Франчайзинг түсінігі, түрлері және пайдалану аясы

Франчайзинг – ірі жә не шағ ын кә сіпкерліктің араласқ ан формасы, жалғ а беру, сату-алу, подряд, уә кілдік элементтерін біріктіретін ө зара тиімді серіктік қ атынастар жү йесі, бірақ заң ды тұ лғ а статусындағ ы шаруашылық субьектілерінің келісімдік қ атынастарының дербес формасы болып қ ала береді. Яғ ни, франчайзинг жағ дайында серіктерінің бірі сауда маркасын, бизнесті жү ргізу технологиясын жә не тұ рақ ты кең ес берумен айналысса, екіншісі – аталғ ан интеллектуалды меншікті ө з бизнесін қ ұ ру мақ сатында пайдаланады.

Ірі (корпорация, фирма т.б.) жә не шағ ын кә сіпорындардың ө зара қ атынасы франчайзер (ірі кә сіпорын) мен франчайзи-оператор (шағ ын кә сіпорын) арасындағ ы франчайзинг келісім-шарты негізінде жү зеге асырылады. Келісім-шартта франчайзер (компания) шағ ын фирманы ө з тауарларымен, жарнамалық қ ызметпен, бизнестің дайын технологиясымен қ амтамасыз етуге міндеттеме алады. Ал франчайзи (фирма) франчайзерге жергілікті жағ дайларды ескеріп менеджмент жә не маркетинг аясында қ ызмет кө рсетуге, ө з қ аражатының бір ү лесін компанияғ а қ ұ юғ а міндеттеме алады. Сонымен қ атар франчайзи іскерлік қ атынастарын тек ғ ана компания-франчайзермен жү ргізуге жә не бизнесін франчайзердің предприсаниясына сә йкесжү ргізуге міндеттеме алады.

Франчайзер – бизнесті жү ргізу қ ұ қ ығ ын (франшиза) беретін тұ лғ а. Кө біне мұ ндай компанияның тиісті ө нім ө ндірісінде кө п жылдық тә жрибесі болады, дамығ ан бизнес жү йесіне ө з атын жә не тауар белгісін береді жә не табысқ а қ андай жағ дайларда жетуге, қ андай жағ дайларда зиян шегетіндігі туралы білімі болады.

Франчайзи – бизнес жү ргізу қ ұ қ ығ ын (франшиза) франчайзердің атымен немесе сауда маркасымен сатып алушы, яғ ни табысқ а жете алатын жаң а кә сіпорын ашу мү мкіндігін алады.

Франшиза – франчайзердің сауда маркасымен жұ мыс істеу қ ұ қ ығ ы, бизнесті жү ргізу жә не ұ йымдастыру технологиясы, бизнеске кең естік, маркетингтік жә не т.б. қ олдаулар.

Интеллектуалды меншік – франчайзер дайындағ ан жә не келісім-шарт жасалғ аннан кейін франчайзиге берілетін эксклюзивті ақ парат. Ақ параттың негізгі мақ саты – франчази бизнесінің қ алыптасуына кө мек кө рсету. Интеллектуалды меншік барлық жағ дайларда патентпен қ орғ алмайды, мұ ндай жағ дайда ноу-хау деп аталады.

Франчайзи франчайзердің атын жә не сауда маркасын нарық та пайдалану қ ұ қ ығ ына бір жолғ ы тө лемін (орташа 10-20 мың доллар, немесе тө менірек, немесе біршама жоғ ары болуы мү мкін) жасайды; негізгі қ орларғ а кү рделі қ аражат қ ұ яды, франчайзердің сауда маркасын жарнамалауғ а тағ айындағ ан тұ рақ ты тө лемін ө тейді. Тө лем саудадан тү сімнің 1-5% дең гейінде болуы мү мкін. Франчайзер сонымен бірге франчайзидің ағ ымдық сату кө лемінің жобамен 2-3% немесе одан да кө бірек мө лшерінде қ аражат аударуын талап етеді. Мысалы, «Макдональдс» компаниясына франчайзилері тү сімінің 12% аударады.

Франшиза қ ұ ны – франчайзердің сауда маркасын, бизнестің «қ ұ пия» рецептерін жә не технологиясын пайдалану лицензиясына 1 рет тө ленетін франчайзидің алғ ашқ ы тө лемі. Тө лем келісім-шарт қ ұ руда жасалады. Кейбір жағ дайларда ә сіресе бизнестің алғ ашқ ы кезең дерінде тө лемнің болмауы да мү мкін.

Франчайзер-компанияның:

Оператор-франчайзи ө з бизнесін басқ а операторларғ а тек франчайзердің келісімімен ғ ана сатуғ а немесе жалғ а т.б. жағ дайларда бере алады, егер аталғ ан жағ дай келісім мерзімінің соң ына дейін болғ ан жағ дайда.

Франчайзер келісім-шартының кү шін тек келісімде кө рсетілген себептерде ғ ана жоя алады, яғ ни оператор:

· жоспарлы пайдасын алмағ ан жағ дайда

· клиенттеріне нашар қ ызмет кө рсету арқ ылы басқ а сауда орындарының имиджіне кө лең ке тү сірген жағ дайда

· франчайзерге қ ызмет барысының ай сайынғ ы немесе кү нделікті есебін уақ ытында бермеген жағ дайда

· франчайзердің атын қ ондырғ ыларын заң сыз пайдаланғ ан жағ дайда

· франчайзермен қ арым-қ атынаста болу қ абілеттілігінің болмауы

Франчайзинг тү рлері:

1. тауарлы

2. ө ндірістік

3. іскерлік

Тауарлы франчайзинг – оператор-франчайзи басқ арушы компаниядан сауда маркасын пайдаланып тауар сату қ ұ қ ығ ын (лицензиясын) сатып алады.

Ө ндірістік франчайзинг – франчайзер франчайзиді қ ондырғ ылармен қ амтамасыз етеді, ал франчайзи оның сауда маркасымен ө зі ө ндірген тауарын сатады. Мысалы, алкогольсіз сусындарды ө ндіру жә не сату бойынша бизнес жү йесі: Coca-cola, Pepsi жә не т.б.

Іскерлік франчайзинг – франчайзингтің кө п тарағ ан ә дісі, яғ ни франчайзер жеке тұ лғ аларғ а немесе компанияларғ а франчайзердің атымен тұ тынушыларғ а ө німдер сату жә не қ ызмет тү рлерін кө рсету мақ сатында дү кен, киоск, немесе бір топ дү кендер ашу қ ұ қ ығ ына лицензия сатады.