Міндет: экономикалық ықпалдасу және жаһандану жағдайларында қаржы секторының тиімділігін арттыру

Дамудың жалпы бағ ыттары.

1. Қ аржы нарығ ына қ олжетімділікті ырық тандыру шең берінде симметриялық жә не тә уекелдерге барабар реттеуші ортаны қ ұ ру.

Шетелдік қ аржы ұ йымдары филиалдарының қ ызметін жү зеге асыру мү мкіндігімен елдің қ аржылық қ ызметтері нарығ ына қ олжетімділіктің ашық болуы жағ дайларында филиалдың қ аржылық орнық тылығ ын қ амтамасыз етуге жә не симметриялық реттеуші ортаны қ ұ руғ а байланысты мә селелерді шешу талап етіледі.

Қ азақ стан Республикасының ДСҰ -ғ а кіруі шең берінде қ абылдайтын қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтер секторы бойынша ерекше міндеттемелердің тізбесінде (бұ дан ә рі – ерекше міндеттемелердің тізбесі) шетелдік қ аржы ұ йымының филиалын ашқ ан кезде сақ талуғ а міндетті кейбір талаптар кө зделген. Бас қ аржы ұ йымы активтерінің мө лшеріне талаптар белгіленді, шетел банкінің филиалы қ абылдайтын депозиттің ең тө мен мө лшері айқ ындалды. Сонымен бірге ерекше міндеттемелер тізбесімен Қ азақ станның шетелдік қ аржы ұ йымы филиалының қ ызметіне қ осымша пруденциялық талаптар белгілеу қ ұ қ ығ ы кө зделген. Мұ ндай талаптардың ішінде, бірақ олармен шектелместен, бө лек (бас ұ йымнан) капиталдандыру бойынша талаптар, Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкіндегі кепілдік берілген қ орлар мен депозиттер бойынша жекелеген талаптар, тө лем қ абілеттілігі бойынша басқ а да талаптар, есептілік жә не оны жариялау бойынша талаптар, сондай-ақ сақ тандыру ұ йымдарына қ атысты техникалық резервтерді оқ шаулау жә не тө лем қ абілеттілігі маржасын сақ тау бойынша талаптар кө зделген. Шетелдік қ аржы ұ йымдарының филиалдарына олардың тікелей қ ызметі кезінде қ олданылатын тиісті пруденциялық талаптарды ә зірлеу шең берінде мұ ндай ұ йымның нарық қ а кіруі кезең інде қ аржылық орнық тылығ ына кепілдікті қ амтамасыз етуді регламенттейтін мә селелерді қ арау қ осымша талап етіледі.

Атап айтқ анда, филиалдың бас ұ йымы елінің қ адағ алау органдарымен ынтымақ тастық жә не ақ парат алмасу туралы келісім Қ азақ стан Республикасында филиал ашу ү шін алғ ышарт болуғ а тиіс. Ақ парат алмасу мү мкіндігі болуғ а тиіс жә не бас ұ йымның елінде Қ азақ стан Республикасында филиалдың қ ызметін инспекциялау мү мкіндігі болуғ а тиіс. Шетелдік банктердің рейтингісіне орай олар ү шін филиалдар ашу жө ніндегі шектеулерді белгілеу нарық қ а кіруді реттеудің қ осымша қ ұ ралы болып табылады. Мысалы, еншілес банктерді ашу жө ніндегі талаптарғ а ұ қ сас, рейтинг Қ азақ стан Республикасына халық аралық рейтингілік агенттіктердің бірі берген тә уелсіз рейтингіден тө мен емес дең гейде белгілене алады.

Сондай-ақ шетелдік қ аржы ұ йымы филиалының жә не атап айтқ анда, шетелдік банк филиалының нарығ ына қ олжетімділік критерийі ретінде бас ұ йым елінің қ адағ алау органының оның Базельдік негізгі қ ағ идаттарғ а сә йкестігі туралы ө зін-ө зі бағ алауын алу туралы талабы болуы мү мкін. Бұ л ретте, бағ алау Капитал туралы Базель келісіміне сә йкестікпен шектелмеуге тиіс, ол БҚ БК-нің бү кіл талаптарына толығ ымен сә йкес болуғ а тиіс. Егер бағ алау қ адағ алаудағ ы айтарлық тай кемшіліктерді кө рсетсе, лицензия беруден бас тарту тетігін кө здеу қ ажет.

Бұ л ретте банк заң намасын жә не сақ тандыру қ ызметі туралы заң наманы жетілдіру қ ажеттілігі туралы мә селе Қ азақ станның ДСҰ -ғ а кіруі туралы шартқ а қ ол қ ойылуына қ арай шамамен 2015 – 2016 жылдары қ аралатын болады.

БЭК-ке қ атысушы елдердің қ аржы заң намасын ү йлестіру (біріздендіру), сондай-ақ 2025 жылы функциялары мен ө кілеттіктері айқ ындала отырып, қ аржы нарығ ын реттеу жө ніндегі ұ лттық тан жоғ ары органды қ ұ ру БЭК шең берінде ық палдасу процестері бө лігіндегі негізгі міндеттер болып табылады. Бұ л орган БЭК-ке қ атысушы елдердің орталық /ұ лттық банктеріне шұ ғ ыл тү рде ақ парат алмасуғ а жә не БЭК-тің ортақ нарығ ын сыртқ ы кү йзелістер мен дағ дарыстық қ ұ былыстардың жағ ымсыз ә серінен қ орғ ау жө ніндегі келісілген шараларды ә зірлеуге мү мкіндік береді.

2. Қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтер жә не микроқ аржы ұ йымдарының кө рсетілетін қ ызметтері саласында халық тың қ аржылық сауаттылығ ын жә не қ ұ қ ық тарын қ орғ ау дең гейін арттыру.

Ә лемнің кө птеген дамығ ан жә не дамушы елдерінде халық тың қ аржылық сауаттылығ ын арттыру мә селесіне барынша кө п кө ң іл бө лінеді, себебі қ аржылық сауаттылық тың тиісті дең гейі азаматтардың ө мір сү ру дең гейінің кө терілуіне, экономиканың дамуына жә не қ оғ амның ә л-ауқ атының артуына ық пал етеді.

Айтарлық тай кү рделенген қ аржы жү йесі, жаһ андану процесінің ү деуі жә не жаң а кү рделі қ аржылық ө німдер мен кө рсетілетін қ ызметтердің ауқ ымды аясының пайда болуы халық тың алдында аса кү рделі міндеттер қ ояды, оларды шешуге халық дайын болмай шығ ады.

Азаматтарда қ аржылық білімнің, бюджетті жоспарлау дағ дыларының болмауы жә не қ аржы ө німдерін пайдалану бойынша сараланғ ан шешімдерді қ абылдай алмауы қ аржы ұ йымдарының тарапынан мұ ндай ө німдердің кү шті жарнамасы аясында ұ лттық ауқ ымдағ ы проблемаларғ а айналуы мү мкін айтарлық тай тең герімсіздіктер мен тә уекелдердің жинақ талуына апарады.

Ә рбір азаматтың қ аржылық сауаттылығ ының жоғ ары дең гейі тұ тынушылар мен қ аржы институттары арасындағ ы қ аржылық ө зара
қ арым-қ атынастардың айқ ындылығ ын кү шейтеді. Сонымен бірге халық тың қ аржылық сауаттылығ ы дең гейінің жекелеген қ аржы қ ұ ралдарын тұ тыну ү шін талап етілетін дең гейден артта қ алуы қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушылар мен олардың жеткізушілері арасындағ ы ақ параттық ассиметрияның жоғ ары дең гейінің себебі болып табылады.

Осығ ан байланысты қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтер жә не микроқ аржы ұ йымдарының кө рсетілетін қ ызметтері нарығ ында тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын пә рменді қ орғ ауды жә не қ аржылық сауаттылығ ын арттыруды тұ рақ ты негізде қ амтамасыз ету ә діл, ашық жә не тиімді жұ мыс істейтін қ аржы нарығ ының қ ажетті шарты болып табылады.

Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі бұ л бағ ыттағ ы жұ мысын жалғ астырады.

Ө зінің кең таралуына орай халық тың банк қ ызметтері туралы хабардар болу дә режесі қ аржы нарығ ының басқ а кө рсетілетін қ ызметтеріне қ арағ анда анағ ұ рлым жоғ ары болып табылады.

Сақ тандыру секторы бө лігінде халық тың тұ тастай алғ анда сақ тандыруғ а жә не тарихи тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан халық тың мемлекеттің тарапынан ә леуметтік жә не ө зге де кө мегіне бағ дарлануына теріс кө зқ арасынан назарды ө згерту қ ажет. Бұ л мақ саттарда халық тың сақ тандыру мә дениетін арттыру жұ мысы тұ рақ ты негізде жү ргізілетін болады.

Инвесторлардың қ аржылық сауаттылығ ын, олардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында орын алып жатқ ан процестер жә не ондағ ы жұ мыс істейтін субъектілердің (бағ алы қ ағ аздар нарығ ына кә сіби қ атысушылардың, эмитенттердің) қ ызметі туралы хабардар болуын арттыру жеке жұ мыс істеуді талап етеді.

Қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді жә не микроқ аржы ұ йымдарының кө рсетілетін қ ызметтерін тұ тынушылардың сауаттылығ ын арттыру ү шін біржолғ ы іс-шаралар емес, тұ рақ ты ә рі кешенді жұ мыс қ ажет. Кө птеген дамығ ан елдердің жә не дамушы елдердің кө пшілігінің табысты іске асырылатын, халық тың қ аржылық сауаттылығ ын арттырудың тұ рақ ты қ олданылатын мемлекеттік бағ дарламалары бар. Халық тың қ аржылық сауаттылығ ының тө мен дең гейі қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынуғ а теріс ә сер етеді жә не қ аржы нарығ ының ө су қ арқ ынын едә уір бә сең детеді.

Жоғ арыда кө рсетілген міндеттерді іске асыру шең берінде Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі орталық жә не жергілікті мемлекеттік органдар мен бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының Қ азақ стан Республикасы халқ ының қ аржылық сауаттылығ ының дең гейін арттыру бойынша мыналарды қ амтитын кү ш-жігерін ү йлестіруді қ амтамасыз етуі қ ажет:

1) халық тың қ аржылық сауаттылығ ының дең гейін зерттеу;

2) жалпы білім беретін мектептерде бастауыш қ аржылық білім беру бағ дарламаларын енгізу (5-9 сынып оқ ушыларына арналғ ан кітаптардың жә не мұ ғ алімдерге арналғ ан ә дістемелік қ ұ ралдардың мазмұ нын жаң арту,
10-11 сынып оқ ушыларына арналғ ан кітаптарды жә не мұ ғ алімдерге арналғ ан ә дістемелік қ ұ ралдарды ә зірлеу мен шығ ару);

3) экономикалық емес мамандық тары бар жоғ ары оқ у орындарының студенттері ү шін қ аржылық сауаттылық негіздері туралы курсты енгізу (кітаптар мен ә дістемелік қ ұ ралдарды ә зірлеу мен шығ ару);

4) бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын (телевизия, Интернет, баспасө з, арнайы ә дебиет шығ ару) пайдалана отырып қ аржы нарық тарына жеке жинақ тарын инвестициялау ү шін халық ты қ аржы ұ йымдары, олардың ө німдері, кө рсетілетін қ ызметтері туралы хабардар ету жә не халық ты оқ ыту жү йесін ұ йымдастыру;

5) нысаналы топтар ү шін қ аржылық сауаттылық ты арттыру бағ дарламаларын жү ргізу;

6) Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің мамандандырылғ ан оқ ыту
веб-ресурсын (www.fingramota.kz) қ аржылық тақ ырыптарғ а арналғ ан ө зекті ақ паратпен толтыру;

7) мультипликациялық роликтерді жасау жә не кейіпкерлері тү сінікті тү рде қ аржы нарығ ының бү кіл секторлары бойынша қ аржылық сауаттылық негіздеріне ү йрететін кө шедегі билбордтар сериясын орналастыру. Сонымен қ атар, роликтердің сюжеттерін/ү зінділерін кө шедегі билбордтарда жә не ү лкен сауда мекемелерінде орналастыру ұ сынылады;

8) қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушы ө зінің қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жә не білікті консультация алу ү шін жү гіне алатын тұ рақ ты жұ мыс істейтін Call-орталық ты жә не қ оғ амдық қ абылдау бө лмесін ашу;

9) халық қ а қ азақ стандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ын интерактивті режімде зерделеу мү мкіндігін беру;

10) мобильдік қ ұ рылғ ыларғ а арналғ ан білім беру қ осымшаларын ә зірлеу.

Бұ дан басқ а, Халық аралық инвесторларды қ ұ ру жө ніндегі форумның жә не ЭЫДҰ -ның шең берінде қ аржылық сауаттылық ты жә не инвестициялық мә дениетті арттыру саласындағ ы халық аралық ынтымақ тастық барынша маң ызды болып табылады.

Аталғ ан ұ йымдар халық тың қ аржылық сауаттылығ ын арттырудың негізгі қ ағ идаттары мен бағ ыттарын белгілейді, сондай-ақ тү рлі қ ұ қ ық тық ө кілеттіктерден білім беру провайдерлері арасындағ ы ақ парат пен идеялар алмасу алаң ы болады.

2011 жылы енгізілген, банк заң намасына қ арыз алушылардың қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан тү зетулердің едә уір топтамасына қ арамастан, қ азіргі уақ ытта жү йелік сипаты бар бірқ атар проблемалар бар.

Осығ ан байланысты Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жә не қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтердің сапасын арттыру мә селелері бойынша заң наманы жетілдіру қ ажеттігі туралы мә селені шамамен 2014 – 2015 жылдары қ арайтын болады. Бұ л ретте, осы ұ сыныстарды ә зірлеген кезде Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі инвесторлардың жә не кепілді кредиторлардың мү дделері мен қ ұ қ ық тарын ескеретін болады.

3. Клиенттің қ ажеттіліктеріне бағ дарланғ ан бизнестің қ ағ идаттарын ұ стану.

Бә секеге қ абілеттіліктің дең гейін арттыру мақ сатында қ аржы ұ йымдары клиенттердің қ ажеттіліктеріне тұ рақ ты мониторинг жү ргізуге жә не ә леуметтік тұ рғ ыдан жауапты банкингті дамытуғ а тиіс, оны енгізу коммерциялық негізділік қ ағ идаттарына, оның ішінде корпоративтік басқ ару қ ағ идаттарын жақ сарту есебінен негізделуге тиіс. Анық талғ ан қ ажеттіліктер нарық тық тә сіл мен бә секелестіктің арқ асында қ аржы жү йесінде ө з орнын алады, бұ л клиенттердің бейілділігін арттыруғ а ғ ана емес, сол сияқ ты жаң а қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтер саласында уақ тылы пайдалы тауашаны алуғ а мү мкіндік береді.

Банк секторының тиімділігін арттыру.

1. Банк жү йесінің институционалдық дамуы.

Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің бағ алауы банктің нарық тық ү лесінің ө суі оның қ ызметінің тиімділігін, оның ішінде пайдалылығ ын арттыру кө рсеткіштерінің бірі болып табылатынын кө рсетіп отыр. Бұ л ретте, осы бағ алау қ ысқ а мерзімді, сол сияқ ты ұ зақ мерзімді кезең де де расталады.

Осығ ан орай секторды одан ә рі шоғ ырландыру ү шін трендті кү шейту, оның ішінде банктер ү шін меншікті жә не жарғ ылық капиталдың ең аз мө лшерін арттыру арқ ылы кү шейту талап етіледі.

Артық шоғ ырландыруды шектеу мақ сатында басты назар ірі банктерді емес, орташа банктер тобын дамытуғ а аударылады. «Орташа банктер тобы» отандық капиталы бар 15-20 қ аржы институты, сол сияқ ты шетелдік банктердің еншілес ұ йымдары арқ ылы да ұ сынылуғ а тиіс. Бұ л топ корпоративтік сектор жә не халық ү шін банк қ ызметтерінің негізгі тү рлері бойынша елдің банк секторында бә секелестіктің жоғ ары дең гейін қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді. «Орташа банктер тобы» ө з кө лемі бойынша біртекті болатыны болжанып отыр: кө лемі бойынша бірінші жә не соң ғ ы банктер арасындағ ы активтердің кө леміндегі айырмашылық 5 еседен аспауғ а тиіс.

Банк жү йесі активтерінің жә не атаулы ЖІӨ кө лемінің тө мен арақ атынасы банктерге ел экономикасындағ ы ірі жобаларды қ аржыландыруғ а қ атысуғ а мү мкіндік бермейді. Сондық тан жү йе қ ұ раушы банктер негізінде олардың активтерінің абсолютті шама бойынша сапалы ө суі арқ ылы, сол сияқ ты тиімді орташа банктерді отандық жә не шетелдік ә ріптес банктермен синдикаттар қ ұ руғ а ынталандыру жолымен «чемпион-банктердің» тобын қ алыптастыру бағ ыттардың бірі болады. «Чемпион-банктер» тобының тү рлі мемлекеттік бағ дарламалардың шең берінде бө лінетін бюджеттік ресурстарды бө луге басымдық пен қ атысуын болжайтын тетікті қ ұ ру мә селесі қ аралатын болады.

Ұ сақ банктерді мә жбү рлеп қ ысқ арту немесе банктердің жалпы санын шектеу болжанбайды.

Банк секторы бә секелестігінің жеткілікті дә режесін ескере отырып, мемлекеттің оның жұ мыс істеуіне қ атысуы талап етілмейді. Банк секторы нарық тық экономиканың толық қ анды тетігі болып табылады, оның бә секеге қ абілеттілігі қ аржы ресурстарын дербес қ айта бө лумен қ амтамасыз етіледі. Мемлекет жеке капиталды қ осу ү шін банк бизнесінің ә леуеті жоқ немесе айтарлық тай шектелген бө ліктерінде ө з рө лін барынша тиімді орындай алады не бұ л бағ ыт мемлекеттік саясаттың іске асырылуын болжайды. Осығ ан орай банк секторындағ ы мемлекеттік саясаттың тікелей ық палы қ ызметін тұ рғ ын
ү й-қ ұ рылыс жинақ тары саласында жү зеге асыратын «Қ азақ станның тұ рғ ын ү й қ ұ рылыс жинақ банкі» акционерлік қ оғ амы (бұ дан ә рі – Қ азақ станның тұ рғ ын ү й қ ұ рылыс жинақ банкі) жә не мақ саты мемлекетке Қ азақ стан Республикасы экономикасының бә секеге қ абілетті шикізаттық емес секторын дамытуда жә рдемдесу болып табылатын Қ азақ станның Даму Банкі арқ ылы кө рсетілетін болады.

Экономиканың жекелеген салаларын (ауыл шаруашылығ ы, индустрия, почта) дамыту бойынша мамандандырылғ ан мемлекеттік банктерді қ ұ ру бә секелес ортаны арттыру тұ рғ ысынан да, осы банктер қ ызметінің тұ рақ ты жұ мыс істеуін қ олдау жө ніндегі мемлекеттің шығ ыстары тұ рғ ысынан алғ анда да тиімсіз болып табылады. Сонымен бірге бұ л функциялар Қ азақ станның Даму Банкіне жү ктелуі мү мкін. Осығ ан орай мемлекет қ атысатын мамандандырылғ ан салалық банктерді қ ұ руғ а тыйым салатын Қ азақ стан Республикасы банк заң намасының нормасы сақ талады.

Ислам банктері банктердің жеке тобы болып табылады, олардың дамуына заң ды тұ лғ алар мен халық ү шін исламдық қ аржы қ ызметтерінің ену дә режесі себепші болады.

Дағ дарыстар тарихы ұ лтаралық банктердің проблемалар туындағ ан жағ дайда, бірінші кезекте, ө здерінің бас бө лімшелерін дамушы елдерде жә не ө тпелі экономикасы бар елдерде орналасқ ан «еншілес банктерден» ақ ша шығ аруғ а дейін қ олдайтынын кө рсетіп отыр. Осығ ан байланысты банк жү йесінде отандық капиталдың басым тү рде сақ талуына кү ш жұ мсалады.

2. Банктердің жеке бизнес стратегияларын дамыту жә не олардың тә уекелдерін реттеудің барабарлығ ы.

Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің сондай бағ алауы бойынша банктің кредиттік белсенділігі белгілі бір дә режеде активтердің сапасына жә не оларды провизиялармен жабу дең гейіне, сондай-ақ банктің банктік бизнестің жекелеген бағ ыттарына немесе оны қ орландыру кө здеріне шоғ ырлануына тә уелді. Кірістілік тұ рғ ысынан алғ анда, ең жақ сы нә тижелерді неғ ұ рлым жоғ ары сапалы активтері бар, ө тімді активтерінің ү лесі тө мен, белгілі бір кредиттеу бағ ыттарына маманданғ ан банктер, сондай-ақ қ орландыруды басым тү рде ұ лттық валютамен тартатын банктер кө рсетіп отыр.

«Аса ірі банктер тобын» дамыту жү йелік дағ дарыстың туындау ық тималдылығ ын азайту мақ сатында қ ызметтің ә ртараптандырылғ ан стратегиясын сақ тау бағ ытында ынталандырылатын болады. Банктердің осы тобын дамыту стратегиясы қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушылардың барынша ық тимал тобын қ амтуы тиіс.

«Аса ірі банктер тобы» немесе жү йе қ ұ раушы банктер ү шін экономиканың басым салаларын қ аржыландыру жә не қ ор нарығ ына орнық ты эмитенттерді шығ ару бойынша белгілі бір мандаттар ұ сынылатын болады. Сонымен бірге банк қ ызметін реттеу жү йесі Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің жү йе қ ұ раушы банктерге капиталдандыру жә не капитал буферлерінің болуы жә не қ алыптастыру мерзімдері, ө тімділік, жү йе қ ұ раушы банктер ү шін тә уекелдерді басқ ару жү йелері бойынша қ осымша талаптарды белгілеуін болжайды.

Кө лемі бойынша «орташа банктер тобының» біртектілігі банктердің бизнес стратегияларын біріздендіруді білдірмейді. Банктер акционерлердің басымдығ ына қ арай, банктер бизнес жү ргізудің ық тимал тә уекелдерін барабар басқ аратынын жә не бақ ылайтынын тү сінуі шартымен қ ызметтің ә ртараптандырылғ ан бағ ыттылығ ын немесе мамандандырылғ ан ү лгісін дербес таң дайтын болады.

Мамандандырылғ ан стратегиялардың банктер ү шін жү зеге асырылатын, операциялық шығ асыларды едә уір қ ысқ артуғ а мү мкіндік жасайтын бизнес процестерді стандарттау жә не автоматтандыру есебінен белгілі бір бә секелестік артық шылығ ы бар. Басқ а жағ ынан алғ анда, осындай ү лгілер нарық тық конъюнктура ө згерген жағ дайларда кө бінесе тә уекелдерге ұ шырайды. Тиісінше, жекелеген бағ ыттарғ а (тұ тынушылық кредиттеу, инвестициялық бизнес, салалық кредиттеу) мамандандырылғ ан банктерге қ атысты тә уекелді активтердің ө суіне қ атысты талаптар белгіленеді.

3. «Болашақ банкінің» тиімді моделін қ алыптастыру ү шін орта қ ұ ру.

Банк бизнесін жү ргізудің ұ зақ мерзімді қ айта қ ұ рылуы жаң а технологияларғ а негізделетін болады. «Цифрлық» революцияның арқ асында қ аржылық қ ызметтерді кө рсету парадигмасы ө згеруде. Электрондық қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді дамыту, қ ызмет кө рсетудің электрондық арналар желілерін қ ұ ру, оның ішінде электрондық қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтердің қ ауіпсіздігін жә не оларды жылжытуды қ амтамасыз ету, қ аржылық делдалдық ты жеке жә не коммерциялық мақ сатта пайдалану ү шін басқ а да кө рсетілетін қ ызметтерді ұ сына отырып, электрондық коммерцияның кө рсетілетін қ ызметтерімен қ оса атқ ару, консалтинг, порталдар жә не тағ ы басқ алары арқ ылы қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді тұ тынушыларғ а қ ашық тан қ ызмет кө рсетудің («онлайнды» қ оса алғ анда) тү рлі жү йелері жаппай тарайтын болады. Бұ л банктерге микрокредиттеу бойынша «лездік» қ ызметтер кө рсетуге, базалық банктік қ ызметтердің кең аясын кө рсету жө нінде шұ ғ ыл тү рде шешімдер қ абылдауғ а мү мкіндік береді.

Цифрлық экожү йеге ық палдасу жә не ұ тқ ыр технологияларды пайдалану жолымен бірың ғ ай электрондық есепке алу жү йесі арқ ылы банктік кө рсетілетін қ ызметтерге қ олжетімділікті қ амтамасыз ету дамудың негізгі бағ ыты болып табылады. Бә секеге қ абілетті, толық тай айқ ын жә не халық тың орта дең гейі ү шін ә діл талаптармен тү рлі кредит ө німдерін пайдалану, мү лкін қ оса алғ анда, дербес «балансын» басқ ару мү мкіндіктері берілген, экономикалық циклдардың ә серінен қ орғ алғ ан банктік қ ызмет кө рсету дамудың нә тижесі болады.

Жылдам ө згеретін орта жағ дайында Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі назарды жаң а банктік технологияларды дамыту мен туындайтын жә не жылдам ө згеретін тә уекелдерді басқ ару жө нінде талаптар белгілеу арасында оң тайлы тең герімді қ ұ руғ а жә не ұ стап тұ руғ а аударатын болады.

Банктің қ арыз алушы тә уекелдерін талдауы қ арыз алушының ө зі берген мә ліметтерге ғ ана емес, «ү лкен деректерге» (Big Data) де негізделетін болады деп кү теледі. Бұ л банктер жү зеге асыратын бизнес-процестерді барынша автоматтандыруды, сондай-ақ мемлекеттің қ аржы ұ йымдары ү шін электрондық ү кіметтің қ олжетімді ақ паратын кең інен алуы мү мкіндіктерін кең ейтуін талап етеді.

4. Халық аралық ық палдасу шең берінде бә секеге қ абілеттілікті қ амтамасыз ету.

БЭК қ атысушы елдердің бірың ғ ай қ аржы нарығ ын қ ұ ру бү кіл елдердің кең істігіндегі банктерді реттеу мен қ адағ алаудың халық аралық стандарттары мен ә лемдік озық практикағ а (атап айтқ анда Экономикалық ынтымақ тастық жә не даму ұ йымы елдерінің) негізделетін бірың ғ ай стандарттарын ү йлестіруді ғ ана емес, сонымен қ атар ә зірлеуді, сондай-ақ отандық болмыстарды да ескеруді болжайды. Сонымен бірге, БЭК елдерінің қ аржы нарығ ындағ ы қ ызмет жө ніндегі заң намаларын жақ ындату қ ажеттілігінің ДСҰ -ғ а кірудің шетелдік қ аржы ұ йымдарының БЭК елдерінің нарық тарына қ олжетімділігі бө лігіндегі ә ртү рлі талаптарын ескеруі тиіс. Осығ ан байланысты қ адағ алау стандарттарын біріздендіру нә тижесінде ә лсіреу тә уекелдері жә не банк қ ызметінің стандарттарын ішінара қ айта реттеу орын алуы мү мкін.

Осылайша, жұ мсарту мү мкін болмайтын қ ол жеткізілген позицияларды айқ ындау талап етіледі, себебі олар кө бінесе мынадай озық халық аралық тә жірибеге негізделеді:

1) банктер ү шін жарғ ылық жә не меншікті капиталдардың ең тө менгі мө лшері жө ніндегі талаптарды жоғ ары дең гейде сақ тау;

2) банктер капиталдарының жеткіліктілік нормативтеріне экономика жә не қ аржы жү йесіне тә н тә уекелдерге жә не банктердің бә секеге қ абілеттілігін қ олдауғ а барабар талаптарды белгілеу;

3) БЭК қ атысушы елдердің банк жү йелері қ ұ рылымының ерекшелігін ескере отырып, Базель II жә не Базель III стандарттарына толық кө шу.

Сақ тандыру секторының бә секеге қ абілеттілігін арттыру.

1. Сақ тандыру секторын институционалдық дамыту.

Капиталдандыруғ а қ ойылатын талаптарды арттыру сақ тандыру ұ йымдарын нығ айтуғ а жә не шоғ ырландыруғ а мү мкіндік жасайды. Сақ тандыру нарығ ында тө лем қ абілеттілігінің халық аралық стандарттарына сә йкес келетін капиталдың жеткілікті дең гейі бар ірі сақ тандыру ұ йымдары жұ мыс істейтін болады.

Шетелдік сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарына ашық қ ол жеткізу жағ дайында сақ тандыру нарығ ын дамыту айтарлық тай ө згереді. Мұ най-газ, энергетика, тау-кен ө ндіру салаларындағ ы ірі тә уекелдерді сақ тандыруды резидент еместер тұ рақ ты жұ мыс істейтін мекемелерін қ ұ рамастан тікелей жү зеге асырады. Шетелдік сақ тандыру делдалдарының (сақ тандыру агенттері мен сақ тандыру брокерлерінің) ірі тә уекелдерді бағ алау жә не шетелдік сақ тандыру ұ йымдарына орналастыру жө ніндегі белсенді қ ызметі кү тіледі.

Шағ ын жә не орта бизнесті сақ тандыру секторы қ азіргі кезде бағ алау бойынша, сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жиынтық мө лшерінің 11 %-нан аспайды. Жалпы алғ анда, сақ тандыру секторының шамалы кө лемі жә не шағ ын жә не орта бизнесті сақ тандыру ү лесі осы сегментке шетелдік инвестициялардың ә келінуін барынша тартымды етеді.

Жеке тұ лғ аларды сақ тандыру секторы жоғ ары ә кімшілік шығ асылар болғ андық тан, шығ ыны ең кө п болып табылады. Осы бағ ыт бойынша шетелдік сақ тандыру ұ йымдарының белсенді мү ддесі де кү тілмейді.

Сақ тандыру нарығ ында шетелдік инвесторлар Қ азақ стан Республикасы экономикасының ұ зақ мерзімді мақ саттары мен стратегиясы бар ө зге секторларында ірі инвесторлардың пайда болуы жағ дайында ғ ана пайда болуы мү мкін.

Ірі тә уекелдерді тежеу ү шін қ аржы мү мкіндіктерін жақ сарту мақ сатында қ оса сақ тандыру тетіктерін дамытуды ынталандыру жө нінде бірқ атар шаралар қ абылдау қ ажет, олардың кө мегі арқ ылы ірі немесе аса белгілі емес жә не жаң а тә уекелдер басым тү рде сақ тандырылады. Сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) пулдарының қ атысушылары сақ танушылар алдында ортақ жауапкершілік атқ арады. Сондық тан олардың қ ызметінің ерекшелігін ескеретін қ ажетті заң намалық негізді шамамен 2016 – 2020 жылдары қ ұ рғ ан жө н.

Сақ тандыру ұ йымдарын ірілендіру жергілікті сақ тандыру ұ йымдарына қ айта сақ тандыру қ ызметінің сапа тұ рғ ысынан жаң а дең гейге ө туіне мү мкіндік береді. Сақ тандыру ұ йымдары капиталдың жеткілікті мө лшерін иелене жә не қ аржы жү йесінің айтарлық тай ойыншысы бола отырып, жергілікті сақ тандыруды ұ лғ айтуымен отандық сақ тандыру нарығ ын капиталдандыруды ұ лғ айтуғ а жә не шетелден қ айта сақ тандыру сыйлық ақ ыларының ә келінуіне ық пал ететін болады.

Сақ тандыру нарығ ының инфрақ ұ рылымын нығ айту мақ сатында ірі тә уекелдер бойынша, сондай-ақ шетелдік қ айта сақ тандыру компаниялары мү дделі емес ерекше тә уекелдер, мысалы ауыл шаруашылығ ының тә уекелдері бойынша ішінара немесе толық қ айта сақ тандырып ө теуді ұ сынатын мемлекеттік қ айта сақ тандыру ұ йымын қ ұ ру мү мкіндігін қ арау қ ажет.

Сонымен қ атар, ірі ө ндірістік тә уекелдерді, су жә не ә уе кө лігінің тә уекелдерін сақ тандыруғ а қ атысатын сақ тандыру ұ йымдары ү шін тө лем қ абілеттілігі маржасының (меншікті капиталының) ең тө менгі мө лшерін едә уір ұ лғ айту қ ажет.

Сақ тандыру нарығ ын қ адағ алауды неғ ұ рлым тиімді жү зеге асыру мақ сатында сақ тандыру брокерлеріне меншікті жә не жарғ ылық капиталдарының мө лшері бө лігінде қ ойылатын талаптар қ атаң датылады. Бұ л ретте, сақ тандыру брокерлерінің жауапкершілігін жә не қ ызметінің тиімділігін кү шейту мақ сатында сақ тандыру қ ызметі бойынша делдалдық қ ызметті жү зеге асыратын сақ тандыру брокерлері ү шін жә не қ айта сақ тандыру қ ызметі бойынша делдалдық қ ызметті жү зеге асыратын брокерлер ү шін жеке талаптарды белгілеу қ ажет.

Қ азіргі уақ ытта пайда мен залалдарды қ атысушылар мен оператор арасында бө лу тетігін кө здейтін, исламдық қ аржыландыру қ ағ идаттарына сә йкес келетін сақ тандыру жү йесі – «Такафулды» енгізу бойынша жұ мыстар заң намалық дең гейде жү ргізілуде.

2. Жеке тұ тынушылар мен институционалдық инвестор ү шін сақ тандыру ө німдерін дамыту.

Міндетті сақ тандыру жү йесі оның тиімді дамуына, оның ішінде міндетті сақ тандырудың тиімді жұ мыс істемейтін жә не қ айталанатын сыныптарын оң тайландыруды жә не алып тастауғ а кедергі келтіретін жинақ талғ ан проблемаларды ретке келтіруді жә не шешуді талап етеді.

Міндетті сақ тандыру саласындағ ы мемлекеттік саясатты ә зірлеу, оның ішінде сақ тандырудың міндетті тү рлерін енгізудің критерийлерін жә не нақ ты тізбесін заң намалық дең гейде айқ ындау қ ажет. Сақ тандыру оқ иғ асының басталу кездейсоқ тығ ы, шоғ ырландырудың жаппай болуы жә не болмауы, шығ ындарды анық тау жә не бағ алау мү мкіндіктері, ә леуметтілігі жә не қ оғ амдық маң ыздылығ ы міндетті сақ тандырудың критерийлері болуы тиіс.

Тең естірілген жә не тиімді міндетті сақ тандыру жү йесін қ ұ ру жө нінде шаралар қ абылданады. Қ ызметкерді жазатайым оқ иғ алардан міндетті сақ тандыру (бұ дан ә рі – ЖОМС) бойынша кә сіптік аурулардың бақ ылау жасауғ а болмайтын ө суінен жә не ЖОМС жү йесінің жоғ ары шығ ындылығ ынан туындағ ан жоғ алтқ ан жалақ ыны ө теу жө ніндегі тө лемдер тең герімсіздігі проблемаларын шешуге мү мкіндік жасайтын параметрлік ө згерістер енгізілетін болады.

Міндетті сақ тандыруды дамыту ү шін жеке тұ лғ алардың жылжымайтын мү лкін тө тенше жағ дайлардан міндетті сақ тандыруды енгізу мә селесі қ арастырылатын болады.

Сақ тандыру ұ йымдары жылжымайтын мү лікті сақ тандыру шарттарын жасау кезінде сақ тандыру делдалдары ретінде бола отырып, апаттық тә уекелдерге толық тыру ретінде ө рт тә уекелін, жылжымайтын мү лік иелерінің ү шінші тұ лғ алар алдындағ ы азаматтық -қ ұ қ ық тық жауапкершілігін жабуды ұ сына алады.

Сонымен қ атар, кө лік қ ұ ралдары иелерінің азаматтық -қ ұ қ ық тық жауапкершілігін, оның ішінде кө лік қ ұ ралының ө зін (айдап ә кетуден, ө рттен, ү шінші тұ лғ алардың заң ғ а қ арсы ә рекеттерінен) міндетті сақ тандыру шең берінде қ осымша тә уекелдерді жабу мә селесі қ аралатын болады.

Ерікті мү ліктік сақ тандыру бойынша жаң а сақ тандыру ө німдерін дамыту жө нінде шаралар қ абылдау қ ажет. Неғ ұ рлым талап етілетін жә не маң ызды жеке ө німдер бойынша тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау мақ сатында сақ тандыру шарттарының талаптары, тарифтердің есептері, мү лікті бағ алау, шығ ынды реттеу жә не сақ тандыру тө лемдерін жү зеге асыру рә сімдері стандартталады.

Сонымен бірге жинақ таушы сақ тандыруды дамыту азаматтарғ а бірқ атар міндеттер кешенін шешуге мү мкіндік береді. Біріншіден, мемлекеттік ә леуметтік сақ тандыру жә не қ амтамасыз ету жү йесінің жеткіліксіз болуын ө теу (мысалы, зейнеткерлікке шығ уғ а немесе кә мелет жасына жетуге немесе сақ тандырылғ ан адамның ө міріндегі басқ а оқ иғ аларғ а қ атысты белгілі бір ақ ша сомаларын жинақ тау). Екіншіден, ең бекке жарамдылығ ын жоғ алтқ ан жә не қ айтыс болғ ан кезде қ аржылық мү дделерді қ орғ ау.

Ө мірді сақ тандыру саласы ә леуметтік бағ дары мен жинақ таушы функциясына ие бола отырып, банктік депозиттерге балама бола алады, сақ тандырып қ орғ аудың бар болуы оның басымдығ ы болып табылады. Қ осымша ә леуметтік қ орғ ау болып табылатын ө мірді сақ тандыру қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтердің басқ а тү рлерін алу ү шін пайдаланылатын болады.

Ө мірді сақ тандыру ө німдерін дамытуды ынталандыру, басқ а қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтерді алу, мысалы, кепіл нысанасы ретінде ө мірді сақ тандыру полистерін пайдалану, оның ішінде ипотекалық кредиттеу шең берінде пайдалану кезінде ө мірді сақ тандыруды пайдалану мү мкіндіктерін кең ейту мү мкіндігін қ арастыру қ ажет. Сонымен қ атар, жинақ таушы сақ тандыру ө німдерін ынталандыру мақ сатында сақ тандыру тө лемдерін салық салудан босату жә не сақ тандыру сыйлық ақ ыларына (жарналар) қ олданысты салық тық жең ілдіктерді жою арқ ылы оларғ а салық салу тә сілі қ айта қ аралады, бұ л жинақ таушы сақ тандыруғ а ә кімшілік салық салуды едә уір оң айлатады.

Жинақ таушы сақ тандыруды дамытудағ ы ерекше орынды сақ танушыларғ а инвестициялық басқ аруды ө мірді басқ арумен қ оса атқ аруына (unit-linked) жә не сақ тандырушының пайдасына қ атысуына мү мкіндік беретін жаң а сақ тандыру ө німдері алуы тиіс.

Медициналық сақ тандыру ә лемдік тә жірибеде халық ты ә леуметтік қ орғ аудың кең таралғ ан нысандарының бірі болып табылады. Сақ тандырудың осы тү рі халық қ а денсаулығ ы бұ зылғ ан жағ дайда медициналық кө рсетілетін қ ызметтердің белгілі бір кө лемін тегін алуына кепілдік береді.

Қ азақ стан Республикасында қ азіргі кезде медициналық сақ тандыру ерікті болғ андық тан, жеткілікті тү рде дамығ ан жоқ. Осығ ан байланысты, медициналық сақ тандыруды дамыту мақ сатында міндетті медициналық сақ тандыру тетігін енгізудің орындылығ ы мә селесін қ арау жә не зерделеу жоспарланып отыр.

Сақ тандырудың барлық тү рі бойынша ә кімшілік шығ асылардың жоғ ары болуын ескере отырып, сақ тандыру ө німдерін, ә сіресе сақ тандырудың міндетті тү рлері бойынша сақ тандыру агенттері арқ ылы сату ү лесін тө мендету мә селесі қ аралатын болады.

Қ азақ станның сақ тандыру пулдарын дамыту жө нінде, оның ішінде шетелдік қ айта сақ тандыру ұ йымдарын тарту жә не сақ тандыру пулына резидент еместерде тікелей қ айта сақ тандыруғ а дейін сақ тандыру тә уекелін ұ сынудың экономикалық міндетін белгілеу арқ ылы шаралар қ абылданатын болады.

Сонымен қ атар, сақ тандыру ұ йымдарының қ ызметін тексеру нә тижелері, сондай-ақ сақ танушылардан тү скен шағ ымдар кө рсетіп отырғ андай, сақ тандыру делдалдарының алаяқ тық іс-ә рекеттерінің ө су ү рдісі, комиссиялық сыйақ ының негізсіз мө лшерлерін тө леу, заң наманың комиссиялық сыйақ ы тө леудің кезең ділігі жө ніндегі, сондай-ақ сақ тандыру сыйлық ақ ысын тө леу ү шін сақ танушылардан қ олма-қ ол ақ ша қ абылдау жө ніндегі талаптарының бұ зылуы, сақ танушыларды жаң ылыстыруғ а алып келу, жалғ ан сақ тандыру полистерін беру жалғ асып отыр.

Осығ ан байланысты, кө рсетілген проблемалар тұ жырымдамалық шешімді талап етеді жә не сақ тандыру нарығ ының қ атысушылары сақ тандыру қ ызметтерін кө рсету барысында туындайтын «сақ тандыру ұ йымы – сақ тандыру агенті – сақ танушы» тізбегінің ө зара іс-қ имылының қ олданыстағ ы схемасын қ айта қ арауды талап етеді.

Мә селен, шешу жолдарының бірі ретінде сақ тандырудың міндетті жә не ерікті тү рлеріне (мысалы, кө лік қ ұ ралдары иелерінің азаматтық -қ ұ қ ық тық жауапкершілігін міндетті сақ тандыру бойынша) қ атысты сақ тандыру полистерін электрондық сатуды енгізу ұ сынылады, мұ нда автокө лік иелерінің міндетті сақ тандырылып қ орғ алғ анын тексеру ү шін мү дделі тұ лғ алардың кіруіне рұ қ сат етілетін Сақ тандыру жө ніндегі бірың ғ ай деректер қ оры (бұ дан ә рі – СДБҚ) негізінде деректер қ орын қ алыптастыру жә не жү ргізу жө ніндегі есептік ұ йымның болуы кө зделеді.

3. Сақ тандыру ұ йымдары ү шін инвестициялық мү мкіндіктерді ұ лғ айту.

Ө мірді сақ тандырудың сақ тандыру шарттарының ұ зақ мерзімділігіне жә не тиісінше сақ тандыру ұ йымдары міндеттемелерінің ұ зақ мерзімділігіне байланысты ерекшелігін ескере отырып, «ө мірді сақ тандыру» саласындағ ы қ ызметті жү зеге асыратын сақ тандыру ұ йымдары ү шін олардың инфляция дең гейін жабуы жә не қ абылданғ ан міндеттемелер бойынша тө лем жасауғ а қ абілеттілігін қ амтамасыз ету мақ сатында табысты инвестициялық қ ызметті қ амтамасыз ету ү шін жағ дайлар жасалады.

Ө мірді сақ тандыру жө ніндегі компаниялар ұ зақ мерзімді институционалдық инвесторлар бола отырып, қ ор нарығ ының неғ ұ рлым белсенді ойыншылары болуы мү мкін, бұ л ретте ө мірді сақ тандыру жө ніндегі компаниялардың инвестициялық стратегиясы ұ зақ мерзімді инвестициялық кезең ге есептелуі тиіс, бұ л қ абылданғ ан міндеттемелердің мерзімдеріне қ арай инвестициялық портфельдің салыстырмалы дюрациясын қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді.

Бұ л жағ дайда ө мірді сақ тандыру жө ніндегі компаниялардың инвестициялық портфельді басқ ару бө лігіндегі қ ызметін реттеуді, міндеттемелердің жабылмау тә уекелін азайту мақ сатында ұ зақ мерзімді кезең де сақ тандыру ұ йымдарының кірістілігін қ амтамасыз етуді қ айта қ арау қ ажет. Ө мірді сақ тандыру жө ніндегі компаниялардың инвестициялық мү мкіндіктерін кең ейту мақ сатында портфельдерді иммундау жө ніндегі талаптар сақ талғ ан жағ дайда активтерді ұ зақ мерзімді қ аржы қ ұ ралдарын инвестициялауғ а қ ойылатын талаптарды ырық тандыру мә селесі қ аралатын болады.

4. БЭК шең берінде міндетті сақ тандыру талаптарын біріздендіру.

БЭК шең берінде міндетті сақ тандырудың тү рлері мен оларды жү зеге асыру талаптарын (сақ тандыру тарифтері, жауапкершілік мө лшері, шарттардың талаптары) кезең -кезең імен біріздендіру бойынша жұ мыстар жү ргізу қ ажет. Бірінші кезекте, міндетті сақ тандырудың неғ ұ рлым жаппай жә не талап етілетін тү рі ретінде кө лік қ ұ ралдары иелерінің азаматтық -қ ұ қ ық тық жауапкершілігін міндетті сақ тандыру бойынша сақ тандыру тарифтерін тең естіру керек
(кезең -кезең імен, уақ ытша шығ атындар ү шін, ал одан кейін кө лік қ ұ ралдарының барлық иелері ү шін).

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының бә секеге қ абілеттілігін арттыру.

1. Эмитенттердің қ ор биржасында бағ алы қ ағ аздарды орналастыру есебінен қ аржыландыру қ аражатын тарту кө здерін банктік қ арыздарғ а балама ретінде қ амтамасыз ету мақ сатында бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы сұ ранысты арттыру жә не ынталандыру.

Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлігімен бірлесіп, нарық тың қ атысушыларына тә уекелсіз мө лшерлеменің индикаторы болып табылатын барабар кірістілік ауытқ ымасын қ ұ ру арқ ылы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар нарығ ын дамыту бойынша жұ мысты жү ргізуін жалғ астырады. Ауытқ ыманы қ ұ ру бойынша жү ргізілетін жұ мыс шең берінде бастапқ ы дилерлер жә не маркет-мейкерлер институты жү йесі ә зірленеді, мемлекеттік борышты басқ ару жү йесі жаң артылады, инвесторлық база кең ейтіледі.

Сұ раныстың артуына жә не мемлекеттік бағ алы қ ағ аздардың ә леуетті ө тімділігін жетілдіруге қ олданыстағ ы шығ арылымдағ ы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды қ айта орналастыру жолымен кө лемін арттыруды (ірілендіруді) болжайтын нарық ты бө ліп-бө ліп кө рсету жө ніндегі шаралар ық пал етеді. Жиынтығ ында бұ л шаралар стандартты қ ұ ралдардың пайда болуына жә не нарық тың осы сегментінде ө тімділікті арттыруғ а ық пал ете отырып, мерзімдері, сол сияқ ты бағ алары бойынша қ ұ ралдардың тү рлері бойынша қ ұ рылымдалғ ан нарық ты қ ұ руғ а жә не нарық та эталондық кө рсеткіштерді қ алыптастыруғ а ық пал ете алады.

Мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарғ а қ атысты, отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ының, оның ішінде Қ азақ стан қ ор биржасының ө кілдік индексіне кіретін акциялар нарығ ының тө мен ө тімділігі салдарынан инвесторларғ а қ ажет болғ ан жағ дайда бағ алы қ ағ аздарды сатып алу не сату біршама кү рделі. Ол ү шін бағ алы қ ағ аздарды сатып алу-сату жө ніндегі операцияларды сыйлық ақ ымен не дисконтпен жасау қ ажет болады. Функциясы бағ алы қ ағ аздар бойынша сұ раныс пен ұ сынысты қ олдау болып табылатын маркет-мейкерлер кө бінесе қ аражатының шектеулі болуына байланысты мә мілелер жасау ү шін тиімсіз шарттарды ұ сынады. Осығ ан орай қ ор биржасында бағ алы қ ағ аздармен
сауда-саттық кө лемі мардымды бола қ оймайды.

Сұ ранысты арттыру мақ сатында бірінші кезекте, инвесторлардың барлық санаттары ү шін тартымды нарық та қ олжетімді қ аржы қ ұ ралдарының базасын кө бейту, сондай-ақ сауда-саттық кө лемін жә не бағ алы қ ағ аздардың ө тімділігін, ә сіресе қ ор биржасының ө кілдік тізіміне кіретін акциялар кө лемін арттыруды, оның ішінде маркет-мейкерлер институтын жетілдіру жә не жеке тұ лғ а инвесторларғ а бұ рын сатып алғ ан бағ алы қ ағ аздарды сату мү мкіндігін қ амтамасыз ету арқ ылы ынталандыру қ ажет.

Сонымен қ атар жеке, сол сияқ ты институционалдық инвесторлардан қ ұ ралғ ан инвесторлық базаны ұ лғ айту жө ніндегі шараларды да қ абылдау қ ажет. Жеке инвесторлар санының ұ лғ аюына халық тың қ аржылық сауаттылығ ын жә не инвестициялық мә дениетін арттыру жө ніндегі
іс-шараларды іске асыру, сондай-ақ оларды инвестициялардың ұ жымдық нысандарына тарту дең гейін арттыру ық пал ететін болады. Ол ү шін венчурлік жә не басқ а жобаларғ а инвестицияларды жү зеге асыруғ а арналғ ан тә уекелдік инвестициялаудың инвестициялық қ орларына қ атысты реттеуіш талаптар ырық тандырылады, бұ л олардың инвестициялық шектерін кең ейтеді жә не оларғ а ө з кірістілігін арттыруғ а мү мкіндік береді.

Банктердің ұ йымдастырылғ ан бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы инвестициялық мү мкіндіктерін кең ейту мә селесі қ аралатын болады, бұ л ө тімділік ө сіп, нарық терең деген жағ дайда, банктерге ө тімділікті тиімдірек басқ аруғ а да мү мкіндік береді.

Сонымен қ атар, инвесторлық базаны ұ лғ айту шетелдік инвесторларды бағ алы қ ағ аздардың жергілікті нарығ ына тарту есебінен жү зеге асырылуы мү мкін. Ол ү шін бағ алы қ ағ аздар нарығ ына шетелдік инвесторлар ү шін инвестициялау тұ рғ ысынан қ ызғ ылық ты қ ұ ралдар шығ аруды қ амтамасыз ету қ ажет.

Аталғ ан шаралар инвесторларғ а шығ ындарды ө теу, Қ азақ стан Республикасы халқ ының инвестициялық мә дениеті мен қ аржылық сауаттылығ ын арттыру жү йесін қ алыптастырумен қ атар бағ алы қ ағ аздар нарығ ында сұ ранысты арттыруғ а жә не ынталандыруғ а мү мкіндік береді.

2. Білікті инвесторлар институтының жұ мыс істеу тетігін жетілдіру.

Инвесторлардың қ ұ қ ық тарын қ орғ аудың қ олданыстағ ы тетігі инвесторларды біліктілік қ ағ идаты бойынша бө лмейді. Тиісінше, бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушылары ү шін инвесторлардың тә уекелдерін барынша азайту бө лігінде белгіленген шектеулер инвестициялық операцияларғ а қ атысты тә жірибесі мен білімі жоқ клиенттердің активтерімен операцияларғ а, сол сияқ ты білікті инвесторлардың операцияларына да қ атысты қ олданылады.

Ө з кезегінде, білікті инвесторлардың инвестициялау саласында қ ажетті білімі бар жә не қ аржы тұ рғ ысынан шығ ын тә уекелін ө здері кө теруге қ абілетті. Тиісінше, бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвесторлардың осы класын жандандыру мақ сатында олардың активтерімен мә мілелер жасау кезінде қ азіргі реттейтін шектеулерді барынша қ ысқ арту қ ажет.

Инвесторлардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау тетігі «біліксіз» инвесторлар тарапынан сенімді арттыруғ а бағ ытталуғ а тиіс.

Қ азақ стан Республикасында инвесторларды олардың біліктілігіне қ арай кластарғ а бө лу, халық аралық практикада кө зделгендей, олардың қ орғ алуы дә режесіндегі айырмашылық ты кө здемейді. Мысалы, клиенттерге Еуропалық Одақ та инвестициялық қ ызметтерді ұ сынатын барлық мекемелерге қ атысты директива 2004/39/CE (Markets in Financial Instruments Directive) кө рсетілген аталғ ан мекемелердің инвесторлардың мү дделерін олардың біліктілігіне қ арай қ орғ ау жө ніндегі шараларды енгізуі бойынша талапты белгілейді. «Біліксіз» клиент мә ртебесі берілген клиенттер анағ ұ рлым қ орғ ау дә режесін алады. Мұ ндай тұ лғ алар инвестициялық қ ызметті орындамау немесе нарық тық ауытқ улар салдарынан қ аржы қ ұ ралы қ ұ нының азаюына байланысты емес қ аржы қ ұ ралдарын қ айтарусыз жоғ алту нә тижесінде туындағ ан шығ ындар ү шін ө темақ ы ала алады. Инвестициялық компания клиенттердің аталғ ан класына инвесторлардың мү дделерін қ орғ ау жө ніндегі барлық іс-шараларды қ амтамасыз етуге міндетті.

Осығ ан байланысты, білікті инвесторлардың активтерімен мә мілелер бойынша операцияларды жандандыру мақ сатында брокерлік ұ йымдардың қ ызметіндегі «тө лемге қ арсы жеткізу» қ ағ идатын орындау, халық аралық нарық тарда мә мілелерді жасау кезінде кастодиан банктің қ ызметтерін жә не бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылмағ ан нарығ ында мә мілелер жасауғ а шектеулерді, сондай-ақ пруденциялық реттеуді пайдалану бойынша шектеулерді қ айта қ арау қ ажет.

3. Инвестициялық банкингті дамыту ү шін жағ дайлар жасау.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының инфрақ ұ рылымын одан ә рі дамыту жә не ұ сынылатын қ ызметтердің сапасын арттыру мақ сатында инвестициялық банкинг институты кезең -кезең імен қ ұ рылатын болады.

Инвестициялық банкингті брокерлік кө рсетілетін қ ызметтерді, бағ алы қ ағ аздар мен ө зге де мү лікті сенімгерлікпен басқ аруды, клиенттерді бағ алы қ ағ аздарды сатып алу ү шін не бағ алы қ ағ аздармен кредиттеуді, қ аржылық консультация беруді жә не кастодиандық кө рсетілетін қ ызметтерді, қ ұ рылымдық ө німдер шығ аруды, сондай-ақ банк операцияларының жекелеген тү рлерін қ оса алғ анда, ө здерінің клиенттеріне қ ызметтердің кең ауқ ымын кө рсететін қ аржы институттары жү зеге асыратын болады.

Инвестициялық банкинг тұ жырымдамасын іске асыру жобалық қ аржыландырудың тә уекел қ ұ ралдарын пайдалануғ а байланысты коммерциялық банктердің тә уекелдерін тө мендетуге ық пал етуі мү мкін. Бұ л қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтердің барынша жоғ ары ену дең гейін қ амтамасыз етеді, сондай-ақ халық тың жинақ ақ шасын ұ лғ айту ү шін балама қ ұ ралды ұ сынады.

4. Брокерлік ұ йымдардың клиенттерге қ ызмет кө рсету бө лігіндегі функционалы мен мү мкіндіктерін кең ейту.

Брокерлердің ө з клиенттерінің операцияларын кредиттеудің ә лемде кең тарағ ан практикасын, сондай-ақ брокердің ө з клиенттерінің уақ ытша бос қ аражатын дилерлік қ ызметте пайдалану тетігін енгізу талап етіледі. Мұ ндай тетіктер брокерлік ұ йымның клиенттеріне «T+n» есеп айырысу жү йесі бойынша бағ алы қ ағ аздармен мә мілелерде неттингті пайдалануғ а, банктік кредиттеуге жү гінбей, бағ алы қ ағ аздарды сатып алу ү шін барынша қ олжетімді қ орландыруғ а қ ол жеткізуге, ал брокерлік ұ йымдарғ а бағ алы қ ағ аздармен сауда-саттық процесінде ө тімділікті қ амтамасыз ету ү шін барынша икемді қ ұ ралдарды иеленуге мү мкіндік береді.

Бұ л міндет брокерлік ұ йымдарғ а банк операцияларының жекелеген тү рлерін, атап айтқ анда банктік қ арыз операцияларын жү ргізуге лицензияны алу мү мкіндігін беру арқ ылы іске асырылуы мү мкін, бұ л бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы заң наманы жә не банк заң намасын жетілдіру қ ажеттігі туралы мә селені шамамен 2016 – 2020 жылдары қ арауды талап етеді. Бұ л ретте, тә уекелдерді брокерлік ұ йымдардың клиенттерді бағ алы қ ағ аз