Трансактілі талдаудың негізгі мақсаты мен бағыттары

Бұ л кронцепцияның негізін қ алаушы Э.Берн. Адамдардың қ арым-қ атынасын зерттей отырып ә р адамда болатын ү ш тү рлі мен кү йді сипаттап берді. Адам ү шін тұ лғ алық қ ұ рамды бө ліктер ө те қ ажет.

Ата-ана- ә рекет ету ережелері, тиым салу, кең ес айту, қ амқ орлық жасау қ ажеттілігі. Бұ л ақ параттарды адам ата-анасынан, ересек адамдардан мең гереді. Тұ лғ а қ ұ рылымында бұ л қ ұ рылым тежелсе адам принципсіз, аморальды адамғ а айналады.

Бала- адамда сенгіштік, шығ армашылық, ашушаң дық, қ ырсық тық тың пайда болуы.

Ересек- рационализм, объктивтілік, ө з тә жірибесінің негізінде шешеім қ былдау басым

болады.

Девиздер: Бала- ұ найды, мағ ан керек.

Ересек- пайдалы, мақ саттылы.

Ата-ана- тиіссің.

Э.Берн адамдардың бір-бірімене қ арым-қ атынас жасауларында белгілі стереотипттерді кө рсетті.

1. Мінез- қ ұ лық стереотипінің бірінші стереотипі ойын

2. Тұ лғ а аралық қ арым-қ атынастағ ы екінші стереотип- сипау жә не соғ у.

3. Мә жбү рлеу.

4. Трансакция.

5. Тұ лғ аның психологиялық ұ станымы мен позициясы

Сыртқ ы ортаның қ ойғ ан талаптары біртіндеп ә р адамның ішкі “ Меніне” айналады. Осы “ Менді” талдау жолын АҚ Ш психологы Э.Берн 1955 жылы жасап шығ арғ ан. Ол трансактілік талдауды жеке адамның мінез-қ ұ лық моделінің қ алыптасу ерекшеліктерін талдау ә дісі ретінде ұ сынғ ан.

Трансакция - бұ л басқ а адамғ а бағ ытталғ ан ә рекет (акция) немесе қ атынасты тасымалдау. Ол адамның басқ алармен қ арым-қ атынасының бірлік бө лігі болып табылады. Э.Берннің концепциясы қ арым-қ атынаста қ иындық кө ріп жү рген адамдарғ а психологиялық кө мек кө рсету қ ажеттілігін

Адамның қ арым-қ атынас мә дениетін сақ тауы жағ дайғ а байланысты болғ андық тан оның позициясы кішкентай бала, ата-ана немесе ү лкен адамдар позициясына ұ қ сайды. Трансакциялық талдау барысында осы позициялар толық талданады. Трансакциялық талдау келесі 4 тақ ырыптық бө лімдердің ерекшеліктерін толық талдау арқ ылы жү ргізіледі:

1. Қ ұ рылымды талдау; 3. Ойындарды талдау;

2. Трансакцияны талдау; 4. Сценариларды талдау.

Трансакция дегеніміз - бұ л екі немесе одан да кө п адамдар арасындағ ы екі жақ ты коммуникация. Ол негізгі 2 бө ліктен тұ рады:

1. Тү рткі трансакция (бір адам екінші адамды не кө птеген адамдарды қ арым-қ атынасқ а шақ ырады).

2. Жауап трансакция (тү рткіге сай, одан басым немесе тө мен жауап беруі).

Осы бө ліктердің бір-бірімен ұ штасып жү руі барысында қ атынасқ а тү сушілердің Мені ә ртү рлі жағ дайда болады. Сондық тан, трансакцияның нә тижесінде адамдар не бір-біріне тіл табысады, не қ ақ тығ ысқ а ұ шырайды.

Трансакциялар ә ртү рлі болады:

1) параллель жү ретін трансакция, тү рткі трансакция мен жауап трансакция бір-бірімен қ иылыспайды жә не бір-бірін толық тырып отырады(мысалы, тү рткі-трансакция- ү лкендік- Балалық қ а, жауап –трансакция- Балалық – ү лкендікке).

2) қ айшылас жү ретін трансакция, бұ л жағ дайда тү рткі-трансакция мен жауап- трансакция бір-бірімен қ айшылас келеді (мысалы, тү рткі-трансаеция- ү лкендік-ү лкендікке, жауап- трансакция сыншыл Ата-аналық - балалық қ а).

3) бү ркемелі жү ретін трансакция. Бұ л трансакция барысында шиеленіс анық кө рініс бермесе де, ішкі мазмұ ны бір-біріне қ айшылас болып келеді.

Бұ л қ атынастарды келесі нұ сқ амен кө рсетуге болады(трансакция диаграммасында кө рсетіген).

Трансактілік таклдау - стандартты хабарларда қ айта-қ айта ө ндірілетін жә не ө зара тү сінушілікке жиі кедергі болатын коммуникацияның стериотипі (қ ылық тар стериоптер) тізбектерін зерттеу. Осындай қ ылық тар стереотиптерінде ойындар негізгі орын алады. Ойындар бұ л трансакцияның стандартты тізбектері болып табылады. Ойындар спотандық ашық қ арым-қ атынасқ а қ арсы қ ойылады. Кө птеген ойындар адамның шынайы кө ң іл кө теруіне бағ ытталғ ан. Барлық ойындар барысында барлық ә рекеттер мен эмоциялар ережелерге, келісімге негізделген болуы керек.

Ойындар белгілі бір “сый- қ ұ рметке бө лену”, ішкі кернеуді жең ілдету ү шін, уақ ытты ө ткізу ү шін жү зеге асырылады: ішкі эмоционалдық зорлану жағ дайынан шығ у, уақ ытты реттеу жә не т.с.с.

Трансакциялық талдау барысында ойындардың ү ш тү рі (типі) қ олданылады:

1. Қ ұ рбандық жасау (ымырашыл басшы ө зін-ө зі қ ұ рбандық қ а келтіргендей болып отырады)

2. қ удалаушы (авторитарлы басшығ а тә н)

3. қ ұ тқ арушы (демакратия жолымен басқ аратын басшы).

Трансакция арқ ылы адамдар ө з уақ ыттарын реттеп, оны ү немді пайдаланады. Трансакцияны ұ йымдастыру барысында ойын арқ ылы уақ ытты реттеудің 6 тә сілі анық талғ ан. Осы тә сілдерді қ олдану арқ ылы ә р адам ө з рө лін қ алай атқ арып жү ргені жан-жақ ты талданады.

- тү йсініп қ алу тә сілі (шет жү рушілік), қ арым-қ атынастан қ ашқ ақ тап, трансакциямен алмасудан бас тартады;

- ритуалды кездесу тә сілі, бұ л жағ дайда уақ ытты ө тшкізу реті, қ олданылатын ә дістері толық қ алыптасқ ан салт-дә стү рге сай алдын ала болжамдалғ ан. Қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің барү лығ ы алдын ала кім не істейтінін біледі, сондық тан қ атынас барысында қ ақ тығ ыс болады – ау деген қ орқ ыныш пен тә уекелшілік орын алмайды. Ритуалдық қ атынасқ а тү сушілер - бірін-бірі тү сініп қ абылдағ андар.

- іс-ә рекет тә сілі – қ оршағ ан обьектілеріне мақ сатталғ ан ә ркеттер кө мегімен уақ ытты ретке келтіру. Бұ ғ ан іскерлік кездесулерді, сабақ жү ргізу, кітап жазу, емтиханғ а дайындалу, киім-кешекті тазалау, ыдыс жуу, жә не т.с.с. жатады.

- Ермекпен уақ ыт ө ткізу тә сілі. Э.Берннің айттуынша: “ тек бақ ытты адамдар ермектік трансакцияғ а дайын болады. Олардың ешқ андай жалтармалы мағ ынасы жоқ, жартылай ритуалды трансакцияларғ а жатады. Невротиктер бос уақ ытын ермекпен ө ткізе алмайды.

- Ойын арқ ылы уа, қ ытты реттеу тә сілі. Ойын дегеніміз - бір-бірін толық тыратын, алдын ала немен аяқ талшатынын болжамдауғ а болатын трансакция. Ойын барысында ө зін қ олдауды қ ажетсініп жү ргендер, бірақ ө з тұ лғ алық жакғ дайын тө мен бағ аклайтындар осы қ ажеттілікті қ анағ аттандыруғ а толық мү мкіндік алады.

- Жақ ындасу тә сілі кө бінесе уақ ытты ө ткізудің алғ ашқ ы бес тә сілінен бас тартқ андарғ а тә н. Трансакцияғ а тү скен партнерлар “Мен – жақ сы”, “Сен - жақ сы” деген пощзи цияны ұ стан, ады. Осы қ атынас барысында бір-бірімен кө ріскенше қ уанышын білдіруге ешқ андай ритуалдық ә рекеттер жасауды талап етпейді, сондық тан партнерлар қ ысылып-қ ымтырылмай, ө з-ө зін емін-еркін ұ стайды.

Ә р адам ө з уақ ытын тиімді пайдалану ү шін неше тү рлі шаралар пайдаланакды, осы шаралавр жиынтығ ын бағ дарламау деп атайды. Трансакция барысында ә р адам ө з уақ ытын 3 фактор бойынша бағ дарлап реттей алатын болуы керек: материялық факторлар – қ оршағ ан обьективтік болмыспен қ атынастың ө згеруіне байланысты, бағ дарланудщың ә леуметтік факторлардың орын алуын қ алыптасқ ан салт-дә стү рді кү нделікті пайдаланумен (мысалы, сә лемдесу ритуалдары) байланысты, жекелік факторлар - уақ ыт ө ткізуге кө зқ қ арасына байланысты орын алады.