Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Қ ылмыстарды тергеудің жекелеген ә дістемесі олардың криминалистикалық сипатгамасымен тығ ыз байланысты. Кө птеген ғ ылыми мақ алаларда, Қ Р-ның жә не жақ ын шетелдердегі қ орғ алғ ан кандидаттық жә не докторлық диссертацияларда криминалистер аталғ ан тү сініктерге байланысты ө здерінің пікірлерін дұ рыс деп есептейді.

Алғ аш рет " криминалистикалық сипаттама" тү сінігі Ленинград мемлекеттік университетінің профессоры П.И. Люблинский 1927 жылы ұ сынды. Ол криминалистикалық сипаттаманы криминалистикамен қ атар, сот медицинасы, криминалдық психологиядан қ ұ ралатын ілім ретінде қ арастырды. Осылардың негізінде қ андай да бір оқ иғ аның криминалистикалық сипаттамасы қ алыптасуы қ ажет. Ол ү шін П.И. Люблинский ''не, қ айда, қ ашан, кім, кімнің кө мегімен, неге, қ андай ә діспен" деген классикалық рим формуласын қ олданды. Осы кезден бастап, кең естік криминалист ғ алымдар тергеу тә жірибесін зерттей жә не жалпылай отырып, жекелеген қ ылмыс тү рлеріне тә н белгілермен, бірқ атар заң цылық тарды анық тады.

1966 жылы В.А. Сергеев криминалистикалық ө згешеліктері бар қ ылмыстардың ерекшелігін криминалистикалық сипаттама деп атауды ұ сынып, бр тү сініктің кү рделі қ ұ рылымғ а ие екендігін атап кө рсетті.

1967 жылы А.Н. Колесниченко барлық қ ылмыстарғ а криминалистикалық маң ызы бар жалпы белгілер тә н екендігін айтты. Профессор С.П. Митричев қ ылмыстарды зерттеу кезінде криминалистикалық маң ызы бар типтік белгілерге назар аудару қ ажет деп есептеді. Аталғ ан зерттеулердің ә рқ айсысы
қ ылмыстардың криминалистикалық сипаттамасының элементтерін ө з тұ рғ ысынан бө ліп кө рсетті.

1974 жылы Мә скеулік мемлекеттік университетінің заң фақ ультеті ұ йымдастырғ ан криминалистика кафедра мең герушілерінің бү кілодақ тық семинары болып ө тті. Аталғ ан семинарда барлық қ атысушыларғ а жекеленген қ ылмыс тү рлерінің криминалистикалық сипаттамасын оқ ып зерттеу, сондай-ақ оны тергеу ә дістемесінің қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ арау жә не криминалистиканың оқ у бағ дарламасына енгізу ұ сынылды. Қ ылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы - криминалистикадағ ы жеке теориялық ілім болып табылатындығ ын атап ө ткен жө н.

Барлық криминалистер криминалистикалық сипаттаманы қ ылмыстың ақ параттық ү лгісі (моделі) жә не қ ылмыстардың белгілерінің жү йесі ретінде қ арастырады. Мамандардың пікірлері бойынша, криминалистикалық сипатта-маның тә жірибелік маң ызы - оның ғ ылыми негізделген нұ скауларды жасауғ а, тергеушінің дұ рыс бағ ытталғ ан қ ызметін қ алыптастыруғ а, тергеудің неғ ұ рлым обьективті жолдарын, ә діс-тә сілдерін тавдауғ а, сондай-ақ жекелеген тергеу ә рекетгерін жү ргізудің тақ тикасын анық тауғ а мү мкіндік беретіндігінде.

Криминалистикалық сипаттама тү сінігінің кү рделілігіне барлық криминалис­тер мойындады. Совдық тан, криминалистикалық сипаттама қ андай элементтерден тұ ратындығ ына келетін болсақ, ол элеменггердің саны жө нінде бірың ғ ай ойлар қ алыптаспағ ан. Криминалистикалық сипаттама тү сінігі мазмұ нының кү рделілігін оң ай дә лелдеуге болады, бірақ оның кұ рамына қ андай элементтерді енгізу туралы осы уақ ытқ а дейін біртұ гас кө зқ арас айтылмағ ан. Криминалистикалық сипаттама тү сінігінің қ алыптасуының алғ ашқ ы кезең іне кейбір авторлар оның қ атарына қ ылмыстың қ ылмыстық -қ ұ қ ыктық, процесуалдық сипаттамаларын енгізеді. Атап айтсақ, И.А. Возгрин криминалистикалық сипаттама осы екі сипаттамадан қ ұ ралу қ ажеттігін ерекше атап кө рсеткен. Дегенмен де, кейінірек ол ө з кө зқ арасын ө згертіп, тө мендегілерді криминалистикалық сипаттама элементтері қ атарынан шығ арып тастады:

1) бастапқ ы ақ параттың сипаттамасын;

2) қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тың пә ні туралы мә ліметтерді;

3) қ ылмысқ а дайындалу, орындау, оның ізін жасыру ә дістері мен олардың қ ылмыстық ә рекеттерінің зардабы жө ніндегі мә ліметтерді;

4) қ ылмыскер мен жә бірленушінің тұ лғ алық ерекшеліктері туралы мә ліметтерді;

5) қ ылмыстың неғ ұ рлым кең інен тарағ ан ниет-себептері туралы жалпылама мә ліметтерді.

Р.С. Белкиннің, И.Ф.Пантелеевтің, А.Ф.Савкиннің пікірлері бойынша, тү рлік криминалистикалық силаттаманы қ алыптастыру кезінде қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық сипаттаманы ескеру қ ажет деп санайды, Бірақ бұ л қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық сипаттаманы криминалистикалық сипаттаманың қ ұ рылымына енгізудің негізі болып табылмайды. Осы пікірді профессор Г.А.Мозговых та ұ станады. Оның ойы бойынша, дә лелдеу пә ні туралы мә селеге де кө ң іл аудару қ ажет. Бұ рынырақ криминалистикалық сипаттама туралы ілім қ алыптаспай тұ рып, жеке ә дістемеге дә лелденуге жататын мә н-жайларды енгізу дұ рыс деп есептеген. Қ ылмыстардың криминалистикалық сипаттамасын жеке ә дістемеге енгізгеннен кейін дә лелдеу пә ні арқ ылы криминалистикалық маң ызы бар белгілерді айқ ындаудың қ ажеттілігі жойылды.

И.Ф. Пантелеев, А.Ф. Савкиндер ө з ең бектерінде: " дә лелдеу пә ні мен тү рлік криминалистикалық сипаттама - ә р тү рлі тү сініктер" деп ө те орынды керсеткен. Дә лелдеу пә нінің тү сінігі сот дә лелдемелер теориясына тә н жә не ол дә лелденуге жататын маң ызды мә н-жайлардың қ ажетті жиынтығ ын кө рсетеді. Дә лелдеу пә ні мен криминалистикалық сипаттама арасында дә лелдеу теориясы мен қ ылмыс туралы ілім арасындагыдай байланыс бар.

Қ азіргі уақ ытқ а дейін криминалистикалық сипаттама элементтерінің саны туралы бірың ғ ай кө зқ арас жоқ. Бірақ типтік криминалистикалық сипаттамада мынадай элементтерді бө ліп кө рсетуге болады:

- қ ылмыс жасау тә сілі;

- қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тың пә ні;

- қ ылмыскер мен жә бірленушінің ерекшеліктері;

- қ ылмыс механизмі.

Криминалистикалық сипаттаманың осы жә не ө зге элементтері тү рлік криминалистикалық сипаттамада неғ ұ рлым жан-жақ ты қ арастырылса, соғ ұ рлым бұ л тү сінік тә жірибеде ү лкен бағ ағ а ие болады.

Криминалистикалық сипаттама - қ ылмыстарды табу, тергеу жә не алдын алудың тиімді ә діс-тә сілдерін дұ рыс анық тауғ а ық пал ететін кылмыс туралы мә ліметтердің жү йесі болып табылады.

Криминалистикалық сипаттаманың мазмұ нына белгілі бір категориядағ ы қ ылмыстарды жасаудың элементтері, осы элементтердің арасындағ ы кримина-листикалық маң ызы бар байланыстар туралы мә ліметтер жатқ ызылады. Криминалистикалық сипаттаманың ақ параттық негізін тергеу тә жірибесін зерттеу нә тижелері қ ұ райды.

Криминалистикалық сипаттама туралы ілім - криминалистикалық ә дісте-менің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Криминалистикалық сипаттаманың жалпы ережелері - криминалистикалық ә дістеменің жалпы теориялық бө лімінің маң ызды жағ ы. Ал жекеленген қ ылмыс тү рлерінің Криминалистикалық сипаттамасы осы қ ылмыстарды тергеудің Криминалистикалық ә дістемелерінің қ ұ рылымдық элементі.

Қ ылмыстардың Криминалистикалық сипаттамасы туралы ілімді қ алыптастыру - криминалистика ғ ылымының дамуына да, тергеу тә жірибесінің одан ә рі жетілдірілуіне де ық пал етеді.

Криминалистикалық сипаттаманы тә жірибелік колданудың негізгі бағ ыттары:

қ ылмысты ашу, болжаулар жасау:

- қ ылмыскер тұ лғ асы туралы болжау жасау;

- қ ылмыс туралы ақ параттың мү мкін болатын шең берін дұ рыс анық тау ү шін із қ алдыру механизмі туралы мә ліметтерді табу жө ніндегі жұ мыстарды қ олдану;

- тергеушінің тергеу ә рекеттерін (сезіктіден, айыпталушыдан, жә бірленушіден жауап алу жә не т.б.) жү ргізу кезінде тақ тикалық ә діс-тә сілдерін анық тау ү шін;

- тиімді жә не дұ рыс тақ тикалық шешім қ абыдцау ү шін.

Ә рі қ арай, Криминалистикалық сипаттама тергеу ә дістемесінің барлық мазмұ нына енгізіледі жә не қ андай да бір жеке тергеу ұ сыныстарын негіздеу ү шін қ олданылады деп ойлауғ а барлық негіз бар.