршағ ан жағ дайды ө зі қ арай отырып - жедел-іздестіру шараларын жү ргізуге нұ сқ аулар береді, қ аралатын жердің шекарасы мен қ ылмыстық іздің негізгі шоғ ырланғ ан жерін анық тайды, іске қ атысушы-лардың ө зара атқ аратын міндеттерін белгілейді.

Мә йіт қ аралады, қ ылмыстың ізі табылу мү мкіндігіне байланысты ол табылғ ан жер мен оның территориясы қ аралады. Мә йіт табылғ ан жерден едэуір ара қ ашық тық тан іске қ атысты іздер мен басқ а да обьектілер табылғ ан жағ дайларда, оларды қ арау ө зінше жекеленген тергеу ә рекетін қ ұ райды (ә рекеттерінен тұ рады). Оқ иғ а болғ ан жерде мә йіт болғ ан кезде қ арау ә рекеті тә ртіп бойынша орталық тан сыртқ а қ арай бағ ыттала отырып жү ргізіледі. Мә йіттік қ ұ былыстардың ө згеріске ұ шырамай тұ рғ анында оларды бекіту жә не тергеу ісіне қ ажетті басқ а да мә селелерді анық тау ү шін қ арау ә рекеті мә йіт жатқ ан жерден нақ ты айтқ анда мә йітті қ араудан басталады.

Мә йітті қ арау барысында оның: жынысы, шамамен жасы, дене бітімі, бойы; оқ иғ а болғ ан жердегі жылжымайтын обьектіге қ атысты мә йіттің орналасу жағ дайы анық талады; мә йіттің орналасу жай-кү йі, сондай-ақ басының жә не аяқ -қ олдарының орналасу жағ дайлары мен ерекше белгілері бекітіледі. Қ арау кезінде мә йіт танылмағ ан жағ дайларда ауызша суреттеу ә дістемесі бойынша хаттамағ а толық сипатгамаланып бекітіледі. Содан соң хаттамағ а белгілі бір кезектілікпен мә йіттің денесі мен киімдері, олардан табылғ ан заттар жә не оның жатқ ан территориясы сипатталып жазылады.Мә йітгің киімдерін қ арау барысында, оның киімінің жай-кү йіне, оның жыл-мезгіліне сә йкестігіне жә не жә бірленушінің дә л осы кездегі физикалық жағ дайына аса назар аудару қ ажет. Киімінің қ алталары мү кият тексеріледі жә не табылғ ан заттар, сондай-ақ киімдерінде жыртық, зақ ымдар, қ ол дақ тарының іздері, басқ а да биологиялық іздер, балшық т.б. болса, олардың тү рлері, ө лшемі, формасы, нақ ты орналасқ ан жерлері толық кө рсетіле отырып сипатталады.Мә йіттің денесін қ арау кезінде одан табылғ ан мә йітгік қ ұ былыстардың кө рінісі мен оның дә режесі, дене жарақ аттары (қ ан болса оның тоқ тағ андығ ы), олардың саны, ө зара орналасуы, ө лшемі, тү р-тү сі денесіндегі бө где іздер мен басқ а да бө лшектер нақ ты сипатталып керсетіле отырып хаттамағ а бекітіледі.

Қ ылмыстың жасалу тә сілі кө рініс табатын дене жарақ атының сипатына байланысты мә йітті қ араудың белгілі бір ерекшеліктері бар. Мә селен, мә йіттің денесіндегі шауып-кесуден тү скен жарақ аттарды, сондай-ақ ө тпейтін қ атты заттармен келтірілген жарақ аттарды қ арау кезінде жарақ аттың санына, жарақ аттың ө зара орналасуына, ө лшеміне, формасына, киімдерінің жай-кү йіне, денесіндегі жарақ аттардың киімің дегі зақ ымдармен сә йкестігіне, жә бірленушінің денесіндегі арпалысу жә не қ орғ аныс іздерінің болуына аса назар аудару қ ажет.

Атыс қ арулары арқ ылы жарақ ат келтірілген мә йітті қ арау кезіндегі мә йіттің денесі мен оның киімдеріндегі ату іздері зерттелуге жә не бекітілуге жатады. Хаттамада жарақ аттардың саны, олардың ө зара орналасу жағ дайы, ө лшемі, оның жиегінің жай-кү йі, штанцмарканың болуы, кескіні, пішіні, ыс шегінділе-рінің, қ ару майларының іздері мен жанбай қ алғ ан порохтың тү йірлерінің сипаты жә не орналасқ ан жері, аумағ ы хаттамада кө рсетіліп бекітіледі.

Ілмектен алынғ ан мә йітті қ арау кезінде, олардың мойнындағ ы странгуля-циялық ә жім-қ ыртыстарғ а, оның сипатына, бағ ытына, ені мен ұ зындығ ына, тү р-тү сіне, оларда ілмек материалының бейне-кө рінісі іздерінің қ алуына мұ қ ият зер салып тексеру керек; хаттамада мә йіттегі дақ тар мен олардың орналасуы, сондай-ақ олардың тү р-тү сі мен басқ а да ерекшеліктерімен еріксіз зә р шығ ару кемістік іздері бекітіледі.

Мә йіттің уланғ андығ ын кө рсететіндей жағ дайларда, мә йітті қ арау кезінде - оның денесіндегі жә не киіміндегі химиялық заттардың іздері, сондай-ақ ө лімнің белгілі бір уландырғ ыш заттан болғ андығ ы, ерекше иістердің, мә йіттік қ ұ былыстардың болуы хаттамағ а белгіленіп, сипатталады.

Судан шығ арылғ ан мә йітті қ арау кезінде, оның денесіндегі жарақ атгарды бекітуден басқ а да, мацерациялардың, сондай-ақ мә йіттің аузы мен мұ рнының айналасында кө біктердің болуына кө ң іл аудару қ ажет.

Оқ иғ а болғ ан жердегі қ ан іздерінің сот-медициналық қ ана емес, сонымен қ атар криминалистикалық маң ызы бар екендігі міндетті тү рде ескерілуі тиіс. Оларды зертеу негізівде тергеу жағ дайына маң ызды мынандай мә н-жайлар: қ ылмыстың жасалғ ан жері, оның механизмі, жә бірленушіге дене жарақ атын салу кезіндегі оның кү й-жайы жә не т.б. анық талады. Табылғ ан қ ан іздері, олардың саны, мө лшері, кө рінісі, олардың сипаты, ақ қ ан қ аннан қ алғ ан із, қ анның жиналуы, қ анның тамшысы, шашырауы, жағ ылуы, пішіні жә не жиектерінің формасы, толық кө рсетіле отырып хатгамағ а бекітіліп жазылады. Бұ л іздерді тасушы кө п жағ дайларда жә бірленушінің киімі, мә йіттің денесі жә не қ ылмыс қ ұ ралы болады. Мә йітгің киімі мен денесінен қ ылмыскердің киімінің талшық тары, тырнақ тарының арасынан қ ылмыскердің терісінің ткандары, шаштары, мә йіттің жарақ агтарынан - қ ылмыс қ ұ ралынан бө лініп қ алғ ан шыны, металл, ағ аш бө ліктері т.о., ал қ ылмыс қ ұ ралдарынан - мә йіттің ішкі органдарының іздері табылуы мү мкін. Сонымен қ атар, қ ылмыстың жасалғ ан жерін, болмаса мэйііті жасырғ ан жерді, жә бірленушінің мамандығ ын анық тауғ а мү мкіндіктер беретін микрообьектілер мә йіттің денесі мен киімдерінен табылуы ық тимал.

Оқ иғ а болғ ан жердегі қ ылмыстық іздерді табу, бекіту алу жә не зерттеу ү шін криминалистикалық техника қ ұ ралдарын тергеу ә рекетіне пайдалану, жоғ ары мамандық ты талап етеді. Мә селен, ультрақ ү лгін жарық тандырулары арқ ылы органикалық жә не бейорганикалық заттардың іздерін анық тауғ а болады; электронды-оптикалық қ ұ рылғ ылар кө мегімен жә бірленушінің киіміне тө гіліп жағ ылғ ан қ аннан жақ ыннан ату іздерін табуғ а болады. Қ ылмыс қ ұ ралын жә не жә бірленушіден ұ рланғ ан заттарды іздестіру кезінде тралдар, бұ рғ ылар, магниттік жә не металіздегіштер қ олданылады. Қ арау кезінде бірқ атар техникалық сұ рақ тарды шешу ү шін оқ иғ а болғ ан жерде, сол жердегі жә не басқ а да обьектілер алдын ала зерттеуді қ ажет етеді. Мұ ндай зерттеулер тергеуші мен қ арау ә рекетіне шақ ырылғ ан мамандарғ а жү ктеледі. Жарылғ ыш заттарды қ олданумен байланысты адам ө лтіру қ ылмыстарын тергеу барысында пиротехника мамандары «жарылғ ыш заттардың орталығ ы» - деп тапқ ан жерді ескере отырып тергеуші қ арау шекарасын анық тайды; «ізі суымағ ан» қ ылмыстар бойынша қ ылмыскердің ізіне тү су, ө лімнің болу уақ ытына байланысты сот-медицина мамандарының мә йіттік қ ұ былыстарды зерттеу негізіне сү йене отырып анық талады: қ ылмыс қ ұ ралы мен қ ылмыскердің ө зін іздестіру шаралары криминалист мамандардың сә йкес іздерді зерттеу барысында анық талғ ан белгілерді ескере отырып жоспарланады. Тергеу қ арауын жү ргізу барысында тергеуші негативтік жагдайларғ а кө ң іл бө луі қ ажет. Оқ иғ а болғ ан жерге инсценировка жасалғ андығ ын куә ландыратын жағ дайлар: қ оршағ ан орта жағ дайына жә бірленушінің ө ліміне себеп болатын сә йкес белгілердің, іздердің болуы немесе керісінше болғ ан оқ иғ ағ а жат бө где іздердің болуы. Барлық негативтік жағ дайлар оқ иғ а болғ ан жерде қ арау хаттамасында толық, ә рі нақ ты сипатталып жазылуы қ ажет, осының негізінде тергеуші тергеу болжауын қ ұ рады жә не сә йкес болжауларды тексереді.

Танылмағ ан мә йіттің жеке басын анық тауда жү ргізілетін ә рекеттер. Егер, мә йітті қ арау барысында оның жеке басын куә ландыратын кркаттар табылмаса жә не оқ иғ а болғ ан жердегі тұ лғ алармен танылмағ ан жағ дайларда, тергеуші мә йіттің жеке басын анық тауғ а байланысты шаралар қ олданады.Осындай мақ сатпен мә йіт жеке тұ лғ аларғ а (пә тер иелерінің кооперативі (КСК) қ ызметкерлеріне, учаскелік полиция инспекторына, жақ ын аумақ тың тұ рғ ындарына) тануғ а кө рсетілуі мү мкін. Егер бұ _л шараларды жү ргізу нә тижесінде жә бірленушінің жеке басы туралы мә ліметтер алынғ ан жағ дайларда, мә йіт оның туыстарына, таныстарына, бірге жұ мыс істейтін қ ызметтес ә ріптестеріне Қ Р-ң Қ ІЖК-ң баптарының талаптары мен тә ртіптері бойынша тануғ а кө рсетіледі. Берілген тергеу ә рекетін жү ргізудің біркатар ерекшеліктері бар, Мә селен, мә йітті тануғ а кө рсету ә рекеттерін жеке ғ имараттарда, яғ ни мә йітханада жү ргізу шаралары ұ сынылады. Мә йітті тануғ а бірнеше адамдар келген жағ дайларда, олардың арасынан бұ л ауыртпалық ты барынша кө тере алатын адамғ а ғ ана кө рсетілуі қ ажет.

Мә йіттің бетінде дене жарақ аттары болғ ан кезде немесе оның бет-элпеті адам танығ ысыз кү йде болса, тануғ а кө рсету алдында мә йітке ә рлеу жұ мыстары жү ргізіледі. Мә йіт табылғ ан кезден оның ү стіне киімі болмағ ан жағ дайда тануғ а кө рсету ү шін оның ү стіне материал жауып кө рсетеді. Оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан (жә бірленушінікі болуы мү мкін) киімдер мен басқ а да заттар Қ Р-ның Қ ІЖК-нің баптарының талаптары бойынша тануғ а кө рсетіледі.Егер жоғ арыда кө рсетілген ә рекеттер ешқ андай нә тиже бермесе жә не мә йітті бран ә рі сақ тау мү мкін емес жағ дайда, оны жерлемес бұ рын келесі ә рекеттер жә бірленушінің жеке басын идентификациялау мү мкіндігін қ амтамасыз етілуге бағ ытталуы тиіс. Осындай мақ сатпен мә йіт дақ тилоскопияландырылады, тануғ а тү сіру фототү сірім ереже тә ртібі сақ талына отырып фотосуретке тү сіріледі жә не оғ ан танылмағ ан мә йіт бойынша карта қ ұ рылады. Сот-медициналық сарапшы кө мегімен мә йіттің шашы, денесінің терісі татуировкасымен егер болса бірге алынады жә не олар сот-медицина мекемелерінде сақ талынады. Мә йіттің ү стіндегі киімдері мен басқ а да заттары сақ тау беліміне жіберіледі.

Жә бірленушінің қ ол саусақ тарының іздері алынғ ан дақ тилоскопиялық картамен бірге танылмағ ан мә йіт бойынша қ ұ рылғ ан карта қ ылмыстық тергеу органдарына жіберіледі. Мә йіттің фотосуреті, оның жеке басын анық тау мақ сатында жедел-полиция қ ызметкерлеріне беріледі. Қ ажет болғ ан жагдайларда мә йіттің жеке басын анық тау ү шін жергілікті телеарналар, радио ақ параттары, баспа орындары пайдалынады. Жә бірленушінің жеке басын анық тауғ а байланысты қ осымша мә ліметтер алу ү шін сот-медициналық сараптама тағ айындалады; мә йіттен табылғ ан жол жү ру жә не басқ а да кұ жаттарына криминалистикалық сараптама жү ргізу арқ ылы жә бірленушінің қ ай жерден (елді мекеннен) келгендігін анық тауғ а болады.

Куә лерден жауап алу. Адам ө лтіру қ ылмыстық ісі бойынша куә лер ретінде -қ ылмысты кө зімен кө рушілерден, туысқ андарынан, таныстарынан, бірге жұ мыс істеген (қ ызметтес) тұ лғ алардан сондай-ақ, сезіктілерден жауап алынады.

Кө зімен кө рушілерден жауап алудың негізгі мақ саты - олардан қ ылмыстың жасалу жағ дайы мен қ ылмыскердің белгілері туралы мә ліметтер алу. Мұ нда: оқ иғ аны кө зімен кө руші оқ иғ а болғ ан жерге қ андай жағ дайлармен тап болғ андығ ы; оның болғ ан оқ иғ ағ а назар аударуына қ андай себептер болғ андығ ы; оқ иғ аның пайда болу механизмі мен кезектілігі; қ ылмыскердің саны; олардың аты-жө ндері жә не (сол кездегі қ ылмыскерлердің ө зара атаган) лақ ап аттары; олардың ә рқ айсысыньің жасағ ан ә рекеттерінде қ ұ рал ретінде пайдаланғ ан қ арулары мен басқ а да заттары; жә бірленушінің мінез-қ ұ лқ ы мен қ арсыласу сипаты; айыпкердің қ ылмыс жасап болғ аннан кейінгі ә рекеттері анық талады. Егер жауап алу барысында куә жә бірленушінің, болмаса айыпкердің бет-элпеті оғ ан таныс екендігі туралы мә лімдесе, ол бұ рын осы тұ лғ алармен қ айда жә не кандай жағ дайларда кездескендігі туралы анық талады.

Мә йітті алдымен тауып алғ ан немесе кө рген тұ лғ алардан жауап алудың мақ саты мә йіт табылғ ан сэттен бастап болғ ан оқ иғ аларды, сондай-ақ оқ иғ а болғ ан жерді қ арауғ а жедел-тобы келгенге дейінгі ол жердің жағ дайын деталіне дейін анық тап білу. Кө рсетілген тұ лғ алардан жауап алу кезінде: олардың мә йітті қ андай жағ дайларда тауып алғ андығ ы; сол сә тте мә йіттің жанында немесе оқ иғ а болғ ан жердің маң ында кімдер болғ андығ ы, олар қ ай бағ ытқ а қ арай кеткендігі жә не олардың қ андай белгілері бар екендігі: мә йіт табылғ ан кезде ол тірі болғ ан, я болмағ андығ ы; мә йіттің жату қ алпы мен оны қ оршағ ан ортаның жағ дайы туралы сондай-ақ, куә мә йітке жақ ындады ма, оны ө згерткен жоқ па; оқ иғ а болғ ан жерге полиция қ ызметкерлері келгенге дейін, ол басқ а жақ қ а (жерге) барып келмеді ме жә не сол уақ ытта мә йіттің жанында кім қ алғ андығ ы жө ніндегі мә н-жайлар анық талады.

Жә бірленушінің туыстары мен таныстарынан жауап алудың мақ саты -мә йіттің жеке басын, оның басқ а тұ лғ алармен қ арым-қ атынасын, соның ішінде сезіктімен (егер олар бұ рын таныс болса), сонымен қ атар, қ ылмыстың ниетін анық тау. Бұ л тұ лғ алардан жауап алу барысында жә бірленушінің жү ріс-тү рыс, мінез-қ ү лқ ының сипаты, оның туыстары, достары, таныстары, қ ызметтестерімен ө зара қ арым-қ атынастары, ө мір сү ру бейнесі, кү н тә ртібі, оның ө мірінің соң ғ ы кү ніндегі жағ дайы мен ө лер алдындағ ы кү н кезендеріндегі жү ріс-тұ рыс қ ылық тары анық талады.Егер куә лерден жауап алу барысында олар нақ ты бір тұ лғ аларга қ атысты қ андай да бір сезік келтіретіндігін, болмаса қ ылмыстың ниеті жө нінде жорамалдарын мә лімдесе, міндетті тү рде оның сезік келтіру мен жорамалының неге негізделгендігін анық тау қ ажет.

Жә бірленуші мен сезіктінің тізімдегі куә ретіндегі таныстары, кө ршілері мен қ ызметтестерінен жауап алу, тә ртіп бойынша: айыпкер мен оның қ ұ рбанының жеке басымен, сондай-ақ қ ылмыстың жекеленген жағ дайларын анық тауғ а байланысты сұ рақ тар бойынша жауап алынады.Сезіктінің туыстарынан жауап алу кезінде жоғ арыда аталғ ан сұ рақ тардан басқ а да, яғ ни оның қ ылмыс жасамай тұ рып жә не қ ылмыс жасағ аннан кейінгі жү ріс-тұ рысы, қ ылмыстың ізін жасыруғ а байланысты ә рекеттері туралы мә н-жайлар анық талады.

Сот-медициналық сараптама. Кейінге қ алдыруғ а болмайтын тергеу ә рекетте-рінің ішінде адам ө лтіру қ ылмыстары бойынша ө лімнің болу себептері мен дене жарақ аттарының сипатын анық тауда сот-медициналық сараптаманың ала-тын орны ерекше. Сонымен қ атар, сот-медициналық сараптаманың шешіміне бұ л жалпы сұ рақ тардан басқ а да мә н-жайларды анық тауғ а бағ ытталган сұ рақ тар жатады, яғ ни олар іс бойынша тергеу ә рекетіндегі курылган болжауларғ а байланысты келесідей:

• Жасалғ ан кылмыс жағ дайы бойынша: ө лімнің себебі мен болу уақ ыты; мә йһ те дене жарақ атының болуы немесе болмауы, олардың саны, пайда болу механизмі мен сипатын; қ андай жарақ ат тірі кезінде, ал қ айсысы ө лгеннен кейін келтірілгендігін; дене жарақ атын салудың кезектілігі, жарақ ат келтіру кезінде жә бірленуші қ андай кү йде болды; дене жарақ атынан кейін оның қ озғ алып-жылжуғ а, қ арсы ә рекет етуге қ абілеті болды ма; дене жарақ атының қ айсысы ө міріне қ ауіпті болды; соқ қ ы қ андай кү шпен берілді; мә йітте корғ ану немесе арпалысу белгілері бар ма;

• Оқ иғ адан бұ рын болғ ан жағ дайларғ а байланысты: жә біленушінің қ анында ішімдік қ ұ рамы бар ма жә не жиналғ ан ішімдік қ ұ рамына оньің мае болу дә режесі сә йкес келе ме, жә бірленуші ө лер алдында тамақ ішкен бе,
тамақ танғ ан уақ ыты қ ашан жә не қ андай тамақ тү рін ішіп-жеген, жә бірленуші қ айтыс болар алдында жыныстык қ атынаста болғ ан ба;

• Қ ылмыс қ ұ ралы бойынша: жә бірленушіге дене жарақ аты бір ә лде бірнеше қ ару кұ ралын қ олдану арқ ылы салынғ ан ба; бұ л қ ұ ралдардың тү рі, формасы, ө лшемі қ андай; дене жарақ аты сараптамағ а ұ сынылғ ан қ ұ ралдардан болғ ан ба;

• Жә бірленушінің жеке басын анық тауғ а байланысты: бө лшектенген мә йіттің бө лшектері аталып отырғ ан Нақ ты бір тұ лғ анікі ме, жә бірленушінің жынысы, шамамен жасы қ андай; жә бірленуші тірі кезінде қ андай аурулармен ауырғ ан; қ анша per операция жасалғ ан; ішкі организімінде қ андай да бір патологиялық ө згерістер мен аномалиялық ауытқ улық тар бар ма; тіс кұ рылысының ерекшеліктері; жә бірленушінің қ анының тү рі мен тобы қ андай;

• Сезіктінің жеке басына қ атысты: жә бірленушінің жыныстық мү шесінен табылғ ан қ ан дақ тары мен ағ за іздері қ андай топқ а жатады; мә йітті бө лшектеген тулғ аның анатомия саласынан жә не техника бө лімінен тә жірибесі болган ба; мә йітгі бө лшектеген адам солақ ай емес пе;

• Қ ылмыстың ниеті мен мақ саты бойынша:

• мә йіттің денесінде кү ш қ олданып жыныстық қ атынасқ а тү суді сипаттайтын іздер бар ма;

• тү сік тастау белгілері жок па; келтірілген дене жарақ аттары қ инау арқ ылы салынғ андығ ын сипаттайтын
белгілер бар ма;

• олар жә бірленушіні ерекше азаптаумен жасалғ ан жоқ па;

• Тергелетін оқ иғ аны бү ркемелеуге байланысты: мә йіт қ алпы ө згеріске ұ шырағ ан ба; жә бірленушінің денесіндегі жарақ аттар оның ө зіне-ө зі қ ол жұ мсауы арқ ылы келтірілмеген бе; жә бірленушідегі дене жарақ атгары оның киіміндегі зақ ымдармен сә йкес келе ме; егер сә йкес келсе оны немен тү сіндіруге болады; жә бірленушінің мойнына ілмек, жіп байланғ ан ба; мә йіт табылғ ан жер қ ылмыстың жасалғ ан жері ме, жоқ па жә не т.б. сұ рақ тарды анық тауғ а бағ ытталуы тиіс.

Мә йітті сот-медициналық зерттеулер барысында сарапшының алдына қ осымша сұ рақ тарды қ оюғ а байланысты фактілер анық талуы мү мкін, бұ л фактілер дереу тексерісті қ ажет етеді.

Бө лшектенген мә йітті зерттеу, сондай-ақ бірқ атар кү рделі сұ рақ тарды шешу кезінде медицина ғ ылымы саласынан ә ртү рлі танымды талап ететін жағ дайларда комиссиялық сот-медициналық сараптама тағ айындалады. Мұ ндай сұ рақ тарды шешу ү шін басқ а да ғ ылым салаларын бір уақ ытга қ олдану қ ажет болғ ан жағ дайларда кешенді зеттеулер жү ргізіледі. Мә йіттің денесіндегі оқ тың кірген жә не шық қ ан саң ылаулары бойынша сұ рақ тарды шешу, сондай-ақ оқ тың саны мен ату арақ ашық тығ ын анық тау ү шін кешенді сот-медициналық жә не баллистикалық сараптама тағ айындалады. Мә йіттің сү йегіндегі іздер бойынша қ ылмыс қ ұ ралдарын тең дестірулер кешенді медицина-криминалистикалық (трасологиялық) сараптамамен жү зеге асырылады.

Адам ө лтіру қ ылмыстарын тергеу барысында сот-медициналық сараптама­мен қ атар, зерттеудің басқ а да тү рлері жү ргізіледі. Шаш, қ ан іздерін жә не организмнен бө лініп шығ атын басқ а да іздерді зерттеу ү шін сот-биологиялық сараптама тағ айындалады. Мә йітгің тырнағ ының астынан, болмаса қ ылмыс қ ұ ралынан оның бө лшектері немесе ішкі орган ткандері табылғ ан кезде, олардың пайда болуы мен тобын анық тау мақ сатында цитологиялық зерттеулер жү ргізіледі. Мә йітгің жә не айыпкердің денесі мен киімдерінен талшық іздері табылғ ан жағ дайларда заттар мен материалдарды зерттеу сараптамалары тағ айындалады. Оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан қ ол, аяқ, кө лік жә не бұ зу қ ұ ралдарының іздері бойынша ә ртү рлі трасологиялық зерттеулер жү ргізіледі.

Адам ө лтіру қ ылмысының жасалу тә сілдері мен тергеліп отырган істің нақ ты жағ дайына байланысты, баллистикалық, жарылыс-техникалық, заттар мен материалдарды зерттеу, токсикологиялық жә не басқ а да сараптамалар тағ айындалуы мү мкін.

Сезікті мен айыпкерден жауап алу. Мұ ндай жауап алуды жоспарлау мен оны жү ргізудің тақ тикасы тергелетін қ ылмыс жағ дайына, тұ лғ аның жеке басы туралы жиналғ ан мә ліметтер мен дә лелдемелерге қ арамастан қ ұ рылады жә не таң далып алынады.

Қ ылмысты жасау ү стіндегі немесе оны біте салып ұ сталғ ан сезіктілер мен айыпкерлерден жауап алу кезінде, олар қ ылмыстың жасалуына ө зінің кінә лі екендігін жоқ қ а шығ армайды. Мұ ндай жағ дайларда жауап алудың мақ саты жасалғ ан қ ылмыстың ниеті мен басқ а да жағ дайларын анық тау болып табылады.

Адам ө лтіру қ ылмыстары белгісіз жағ дайларда, қ ылмыс жасалғ ан кездерде сезіктілерден жауап алу барысында, олар кө бінде осы қ ылмысқ а қ атыстылығ ы жө нінде тергеушілерде қ андай дә лелдемелердің болуы мү мкіндігін анық гауғ а тырыса отырып, соғ ан байланысты ө здерінің кінэсін мойындап, болмаса мойындамай жауап береді. Тергеу кезінде ә ртү рлі факторлардың ық пал (ә сер) етуіне байланысты сезіктілер (айыпкерлер) бұ рын ө здері берген жауаптарынан бас тартып, болмаса бұ рын жоқ қ а шығ арғ ан факторларды мойындап немесе ө зара сө з байланысқ андық тарын мә лімдеп жү ріс-тұ рыс бағ ыттырын ө згертулері мү мкін.

Ө здерінің кінэлілігін мойындамау (теріске шығ ару) кезінде сезіктілер (айыпкерлер) жалғ ан алибилер қ ұ рады, қ ылмысты басқ а тұ лғ алар жасады деп мә лімдейді; болмаса ө зін-ө зі ө лтірген немесе бақ ытсыздық жағ дайғ а душар болғ ан деп жауап береді. Адам ө лтіру қ ылмыстарын тергеу (мә йіт табылмағ ан) кезінде сезіктілер (айыпкерлер), жоғ алғ ан тұ лғ а тірі бірақ қ андай да бір себептермен жасырынып жү р деген ойда болады. Сө йтіп олар келесі жауап алу барысында ауырлататын жағ дайларда жасағ ан қ ылмыстық ә рекеттерін жасырып, оларды жең ілдететін жағ дайларғ а бағ ыттай отырып, қ ылмысқ а кінэлі екендіктерін мойындап жауап беруге мэжбү р болады. Мұ ндай жағ дайларда жауап алудың мақ саты - жауап алу барысында алынғ ан барлық факторлардың нақ тылыгын жә не олар жө ніндегі мә ліметтердің нағ ыз кө здерін анық тау, осығ ан байланысты берілген жауаптарды Нақ тылау мен іріктеп тексерудің маң ыздылық ерекшеліктерін анық тау. Мә селен, алынғ ан жауаптарды талдап тексеру кө мегімен жалғ ан алибилер мен кылмыска басқ а трғ алар қ атысқ андығ ы жө нінде жауаптарды эшкерелеуге болады. Жэбірле-нуші мен кінэлі тұ лғ алардан жауап алу барысында ауырлататын жағ дайларды, болмаса жауаптылық ты жең ілдететін жә не т.б. жағ дайлардың болуын нақ тылау тергеліп отырғ ан іске байланысты негізгі қ орытындылар жасауғ а мү мкіндіктер туғ ызады.

Сезіктіден (айыпкерден) жауап алу кезінде барлық уақ ыттарда шынайы, нақ ты жауаптар алына бермейді, кө біне дә лелді жауаптар тергеушінің қ олында бар мә ліметтерді дә лелдеме ретінде ұ тымды пайдалану жолымен алынады. Осығ ан байланысты жауап алудың мынандай ерекше маң ызды тақ тикалық тә сілдері бар: жауап алынатын тұ лғ аны логикалық ә ң гімеге тарту аркылы оның сезімін ояту; оны дә лелдемелерді тексеруге қ атыстыру; тергеу арқ ылы алынғ ан фактілердің мағ ынасын тү сіндіру.

Жауап алынатын тұ лгалардың жеке басы мен тергелетін іс бойынша нақ ты бір жағ дайларғ а байланысты басқ а да тақ тикалық тә сілдер қ олданылады.

Келесі тергеу кезең дерінің міндеттері (мақ саты)

Тергеу барысында айыпкер ретінде қ ылмыстық іске тартылатын тұ лғ а анық талғ ан жағ дайларда тергеудің жаң а кезең і басталады. Тергеудің бұ л кезең інің міндеті қ ылмыскерді ә шкерлеу жә не олардың кінэлілігін дә лелдеу.

Айғ ақ тарды оқ иғ а болғ ан жерде тексеру мен Нақ тылау. Сезіктінің берген жауаптары мен кө рсетпелері дә лелдеменің негізі болып табылады. Жауап алу кезінде дә лелді жауаптар алудың маң ызы ерекше. Қ ылмыстың ә рекеті орындаушы тұ лғ ағ а ғ ана мә лім фактілер дә лелдеме болып табылуы мү мкін. Сондық тан да олар мұ қ ият тексерілуі қ ажет. Тексеру ә рекеттері қ атарына тергеу эксперименті, кө рсетпені оқ иғ а болғ ан жерде тексеру жә не басқ а да ә рекеттер жатқ ызылуы мү мкін. Қ ылмыскер ө зінің кінә лілігін ө кінішпен мойындауы, болмаса мойындамауына қ арамастан келесі мә селелердің кө мегімен оны ә шкерелеу қ ажет.

Қ ылмыскерді ә шкерелеу оқ иғ аны кө зімен кө рген-куә лердің берген жауаптары мен кө рсетпелерінің кө мегімен оларғ а қ ылмыскерді тануғ а кө рсету жә не қ ажет болғ ан жағ дайларда беттестіру ә рекетін жү ргізу арқ ылы; сондай-ақ қ ылмыскердің тұ рғ ын-жайларына, жұ мыс орындарына жә не т.б. жерлерде тінту жү ргізу; қ ылмыскерді куә ландыру, олардың киімдеріне жә не бұ л шараларды жү ргізу кезінде табылғ ан обьектілерге карау ә рекетін жү ргізу; бұ л обьектілерді тануғ а кө рсету мен заттай дә лелдемелерді идентификациялық зерттеу нә тижелері кө мегімен жү зеге асырылады.

Жоғ арыда аталғ ан ә рекетгерді жү ргізбес бү рын қ ылмыс жасалғ ан сэтте қ ыл-мыскердің сол жерде болғ андығ ы дә лелденуі қ ажет, бұ л қ ылмысты жасау ү шін уақ ытының жеткілікті болуы, сондай-ақ физикалық кү шінің, белгілі бір тә жіри-бесінің, ептілігінің, қ ылмыс қ ұ рал-жабдық тарының болуы; адам ө лтіру қ ылмысына ә келетіндей ә рекеттерді оның нақ ты ө зінің жасағ андығ ы дә лелденуі керек.

Қ ылмыскердің жеке басын зерттеу - тергеліп отырғ ан бұ л кезең тек процесуалдық сипаттағ ы сұ рақ тарды шешу, айыпкердің ә рекетін қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық саралау жә не кейінгі соттық жазалауды жекелеумен ғ ана емес, сонымен қ атар, бұ л ә рекетгер қ ұ рылғ ан болжаулардың жылжуына маң ызды ық пал етуімен жә не тергеу ә рекеттерінің тақ тикалық тә сілдерін тандап алумен де тығ ыз байланысты.

Кінә нің тү рі мен ниетін анық тау - тергеудің бұ л кезең індегі маң ызды бө лімі. Қ ылмыс жасауда нақ ты бір кінә тү рі мен белгілі бір ниеттің болуын міндетті тү рде дә лелдеу қ ажет. Келесідей мә н-жайлар анық талуы тиіс:

Қ ылмыс жасағ ан тұ лғ а ө зінің жасағ ан ә рекеттерінің зардабы қ андай болатынын алдын ала білді ме, ә лде жоқ па, қ андай мақ сатгы кө здегені. Бұ л жасалғ ан қ ылмыс жағ дайларының ерекшелігі жө ніндегі фактілік мә ліметтер бойынша обьективті бағ алауғ а болады; кылмыс жасау тә сілі мен қ ұ ралы, оның зақ ымдау (зақ ым келтіру) қ асиеті; жә бірленушінің хал-кү йі мен жағ дайы; айыпкердің қ ылмыс жасағ анғ а дейінгі жә не одан кейінгі жү ріс-тұ рыс мінез-қ улқ ы (қ ылмыс жасауғ а жә не оның ізін жасыруғ а дайындалу ә рекеттері, болмаса керісінше жедел-жә рдем «шақ ыруғ а», жасауғ а жә не т.б. ә рекеттенуі); айыпкердің психикалық ерекшеліктері жә не оның қ ылмыс жасағ ан сә тгегі психикалық жағ дайы, адам ө лтіру қ ылмыстарын жасау кезіндегі оның физикалық хал-кү йінің ерекшелігі;

• Айыпкердің жә бірленушімен қ арым-қ атынасы, жеке бас араздығ ының болуы немесе болмауы (ө штесудің, жанжалдың, қ орқ ытудың жә не т.б.), жә бірленушінің ө ліміне байланысты пайдақ ү немдік ниеттің немесе басқ а да жеке басына қ атысты мү дденің болуы;

• Жә бірленушінің ө лер алдындағ ы жә не қ ылмыс жасалу кезіндегі журіс-тү рысы мен мінез-қ ұ лқ ы (жә бірленуші жағ ынан балағ аттаудың, шантаж жасаудың, арандатудың жә не т.б. болу, болмауы). Тергеушінің қ орытынды кезең індегі басты мә селесі қ ылмыстық істі кейінгі сот-тергеуіне жіберуге байланысты негізді, ә рі дұ рыс шешім қ абылдау болып табылады. Бұ л шешімді қ абылдау алдын ала дайындық жұ мыстарын қ ажет етеді.