Даму үрдістері

Қ азақ стан Республикасының қ аржы секторын дамыту орнық сыз сипатта жә не олардың кө бі ұ зақ қ а созылып кеткен бірқ атар тү йінді проблемалардың болуына байланысты, оны халық аралық жетекші ұ йымдардың еларалық бағ алары да растап отыр. Қ аржы нарығ ының соң ғ ы жылдар бойы тұ ралауы ішкі себептерге де, сол сияқ ты нақ ты сектордың тарапынан болатын шектеулерге де байланысты туындады, атап айтқ анда:

1) банктердің кредиттеу басымдық тары инвестицияларғ а емес, тұ тынушылардың сұ ранысына негізделген экономикалық ө судің қ ұ рылымындағ ы тең герімсіздікті кө рсетеді;

2) ірі кә сіпорындарғ а кө рсетілетін қ ызметтер жиынтығ ының шектеулі болуы жә не банктердің кө лемді инвестициялық жобаларды қ аржыландыру ү шін қ ажетті ресурстардың ауқ ымды кө лемін ө з беттерінше жинақ тай алмауы экономиканы дамытудың басым бағ ыттарын, оның ішінде шағ ын жә не орта кә сіпкерлікті қ аржыландырудың, кө біне, мемлекет бө летін ресурстарғ а тә уелділігін айқ ындайды;

3) ө тімділікті қ айта бө лу нарығ ының іс жү зінде болмауы жә не қ айта қ аржыландыру тетіктерінің дамымауы жағ дайында банк жү йесін бө лшек қ орландыру жағ ына қ арай басымдық беру жү йені салымшылар «кө ң іл-кү йінің ауысуы» тә уекелдеріне ұ шырағ ыш етеді;

4) жұ мыс істемейтін қ арыздар кө лемінің жоғ ары болуы банк секторының макроэкономикалық орта ө згерістеріне, жекелеген нарық тардағ ы ахуалғ а икемді ден қ ою мү мкіндігін тө мендетеді;

5) банктер кредиторларының шетел валютасына, ал қ арыз алушылардың ұ лттық валютағ а артық шылық беруі ұ лғ айып отырғ андық тан, банк жү йесінің активтері мен пассивтері қ ұ рылымының валюталардың тү рлері бойынша сә йкес келмеуі;

6) даму міндетті сақ тандыру тү рлеріне не банктер кредиттеген кезде кросс-сатулар, жинақ таушы зейнетақ ы қ орларынан сақ тандыру ұ йымдарына зейнетақ ы жинақ тарын аудару есебінен зейнетақ ы аннуитеттері сияқ ты ілеспе сақ тандыру арқ ылы қ амтамасыз етілгенде, басқ а сегменттердің, атап айтқ анда сақ тандыру сегментінің ішкі ө су нү ктелерінің болмауы;

7) сақ тандыру тарифтерінің мө лшерін заң намалық тү рде шектеу жә не мемлекеттік функцияларды коммерциялық сақ тандыру ұ йымдарына тә уекелдерді тиісінше селекцияламай бере отырып, оларды кері реттеу нә тижесінде сақ тандырудың жекелеген тү рлерінің жоғ ары шығ ындылығ ына байланысты жү йелік тә уекел;

8) сақ тандыру ұ йымдарының мү мкіндігі сақ тандыру сыйлық ақ ыларының едә уір кө лемін Қ азақ стан Республикасының резидент емес – қ айта сақ тандырушыларына ө ткізумен шектелген, ал Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ орын (бұ дан ә рі – БЖЗҚ) қ ұ ру кезінде зейнетақ ы ақ шасын басқ аруда қ аражаттың инвестициялау тә уекелін тө мендету есебінен сақ талуын қ амтамасыз ету мә селесі бірінші қ атарғ а шығ атын кезде жеке инвестициялар нарығ ындағ ы банктік емес институционалдық инвесторлар ә леуетінің тө мендігі;

9) жеке инвесторлар ү шін банктердің депозиттеріне жә не жылжымайтын мү лік нарығ ына қ атысты бағ алы қ ағ аздар нарығ ы қ ұ ралдарына ұ сыныстың тапшылығ ы жә не тартымдылығ ының болмауы;

10) соның салдары ретінде бағ алы қ ағ аздар нарығ ы тарапынан банктік қ ызметтер нарығ ына баламалық тың болмауы;

11) Қ азақ стан Республикасы банк секторының бә секеге қ абілеттілігінің нашарлауына кө рсетілетін қ аржылық қ ызметтерді ұ сынатын балама (дә стү рлі емес) ұ йымдардың пайда болуы жә не ө суі, тұ тынушылардың қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтер мен ө німдерді қ айдан жә не қ алай сатып алуына қ атынасының ө згеруі ә сер етуі мү мкін;

12) елдің бағ алы қ ағ аздар нарығ ының дамуының осы кезең іне тә н негізгі проблемаларының, сондай-ақ жү йелі сипаты бар (инфрақ ұ рылымдық, экономикалық, инвестициялық, іскерлік, ә леуметтік, кө лік, экологиялық) проблемалардың салдары нә тижесінде ә лемдік қ аржы орталық тарымен салыстырғ анда Алматы қ аласының ө ң ірлік қ аржы орталығ ының (бұ дан
ә рі – АӨ Қ О) бә секеге қ абілетсіздігі.

Банк секторы. 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша Қ азақ стан Республикасында 38 банк, оның ішінде шет елдер қ атысатын
17 банк, 100 % мемлекет қ атысатын 1 банк жә не квазимемлекеттік қ атысумен
3 банк жұ мыс істеді.

Қ аржы дағ дарысынан туындағ ан бірнеше жылғ ы тұ ралаудан кейін
2011 жылдан бастап банк секторы ө суінің белгілі бір серпіні байқ алды. Алайда қ аржылық делдалдық дең гейінің кө рсеткіштері банктердің экономикадағ ы ресурстарды қ айта бө лу жә не экономикалық агенттер тарапынан кредиттерге сұ ранысты қ анағ аттандыру бойынша тиімділігінің жеткіліксіз екенін куә ландырады жә не ә лемдік қ аржы дағ дарысының туындауына ә кеп соқ қ ан проблемаларды шешу жө ніндегі халық аралық бастамаларғ а байланысты реттеудің кү шейтілгенін кө рсетіп отыр. Соң ғ ы 3 жылда (2011 – 2013 жылдар) банк секторының активтері 15 462 млрд. тең геге дейін 28, 5 %-ғ а ұ лғ айды. Соғ ан қ арамастан, банк секторының активтері жалпы ішкі ө німге (бұ дан
ә рі – ЖІӨ) қ атысы бойынша 55 %-дан 46 %-ғ а дейін қ ысқ арды (шикізатқ а жатпайтын ЖІӨ -ге қ атысты шамамен 64 %-ды қ ұ райды). Банк секторының кредиттік портфелі 2011 жылдың басынан бастап 47, 2 %-ғ а ұ лғ ая отырып,
2014 жылғ ы 1 қ аң тарда 13 348 млрд. тең гені қ ұ рады. Ең жоғ ары мә ні
2007 жылы 70 %-ғ а жеткен ЖІӨ -ге кредиттердің дең гейі тө мен, 40 %-дық дең гейде сақ талып отыр (шикізатқ а жатпайтын ЖІӨ -ге қ атысты шамамен
55 %-ды қ ұ райды).

Қ аржылық делдалдық тың тө мен дең гейі кө бінесе тең герілмеген кредиттеуге жә не несие портфелін ә ртараптандырудың тө мендігіне, сондай-ақ басым тү рде қ ысқ а мерзімді қ орландыруғ а байланысты. Оның қ ұ рылымында қ ызмет кө рсету секторына, атап айтқ анда сауда (яғ ни айналымдылық ү лесі жоғ ары кредиттер), қ ұ рылыс салаларына жә не жылжымайтын мү лікпен операцияларғ а берілген қ арыздар басым (кө бінесе дағ дарысқ а дейінгі кезең де берілген қ арыздар). Банк секторын шағ ын жә не орта бизнесті қ аржыландыру процесіне тартудың жеткіліксіздігі оларды кредиттелуінің жоғ ары дең гейін жә не қ аржылық жағ дайының орнық сыз екенін кө рсетіп отыр, оның ішінде капиталды генерациялау мү мкіндігінің тө мен болуына байланысты, бұ л осы бағ ыттағ ы кредиттік тә уекелдің шоғ ырландырылуына ә келеді.

Нә тижесінде, корпоративтік сектор тарапынан кредиттік ресурстарғ а сұ раныс дең гейінің жоғ ары болуына қ арамастан, банктер қ ысқ а мерзімді кірістілігі жоғ ары, бірақ бір мезгілде тә уекелділігі жоғ ары тұ тынушылық кредиттер беруге барынша кө п шоғ ырлануда. Соң ғ ы ү ш жылда тұ тынушылық қ арыздардың ү лесі 2 есеге жуық ө сті, бұ л белгілі бір алаң даушылық ты туғ ызады, себебі болашақ та халық тың кредиттік тә уекелдерін ұ лғ айтуы мү мкін. Халық тың борыштық жү ктемесінің аса жоғ ары емес ағ ымдағ ы дең гейі (ү й шаруашылық тарының жиынтық борышының ЖІӨ -ге қ атынасы 11 %-ды қ ұ райды) осы бағ ытта банктік бизнесті одан ә рі ө рістету ү шін белгілі бір қ орды сақ тайды. Алайда қ амтамасыз етілмеген тұ тынушылық қ арыздардың жылдам ө суі қ азірдің ө зінде оны шектеу бойынша шаралар қ абылдауды талап етеді.

Бұ л жағ дайларда банк секторын одан ә рі дамыту мә селелерінің бірі орын алып отырғ ан, банктердің кредиттік белсенділігіне ынталандырмайтын ә сер ететін жұ мыс істемейтін қ арыздардың жоғ ары дең гейі жә не қ орландырудың ұ зақ мерзімді кө здерінің тапшылығ ы проблемаларын шешу болып табылады.

2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша жұ мыс істемейтін қ арыздардың ү лесі банктердің жиынтық кредиттік портфелінің 31, 2 %-ын қ ұ райды, олардың айтарлық тай ү лесі міндеттемелерін қ айта қ ұ рылымдауды жү ргізген банктерге тиесілі. Осы кө рсеткіш соң ғ ы екі жыл бойы барынша тар диапазон шегінде (30 % – 32 % аралығ ында) салыстырмалы тұ рақ ты дең гейде тұ р. Бұ л банктер активтердің сапасын жақ сартудың берешекті қ айта қ ұ рылымдауды жү ргізу сияқ ты «классикалық» қ ұ ралдарын пайдалану ә леуетінің іс жү зінде сарқ ылғ анын айғ ақ тайды. Активтер сапасының тө мен болу проблемасын шешу ү шін 2012 жылы банктердің балансын «тазартудың» бірнеше тетігі қ олданысқ а енгізілді. Бұ л тетіктер проблемалық активтерді «Проблемалық кредиттер қ оры» акционерлік қ оғ амына (бұ дан
ә рі – Проблемалық кредиттер қ оры) жә не бас банктің кү мә нді жә не ү мітсіз активтерін сатып алатын банктің еншілес ұ йымдарына (бұ дан ә рі – КАБҰ) беруді, сондай-ақ банктер ү шін қ осымша салық міндеттемелерін туындатпастан, 2015 жылдың аяғ ына дейін ү мітсіз берешекті кешіру талаптарын болжайды. Сонымен бірге, жоғ арыда кө рсетілген тазарту қ ұ ралдарын пайдаланудың банктер мә лімдеген ә леуеті заң нама арқ ылы берілген мү мкіндіктерге борыштық міндеттемелерді орындау мә селелерін заң намалық жә не іс жү ргізумен кү рделі ә рі ұ зақ реттеу нә тижесінде сә йкес келмейді. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі ерте ден қ ою шаралары шең берінде банктердің несие портфеліндегі жұ мыс істемейтін қ арыздардың ү лесі ү шін лимиттерді қ осымша енгізді (2013 жылдан бастап – несие портфелінің 20 %-ы, 2014 жылдан бастап – 15 %-ы). Банктердің кредиттік портфельдердің сапасын жақ сарту бойынша жұ мысын жандандыру ү шін
2016 жылғ ы 1 қ аң тардан бастап пруденциялық норматив ретінде банктер ү шін міндетті болатын жұ мыс істемейтін қ арыздардың 10 % дең гейдегі ең жоғ ары лимиті енгізіледі.

Банктер міндеттемелерінің қ ұ рылымындағ ы ұ зақ мерзімді қ орландыру ү лесінің тө мендеуіне кө бінесе сыртқ ы нарық қ а кірудің шектеулі қ олжетімділігіне байланысты резидент еместер алдындағ ы міндеттемелердің тө мендеуіне (соң ғ ы 2 жылда 42, 5 %-ғ а) негізделген. Нә тижесінде, банк жү йесін қ орландыру базасының негізі клиенттердің депозиттері болып табылады
(2013 жылдың соң ында банктердің жиынтық міндеттемелері кө лемінің
73, 6 %-ы). Бұ л ретте қ ысқ а мерзімді міндеттемелердің ү лесі (1 жылғ а дейін) жиынтық міндеттемелердің 2/3 жетті. Алайда, тіпті мерзімді депозиттер де қ орландырудың тұ рақ ты кө зі ретінде толық кө лемде қ аралмайды, себебі заң нама жә не нарық та қ алыптасқ ан жағ дайлар салымшылардың талап етуі бойынша жә не кө птеген жағ дайда пайыздық сыйақ ыны жоғ алтпай мерзімінен бұ рын талап етуге мү мкіндік береді. Бұ л банктердің ресурстық базасын қ ұ былмалы жә не қ ымбат етеді, сондай-ақ банктердің экономиканы жә не халық ты толық қ анды ұ зақ мерзімді кредиттеу мү мкіндіктерін шектейді, бұ л, ә сіресе, неғ ұ рлым кө п талап етіліп отырғ ан ұ лттық валютамен кредиттеуге қ атысты.

Осы жағ дай депозиттердің айтарлық тай бө лігі шетел валютасында кө рсетілетініне байланысты кү рделене тү седі, бұ л банктердің, сол сияқ ты шетел валютасымен кредит алғ ан, бірақ валюталық тү сімі немесе тиімді хеджирлеу қ ұ ралы жоқ қ арыз алушылардың қ аржылық тә уекелдерін ұ лғ айтады. Бұ л ретте, тіпті ішкі нарық тағ ы тең ге бағ амының серпініндегі қ алыпты ү рдістің ө зі депозиттік базаның валюталық қ ұ рылымын айтарлық тай ө згертуге алып келеді.

Облигациялардың ішкі нарығ ының мү мкіндіктері тарихи тұ рғ ыдан ә лсіз болды, ал Қ азақ стан Республикасындағ ы зейнетақ ы секторындағ ы реформалар салдары 2013 жылы жеке зейнетақ ы қ орлары тарапынан банктердің облигацияларына сұ раныстың қ ысқ аруы болды. Нә тижесінде банктердің айналыстағ ы облигацияларының кө лемі соң ғ ы екі жылда 1 006, 3 млрд. тең геге дейін 32, 2 %-ғ а қ ысқ арды.

Сақ тандыру секторы. 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша
34 сақ тандыру ұ йымы сақ тандыру жә не қ айта сақ тандыру жө ніндегі қ ызметті, оның ішінде 7 ұ йым ө мірді сақ тандыру жө ніндегі қ ызметті жү зеге асырады. Бұ л ретте, жалпы сақ тандыру бойынша сақ тандыру ұ йымдарының саны анық тө мендеу ү рдісіне ие. Соң ғ ы ү ш жылда жалпы сақ тандыру бойынша
6 сақ тандыру ұ йымы ө з қ ызметін тоқ татты жә не 2014 жылы ық тимал қ осылу жә не біріктіру жағ дайларын ескеретін болсақ, жалпы сақ тандыру бойынша сақ тандыру ұ йымдарының саны тағ ы да қ ысқ аруы мү мкін.

Сақ тандыру ұ йымдары активтерінің серпінді ө суіне қ арамастан, олардың ЖІӨ -дегі ү лесі ө те тө мен дең гейде (2 %-дан аз) қ алып отыр. Қ азақ стан Республикасы халқ ының 17, 2 млн. адамды қ ұ райтынына қ арамастан,
2013 жылы халық тың жан басына шақ қ анда сыйлық ақ ылар кө лемінің кө рсеткіші 100 АҚ Ш долларына тең шектен аспады. Мұ ның бә рі қ азақ стандық сақ тандыру нарығ ының зор ә леуетін айғ ақ тайды.

2014 жылғ ы 1 қ аң тарда сақ тандыру ұ йымдары активтерінің жиынтық кө лемі 2011 жылдың басынан бастап 52, 5 %-ғ а ұ лғ айып, 523, 4 млрд. тең гені қ ұ рады. Сол кезең дегі сақ тандыру ұ йымдарының міндеттемелері 99, 8 %-ғ а 268, 8 млрд. тең геге дейін ө сті. Сақ тандыру секторы активтерінің серпінді ө суі уә кілетті органның 2010 – 2012 жылдар аралығ ындағ ы кезең де сақ тандыру ұ йымдарын кезең -кезең імен капиталдандыру жө ніндегі талабымен тү сіндіріледі.

Сақ тандыру секторының 80 %-ғ а дейін активтері инвестициялардан тұ рады: бағ алы қ ағ аздар – 51 %, банктерге салымдар – 24, 5 %, ақ ша – 3, 7 %, бұ л сақ тандыру секторы активтерінің жоғ ары ө тімділігін айғ ақ тайды.

Сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының тікелей сақ тандыру шарттары бойынша қ абылдағ ан сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жиынтық кө лемі 2011 жылдың басынан бастап 2014 жылғ ы 1 қ аң тар аралығ ындағ ы кезең де 640, 3 млрд. тең гені қ ұ рады. Бұ л ретте «ө мірді сақ тандыру» саласы барынша серпінді дамуда, оның сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жалпы кө леміндегі ү лесі 2011 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 13, 3 %-дан
2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 22, 4 %-ғ а дейін ұ лғ айды. Негізгі ө су серпіні міндетті зейнетақ ы жинақ тарының есебінен жасалғ ан зейнетақ ы аннуитеті шарттары кө лемінің ө суімен қ амтамасыз етілді.

Сақ тандыру тү рлерінің қ ұ рылымында ерікті жеке сақ тандырудың ү лесі 2011 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 25, 1 %-дан
2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 36, 4 %-ғ а дейін ө сті, ал ерікті мү лікті сақ тандырудың ү лесі 49, 6 %-дан 42, 6 %-ғ а дейін, міндетті сақ тандыру ү лесі 25, 3 %-дан 21, 0 %-ғ а дейін қ ысқ арды.

2011 жылдың басынан бері 2014 жылғ ы 1 қ аң тар аралығ ындағ ы кезең де қ айта сақ тандыруғ а берілген сақ тандыру сыйлық ақ ыларының кө лемі
205, 1 млрд. тең ге немесе сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жиынтық кө лемінен 32, 0 %-ды қ ұ рады. Бұ л ретте, Қ азақ стан Республикасының резидент еместеріне қ айта сақ тандыруғ а 159, 7 млрд. тең ге немесе сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жиынтық кө лемінің 24, 9 %-ы берілді.

Қ азақ стан Республикасының резидент еместеріне қ айта сақ тандыруғ а берілген сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жалпы сомасында «А-» тө мен
емес рейтингісі бар қ айта сақ тандыру ұ йымдарының ү лесі 85, 8 %-ды,
«В-» – «ВВВ+» аралығ ында – 14 %-ды, рейтингісіз – 0, 2 %-ды қ ұ рады.

Сақ тандыру ұ йымдарын капиталдандырудың тө мен дең гейі жә не олардың арнайы жә не салалық сақ тандыру ө німдеріне қ атысты біліктілігінің жеткіліксіздігі Қ азақ стан Республикасының резидент еместеріне – қ айта сақ тандырушыларына берілетін сақ тандыру сыйлық ақ ылары ү лесінің жоғ ары болуының негізгі себебі болып табылады. Бұ дан басқ а, ірі жә не мамандандырылғ ан салалық тә уекелдерді дә стү рлі тү рде трансшекаралық қ айта сақ тандырудан басқ а, қ аражатты алып қ оюмен жә не капиталды ә кетумен байланысты тә уекелдерді қ айта сақ тандыруғ а беру фактілері байқ алып отыр.

Сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының қ айта сақ тандыру шарттары бойынша қ абылдағ ан сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жиынтық кө лемі 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 26 млрд. тең гені қ ұ рады. Бұ л ретте, Қ азақ стан Республикасының резидент еместерінен қ айта сақ тандыруғ а қ абылданғ ан сақ тандыру сыйлық ақ ыларының сомасы
13 млрд. тең гені қ ұ райды. Соң ғ ы 3 жылда резидент еместерден кіріс қ айта сақ тандыру кө лемінің ұ лғ аю ү рдісі тұ рақ ты сипатқ а (жылына 20 %-дан астам) ие болып отыр.

2011 жылдың басынан бері 2014 жылғ ы 1 қ аң тар аралығ ындағ ы кезең де жү зеге асырылғ ан сақ тандыру тө лемдерінің жалпы кө лемі
163, 2 млрд. тең гені қ ұ рады, бұ л ретте ерікті жеке сақ тандыруғ а барлық тө лемдердің 52, 5 %-ы, міндетті сақ тандыруғ а – 29, 4 %-ы, ерікті мү лікті сақ тандыруғ а – 18, 1 %-ы тиесілі болды.

Реттеушінің сақ тандыру секторын дамыту жө ніндегі іс-ә рекеттері қ аржы ұ йымдарының ө здерінің орнық тылығ ын арттыруғ а, атап айтқ анда, тө лем қ абілеттілігі бойынша талаптарды кү шейту арқ ылы жә не соның нә тижесінде, олардың капиталының мө лшерін арттыруғ а ық пал етті, алайда, соғ ан қ арамастан, ел экономикасын дамытуда сектордың маң ыздылығ ын арттыруғ а, тұ тынушыларғ а қ ызметтерді ауқ ымды тү рде кө рсетуге (заң намалық тұ рғ ыдан белгіленген міндетті қ ызметтер тү рлерін қ оспағ анда) септігін тигізген жоқ. Кө п жағ дайда бұ л осы қ ызметтерді тұ тынушылардың тө мен сақ тандыру мә дениетіне жә не сауаттылығ ына, сол сияқ ты сақ тандыру нарығ ына қ атысушылардың ө здерінің бә секеге қ абілеттілігін қ амтамасыз етуге ә зірлігіне байланысты болды.

Қ азақ стан Республикасында сақ тандыру ұ йымдары жү зеге асыратын
міндетті сақ тандырудың 9 тү рі қ олданылады жә не олар бойынша сақ тандыруды жү ргізу шарттары мен тә ртібін жан-жақ ты реттейтін жеке заң дар қ абылданды. Сонымен бірге заң намада міндетті сақ тандыру белгілері бар сақ тандыруды жү ргізуді кө здейтін нормалар бар.

Міндетті сақ тандыру сақ тандыру нарығ ының дә стү рлі тұ ғ ыры болып табылады. Ерікті сақ тандыру нарығ ы негізінен банктердің кросс-сату жү йесінің жә не міндетті сақ тандыру бойынша агенттік желінің есебінен дамиды. Қ арыз алушыны жазатайым оқ иғ алардан сақ тандыру жә не кепіл объектісін сақ тандыру қ арыз алу операциялары кезінде кө рсетілетін дә стү рлі қ ызмет болып табылады. Кө рсетілген сақ тандыру тү рлері кредиттік тә уекелдің дең гейін шын мә нінде тө мендету қ ұ ралы емес, ең алдымен банктік конгломераттар ү шін қ осымша кіріс кө зі болып табылады. Автомобиль кө лігін жә не мү лікті ерікті сақ тандыру кө лік қ ұ ралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақ тандыру полистерін кросс-сату есебінен ғ ана дамып отыр.

Ерікті сақ тандырудың қ алғ ан тү рлеріне қ атысты ерікті сақ тандыру бойынша ұ сынылатын қ ызметтердің шектеулілігін, сақ тандыру ө німдерінің салыстырмалы жоғ ары қ ұ нын (статистиканың болмауына орай) немесе олардың сұ раусыз қ алуын, жекелеген сақ тандыру ұ йымдарының нарық тағ ы жеткіліксіз белсенділігін жә не ә леуетті сақ танушылардың сақ тандыруғ а деген тө мен қ ызығ ушылығ ын атағ ан жө н.

Мемлекет елдегі жинақ таушы сақ тандыру нарығ ын дамытуда неғ ұ рлым мү дделі субъект болып табылады, себебі ол мемлекеттік ә леуметтік кепілдіктердің тапшылығ ын ө тейді. Жеке сақ тандырудың ұ зақ мерзімді тү рлері (оның ішінде аннуитеттер) мемлекеттік тө лемдердің мө лшеріне байланысты емес қ осымша кіріс алуды, оның ішінде қ артайғ андығ ы жә не мү гедектігі бойынша кіріс алуды қ амтамасыз етеді. Тиісінше, дамығ ан жеке сақ тандыру нарығ ының болуы мемлекеттің азаматтарды қ амтамасыз етуге жұ мсайтын шығ ындарын азайта отырып, бюджеттің шығ ыс бө лігіне жү ктемені азайтады.

Қ азіргі кезде зейнетақ ымен қ амсыздандыру шең беріндегі аннуитеттік сақ тандыруды жә не қ ызметкерді жазатайым оқ иғ адан міндетті сақ тандыруды қ оспағ анда, ө мірді ерікті жинақ таушы сақ тандырудың халық кірісіндегі ү лесі мейлінше мардымсыз кү йінде қ алып отыр. Сақ тандыру сыйлық ақ ыларының жан басына шақ қ анда қ атынасы 2013 жылғ ы 1 қ азанда 11 782, 95 тең ге (76, 6 АҚ Ш доллары) болды, бұ л Ресей Федерациясындағ ы осындай кө рсеткіштерден – 149, 79 АҚ Ш доллары – айтарлық тай тө мен.

«Сақ тандыру тө лемдеріне кепілдік беру қ оры» акционерлік қ оғ амының (бұ дан ә рі – Сақ тандыру тө лемдеріне кепілдік беру қ оры) негізгі міндеті сақ тандыру ұ йымы мә жбү рлеп таратылғ ан жағ дайда тұ тынушыларғ а кепілдікті жә не ө темақ ы тө лемдерін тө леу болып табылады. Тұ тастай алғ анда, сақ тандыру тө лемдеріне кепілдік беру жү йесі сақ тандыру нарығ ын тұ тынушылардың негізгі сенім білдіру элементі болып табылады. Алайда кепілдік беру резервтерін жинақ тау дең гейі ағ ымдағ ы сә тте тө мен (сақ тандыру резервтерінің 7 %-ы) болып табылады. Бақ ылауды кү шейту жә не қ аржылық орнық тылық ты қ амтамасыз ету ү шін Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің Сақ тандыру тө лемдеріне кепілдік беру қ оры акционерлерінің қ ұ рамына кіруі кө зделген.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы. 2007 жылғ а дейін отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ алыптасуында жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары банктер мен инвестициялық қ орлар сияқ ты басқ а институционалдық инвесторлармен бірдей барынша белсенді рө л атқ арды. 2008 жылғ ы ә лемдік қ аржы дағ дарысы бағ алы қ ағ аздар нарығ ының одан ә рі даму ү рдісіне келең сіз ық пал етті, оның нә тижесінде эмитенттер корпоративтік облигациялар шығ арылымдары бойынша дефолтқ а жол берді, инвесторлардың инвестициялық қ орларғ а деген сенімі тө мендеп, соның салдарынан олардың басым кө пшілігі жабылды, бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы эмитенттердің жалпы саны тө мендеді.

Қ азақ стандық эмитенттердің корпоративтік бағ алы қ ағ аздарына деген сұ раныс туғ ызғ ан жә не қ олдағ ан заң намалық ө згерістер нә тижесінде жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары жә не зейнетақ ы активтерін басқ арушылар тү ріндегі институционалдық инвесторлардың негізгі сыныбы инвестициялық белсенділігінің тө мендеуі отандық қ ор нарығ ы ө тімділігінің азаюына теріс ық палын тигізді. Бұ дан ө зге эмитенттердің бағ алы қ ағ аздар нарығ ы арқ ылы акционерлік жә не (немесе) қ арыз капиталын тарту мү мкіндігі мен басқ а инвесторлар ү шін инвестициялық мү мкіншіліктер тарылды, соның салдарынан «Қ азақ стан қ ор биржасы» акционерлік қ оғ амынан (бұ дан ә рі – Қ азақ стан қ ор биржасы) тұ ратын ішкі ұ йымдастырылғ ан нарық кө лемі қ ысқ арды.

Қ азақ стан Республикасының бағ алы қ ағ аздар нарығ ы кө бінесе институционалдық инвесторларғ а бағ дарланғ ан, ө йткені сауда-саттық тың жалпы кө лемінде мемлекеттік бағ алы қ ағ аздармен мә мілелер жә не репо операциялары басым болып келеді. 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылғ ан нарығ ында жалпы кө лемі 3 620, 5 млрд. тең ге болатын 187 шығ арылым айналыста болды. 2012 жылы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды бастапқ ы орналастыру кезінде қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы бар банктер, жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары жә не «ө мірді сақ тандыру» саласындағ ы қ ызметті жү зеге асыратын сақ тандыру ұ йымдары тү ріндегі инвесторлар тобына шектеулердің енгізілуі осы қ аржы қ ұ ралдарымен
сауда-саттық кө лемінің қ ысқ аруына ә кеп соқ тырды. Бұ л шара мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы айла-шарғ ыны жә не жосық сыз практиканы болдырмауғ а бағ ытталды.

Мемлекеттік емес облигациялардың, оның ішінде қ ор биржасындағ ы айналысқ а жіберілгендерінің қ олданыстағ ы шығ арылымдарының
саны мен кө лемі қ ысқ арды. Егер 2010 жылдың соң ында жалпы
кө лемі 6 196 млрд. тең ге болатын 388 шығ арылым айналыста болса,
2014 жылғ ы 1 қ аң тарда – 6 000, 5 млрд. тең ге сомағ а 359 (оның ішінде қ ор биржасында – 250) шығ арылым болды. Бұ л ретте банктер 2013 жылы ө здерінің орта мерзімді қ арыз алу стратегиясы шең берінде облигацияларды бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылғ ан нарығ ында белсенді орналастыруды жү зеге асырғ андық тан, облигациялармен сауда-саттық кө лемі 2010 жылдың соң ындағ ы 270, 4 млрд. тең геден 2013 жылдың соң ындағ ы 392, 2 млрд. тең геге дейін ұ лғ айды.

Қ ор биржасында айналыстағ ы акциялар шығ арылымдарының саны
102-ні қ ұ раса, акциялардың қ олданыстағ ы шығ арылымдарының саны
2010 жылдың соң ынан бері 11 шығ арылымғ а ұ лғ айып, 2014 жылғ ы 1 қ аң тарда 1 628 болды. Ө з кезегінде, акциялармен сауда-саттық кө лемі 2010 жылдың соң ындағ ы 280, 6 млрд. тең геден 2013 жылдың соң ындағ ы 117, 5 млрд. тең геге дейін елеулі тү рде қ ысқ арды.

Қ ор биржасының ресми тізіміне енгізілген 102 акциялар шығ арылымынан Қ азақ стан қ ор биржасының KASE ө кілдік индексіне енгізілген 8 акциялар шығ арылымымен ғ ана белсенді сауда-саттық жү зеге асырылады. Кө рсетілген
8 акциялар шығ арылымынан 5 акциялар шығ арылымы ішкі нарық та да, сол сияқ ты бағ алы қ ағ аздардың сыртқ ы нарық тарында да айналыста. Осылайша, акциялардың осы санаты бойынша ө тімділік пен бағ а белгілеу қ азақ стандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы ғ ана емес, сондай-ақ шетелдегі сауда-саттық пен қ амтамасыз етіледі. Тиісінше, бағ алы қ ағ аздардың ө тімділігін арттыру шаралары бағ алы қ ағ аздардың ішкі нарығ ындағ ы бағ алы қ ағ аздармен
сауда-саттық қ а қ атысу ү шін шетелдік инвесторларды тарту арқ ылы қ амтамасыз етілуге тиіс.

Инвестициялық пай қ орларының қ олданыстағ ы шығ арылымдарының азаю ү рдісі байқ алады, олардың саны 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 99 (2010 жылдың соң ында – 162) болды.

Қ азақ стан қ ор биржасының ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздардың нарығ ын жалпы капиталдандыру 2010 жылмен салыстырғ анда 18, 8 %-ғ а азайып, 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша 9 779 млрд. тең гені қ ұ рады. Бұ л ретте акциялар нарығ ын капиталдандыру
2014 жылғ ы 1 қ аң тарда 4 351 млрд. тең ге (51, 4 %-ғ а тө мендеу) болды.

Осылайша, отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ы қ азіргі таң да сапалы қ аржы қ ұ ралдарының жетіспеуіне жә не тиісінше инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ы арқ ылы инвестициялар тартуғ а деген қ ызығ ушылығ ының болмауына негізделген тө мен ө тімділікпен сипатталады.

Жалпы алғ анда мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар қ аржы нарығ ын дамытуда осы нарық тың басқ а субъектілері ү шін «тә уекелсіз» бағ дар ретінде болады. Қ азіргі уақ ытта ішкі нарық нарық қ а қ атысушылардың саудағ а қ атысуының тө мен белсенділігімен жә не соның салдарынан, қ айталама нарық та, ө з кезегінде, қ аржы нарығ ының жә не жалпы ел экономикасының жай-кү йінің ең маң ызды кө рсеткіштерінің бірі болып табылатын сенімді кірістілік ауытқ ымасының болмауымен қ атар айналыстағ ы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздардың шығ арылымдары санының кө п болуымен сипатталады.

Қ азіргі кезде эмитенттердің қ аржыландыру қ ұ ралдары ретінде кө бінесе банк кредиттерін пайдаланатынына қ арамастан, акцияларды бастапқ ы орналастыру барысында (бұ дан ә рі – IPO, initial public offering) акционерлік капитал тарту мысалдары қ азақ стандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ы эмитенттерді ө з акцияларын бастапқ ы орналастыру арқ ылы акционерлік капитал тартуғ а ынталандыру ү шін қ ажетті жә не жеткілікті ресурстарғ а ие екенін кө рсетеді.

Осылайша, квазимемлекеттік ұ йымдардың «Халық тық IPO» бағ дарламасын іске асыру шең берінде акционерлік капиталды табысты тарту мысалы бағ алы қ ағ аздар нарығ ына корпоративтік эмитенттерді тарту ү шін айтарлық тай маң ызды талап болып табылады.

Соң ғ ы бірнеше жылда бағ алы қ ағ аздар нарығ ының инфрақ ұ рылымы елеулі тү рде ө згерді. Бір компаниялардың басқ аларына қ осылу нысанында қ айта ұ йымдастыру жолымен ұ сақ жә не орташа компаниялардың ірілену ү рдісі байқ алуда.

Егер 2010 жылдың соң ындағ ы жағ дай бойынша банктер болып табылмайтын, брокерлік жә не (немесе) дилерлік қ ызметті жү зеге асыратын ұ йымдардың саны 52 болса, 2014 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша олардың саны 24-ке дейін азайды, брокерлік компаниялардың активтері 4 есе қ ысқ арды. Инвестициялық портфельді басқ арушылар саны 39 компаниядан
27 компанияғ а дейін қ ысқ арды, ал олардың активтері 30, 1 %-ғ а азайды.

Сонымен бірге, бағ алы қ ағ аздар нарығ ына кә сіби қ атысушылар санының қ ысқ аруы брокерлік компаниялар мен инвестициялық портфельді басқ арушылар акционерлерінің бизнесті жабу жә не лицензияларын ерікті тү рде қ айтару жө ніндегі шешімдеріне де, олардың қ ызметіне қ атысты реттеуіш талаптардың ө згеруіне де байланысты болды. Мә селен, 2013 жылдан бастап реттеуші бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы кә сіби қ ызметтің лицензияланатын тү рлерін жү зеге асыруды жоспарлайтын жә не жү зеге асыратын ұ йымдардың жарғ ылық капиталының ең аз мө лшеріне қ ойылатын талаптарды жоғ арылатты, тә уекелдерді басқ ару жү йесіне жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы
қ ызметтің кә сіптік тү рлерін жү зеге асыру кезінде пайдаланылатын бағ дарламалық -техникалық қ амтамасыз етуге қ ойылатын талаптарды кү шейтті.

Бұ л шаралар бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвесторлардың қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ аудың тиісті дең гейін қ амтамасыз ету, бағ алы қ ағ аздармен айла-шарғ ы жасау тә уекелдерін барынша азайту қ ажеттілігінен, қ ызмет кө рсету сапасының артуынан туындады.

Инвесторлардың операциялық тә уекелдерінің тө мендеуіне жә не бағ алы қ ағ аздарғ а меншік қ ұ қ ығ ын қ орғ ау дең гейінің артуына кө бінесе республика аумағ ында бағ алы қ ағ аздар ұ стаушылар тізілімдерінің жү йесін жү ргізуді жү зеге асыратын жалғ ыз ұ йым болып табылатын Бағ алы қ ағ аздардың бірың ғ ай тіркеушісін қ ұ ру, сондай-ақ қ ор биржасына қ аржы қ ұ ралдарымен мә мілелер бойынша клиринг ұ йымының функцияларын беру негіз болды.

Қ азіргі кезде биржадағ ы листинг қ ұ рылымы қ ор биржасында саудаланатын қ аржы қ ұ ралдарына қ атысты сапалы сипаттамаларды айқ ындау қ ағ идаты бойынша жә не рейтингілік агенттіктердің эмитенттерді бағ алау қ ұ рылымына қ атысты тә сілдеріне ұ қ сас жасалғ ан. Мә селен, неғ ұ рлым сенімді қ аржы қ ұ ралдары жә не олардың эмитенттері акциялар мен борыштық бағ алы қ ағ аздар тізімдерінің ең жоғ ары санаттарына енгізіледі, ал сапасы тө мендеу қ аржы қ ұ ралдары жә не олардың эмитенттері ең жоғ ары санаттардан кейінгі санаттарғ а енгізіледі.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының кетуіне байланысты қ ор биржасындағ ы листингінің мұ ндай қ ұ рылымы қ ажет болмайды, осығ ан байланысты эмитенттерді бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылғ ан нарығ ына тарту мақ сатында оны оң айлатқ ан жә не эмитенттер ү шін ың ғ айлы еткен жө н. Листинг қ ұ рылымын оң тайландыру жә не ақ параттық листингіні енгізу инвесторларды эмитенттердің бағ алы қ ағ аздарына инвестициялау кезінде ө здерінің ә леуетті тә уекелдерін дербес бағ алауғ а барынша ынталандыратын болады.

Бү гінгі кү ні сауда-саттық ты, клирингті жә не бағ алы қ ағ аздармен есеп айырысуларды жү зеге асырудың қ олданыстағ ы жү йесі қ ысқ а сатулар мен маржалық мә мілелерді жү зеге асыруғ а тыйым салумен қ атар мә мілелердің қ андай да бір тараптарының дефолт (міндеттемелерді орындамау) ық тималдығ ын болдырмайды.

Бір жағ ынан мұ ндай жү йе дағ дарыс кезең дерінде сауда-саттық қ а қ атысушылардың дефолт тә уекелдерін азайтуды қ амтамасыз етеді, екінші жағ ынан ол экономиканың ө су кезең дерінде бағ алы қ ағ аздар нарығ ы ө тімділігінің жә не сауда-саттық кө лемдерінің артуына кедергі жасайды, сондай-ақ ә р тү рлі сағ аттық белдеу болғ андық тан, сауда-саттық қ а қ атысу ү шін бағ алы қ ағ аздарды немесе ақ шаны уақ тылы жеткізуді қ амтамасыз ете алмайтын шетелдік инвесторлар ү шін ө те ың ғ айсыз болып табылады.

Алматы қ аласының ө ң ірлік қ аржы орталығ ы. Жаһ андық қ аржы орталық тарының индексіне (The Global Financial Centres Index 15 (бұ дан
ә рі – GFCI))^[1] сә йкес Алматы қ аласы 83 халық аралық қ аржы орталық тарының ресми тізімінде 58-позицияны иеленді жә не азиялық қ аржы орталық тарының арасында 13-орын алды. Бұ л ретте АӨ Қ О Варшава, Манила, Мә скеу сияқ ты қ аржы орталық тарынан басым тү сті.

Ғ аламдық қ аржы орталық тарының 2014 жылғ ы индексі

__________

Дереккө зі: Z/Yen Group Limited

Сонымен қ атар, АӨ Қ О-ның даму белсенділігі жеткіліксіз, бұ л:

1) тө мен ө тімділікпен сипатталатын отандық қ ор нарығ ының бә секеге қ абілеттілігінің тө мен дең гейіне (сапалы қ аржы қ ұ ралдарының жетіспеуі жә не инвестицияларды бағ алы қ ағ аздар нарығ ы арқ ылы тартуда инвесторлардың мү дделі болмауы);

2) нарық та либералды талаптардың жеткілікті болмауына (реттеудің тиімді жү йесі, заң наманың икемді жү йесі, тиімді қ ұ қ ық тық жә не сот жү йелері, шетелдік ойыншыларды тартуғ а бағ ытталғ ан ынталандырушы шаралардың болуы);

3) қ аржы жү йесіне қ атысушы субъектілердің экономикалық ресурстарын барынша тиімді пайдалануғ а мү мкіндік беретін институционалдық жә не экономикалық талаптардың кешенді ортасының болмауына байланысты.

Соның салдарынан, АӨ Қ О-да анық бә секелестік артық шылық тардың болмауы оғ ан жұ мыс істеу ү шін ең жақ сы қ олайлы жағ дайлары бар қ аржылық кө рсетілетін қ ызметтердің кең аясын ұ сынатын ә лемдік қ аржы орталық тарымен бір қ атарда бә секелес болуғ а мү мкіндік бермейді.

Исламдық қ аржыландыру. Қ азіргі уақ ытта ислам банктерінің жә не исламдық қ аржыландыру ұ йымдарының жұ мыс істеуі (исламдық инвестициялық қ орлардың қ ызметі, исламдық бағ алы қ ағ аздар шығ ару) ү шін қ ұ қ ық тық негіз қ ұ рылды, таяудағ ы уақ ытта исламдық сақ тандыру жә не лизингтік қ аржы институттарының қ ызметін реттейтін заң қ абылданатын болады.

Қ азақ стан Республикасында «Al Hilal» ислам банкі жұ мыс істейді, оның активтерінің кө лемі Қ азақ стан Республикасындағ ы банк секторы активтері жалпы кө лемінің 0, 09 %-ын қ ұ райды. Сонымен қ атар, «Такафул» ө зара сақ тандыру қ оғ амы» тұ тыну кооперативі – исламдық сақ тандыру компаниясы жә не «Kazakhstan Ijara Company» исламдық лизинг компаниясы қ ызметтерін жү зеге асыруда. «Қ азақ станның Даму Банкі» акционерлік қ оғ амы (бұ дан
ә рі – Қ азақ станның Даму Банкі) «Сукук «аль-Мурабаха» исламдық облигацияларын шығ аруды жү зеге асырды.

Сондай-ақ исламдық қ аржы қ ұ ралдарын қ аржы нарығ ына енгізуге орай исламдық банкингтің Қ азақ стан Республикасында жұ мыс істеуін жә не исламдық қ аржыландыру қ ағ идаттарын айтарлық тай шектейтін бірқ атар проблемалар анық талды. Мә селен, жалпы жә не ерекше сипаттағ ы проблемалар бар. Исламдық қ аржыландыру саласындағ ы жалпы проблемаларғ а: исламдық ө німдермен жұ мыс істеу тә жірибесі бар білікті кадрлардың болмауын; тө мен қ аржылық сауаттылық ты жә не исламдық қ аржы саласындағ ы халық тың жә не бизнестің аз хабардар болуын, исламдық қ аржыландыру қ ағ идаттарын сақ тамауды жатқ ызуғ а болады. Ерекше проблемалардың арасында исламдық қ аржыландыру нормаларын Қ азақ стан Республикасының заң намалық қ ағ идаттарына сә йкес бейімдеудің кү рделілігін атап ө ткен жө н. Қ азақ стан Республикасында іске асырылғ ан қ ұ қ ық тың континенттік ү лгісі нақ ты ө німге заң дең гейінде толық сипаттауды болжайды, бұ л елде исламдық қ аржыландыру қ ұ ралдарын енгізуді қ иындатып, мерзімін ұ зартады. Сондай-ақ ерекше проблемаларғ а исламдық қ аржыландыру мә мілелерін бухгалтерлік есепке алу мә селелерін, исламдық қ аржы ұ йымдарына пруденциялық талаптарды жә не салық заң намасында исламдық қ аржылық қ ызметтердің реттелмеуін жатқ ызуғ а болады.