Иял және оның психикалық іс-әрекеттегі рөлін айқындаңыз

Адам минда бұ рыннан бар елестерді мә нерлеп жаң а обыраз жасау процессі –қ иял деп аталынады. Сонымен қ иял-нақ ты шынайылық ты білдіретін жә не осының негізінде жаң а кө ріністі жасайтын, тү сініктерді қ айта жасау процессі. Қ иял, ең бек процесінде адамның белгілі-бір қ ұ ралдарды қ айта жасау қ ажеттілігінің туы негізінде пайда болды деп есептелінеді. Мысалы: адам ө зінің сипаты мен қ асиеті жағ ынан ә лі толық жетілмеген ең бек қ ұ ралдарын ала отырып, басқ а ең бек операциясын жасау ү шін қ ажет ө зінің кө зқ арастарына сә йкес келетін басқ а қ ұ ралдарды кө з алдына елестетті. Бірақ кейін адамның тарихи дамуы барысында, қ иял тек ең бекте ғ ана емес, сонымен қ атар адамдардың фантазиясында жә не арманында яғ ни дә л қ азір тә жірибеде жасалуы мү мкін емес образдарда пайда бола бастады. Қ иялдың ғ ылыми техникада жә не кө ркем Шығ армада қ ажетті кү рделі формасы пайда бола бастады. Алайда, бұ л жағ дайда да қ иял шынайы ө мірден алынғ ан, кө ріністердің қ айта жасалуының нә тижесі ретінде ғ ана роль атқ арады. Қ иял екі психикалық процесспен-ес жә не ойлаумен тығ ыз байланысты. Егер адам бұ рын болғ ан оқ иғ аларды кө з алдына келтіргісі келетін болса, ол еске жү гінеді. Ал бұ л кө ріністер жаң а кө ріністерді жасау ү шін қ ажет болса біз қ иял туралы айтамыз. Қ иялдың образдары адамның ө міріндегі шынайы образдардың жекелеген жақ тарын қ айта жасау жолымен жасалынады. Мысалы: Фантастикалық романдарды оқ и отырып, сіз ойдан жасалынғ ан кейіпкерлер (жезтырнақ, дә у) бә рі бір ө зінің тү р-келбетімен бізге танымал обьектілерге ұ қ сас екенін аң ғ арғ ан боларсыз. Ө зіміз қ андай да бір нә рсені немесе оқ иғ аны елестете отырып, біз оны толық тай кө з алдымызғ а елестете алмаймыз. Оқ иғ а бір-бірімен байланыссыз фрагменттер тү рінде емес, тұ тастай жә не ү здіксіз кө рінуі тиіс. Осылайша, материалдардың ө зіндік қ айта ө ң делуі жү реді, яғ ни ө ндіру процессінде біздің қ иялымыздың іс-ә рекеті кө рінеді. Кө п жағ дайда қ иялдардың іс-ә рекеті біз ешқ ашан қ абылдамағ ан объектілер мен қ ұ былыстардың объектісін қ алыптастыруда кө рінеді. Тап осылайша, біз ешқ ашан болмағ ан табиғ и зоналар туралы немесе ә деби кейіпкердің образы туралы кө рініс пайда болады. Қ иялдардың іс-ә рекеті адамдардың эмоциялық кө ң іл кү йімен тығ ыз байланысты. Бақ ытты болашақ туралы арман белгілі-бір жағ дайларда адамды негативті жағ дайдан шығ арады, оғ ан дә л қ азіргі уақ ыттағ ы оқ иғ адан шығ уына кө мектеседі. Яғ ни қ иял біздің іс-ә рекетімізді реттеуде ү лкен роль атқ арады. Қ иял біздің ерікті іс-ә рекеттердің жү зеге асуымен де байланысты. Қ иял біздің ең бек іс-ә рекетерінің кез-келген тү рінде кездеседі, себебі қ андай да бір нә рсені жасау ү шін, жасалынатын нә рсе туралы хабардар болуымыз қ ажет. Онымен қ оса біз шығ армашылық қ а жақ ындай тү ссек, қ иялдың маң ызы да соғ ұ рлым жоғ арлай тү седі.Қ иялдың физиологиялық негізі, нерв жү йесінің байланысының актуализациясы, оның ыдырауы қ айта топтасуы, жаң а жү йеге бірігуі болып табылады. Осылайша, бұ рынғ ы тә жірибемен сә йкес келмейтін, бірақ одан толық тай ажырамағ ан образдар пайда болады. Қ иялдың кү рделілігі, олардың эмоциямен байланысы, олардың физиологиялық механизмнің қ ұ рылымдарымен ө те тығ ыз байланысты екенін кө рсетеді. Бұ л жерде кө п жағ айда гипоталамо-лимбикалық жү йе ү лкен роль атқ арады.

Қ иялдың органикалық процесстерге деген ық палының тағ ы бір мысалы: қ андай да бір физикалық жұ мысты атқ ару кезінде газ алмасу процессінің ө згеруі болып табылады. Мысалы: біз ө зімізді жарыста ауыр штанганы кө теріп жатырмыз деп ойлайық. Бұ л жағ дайда арнайы прибор газ алмасудың интенсивтілігінің ұ лғ айғ анын кө рсетеді. Бұ л қ ұ былыс біз штанга кө теріп тұ рғ ан адамды кө рген кезде де байқ алады. Осылайша, қ иял адам организімінің процесстерін реттеуде де жә не олардың жү ріс-тұ рысын реттеуде де ү лкен рө ль атқ арады.