Иял және оның түрлеріне мысал келтіріңіз

Қ иял процессі ес сияқ ты ерікті (мақ сатты) немесе ә дейі жасалынуы бойынша бө лінеді. Еріксіз (мақ сатсыз) жасалынғ ан қ иялғ а тү с жатады. Себебі, онда образдар ә дейіленіп жасалынбайды, жә не де кү тпеген қ ызық ты жағ дайларғ а тап болады.

Ерікті қ иялдың адам ү шін маң ызы зор. Қ иялдың бұ л тү рі адамның алдында ө зі қ ойғ ан немесе басқ а біреуден тапсырылғ ан міндет бойынша белгілі-бір образдарды жасау мақ саты туғ ан кезде кө рінеді. Бұ л жағ дайда қ иял адамның ө з арқ ылы бақ ыланады жә не бағ ытталады. Мұ ндай жұ мыс негізінде қ ажетті кө ріністерді ерікті тү рде жасауғ а жә не ө згерту мү мкіндігі жатыр.

Ерікті қ иялдың кө птеген тү рлері мен формалары арасынан жаң адан жасалынғ ан қ иял, шығ армашылық қ иял жә не арманды бө ліп қ арауғ а болады.

Қ айта жасау қ иялы адамғ а ө зінің суреттеуіне толық тай сә йкес келетін обьектіні жасау қ ажеттілігі туғ ан кезде пайда болады. Қ иялдың бұ ндай тү рімен, географиялық орын немесе тарихи оқ иғ а туралы суреттеуді оқ ығ ан кезде ә дебиет кейіпкерлерімен танысу кезінде кезігеміз. Қ иялдың бұ л формасы тек қ ана кө руімен ғ ана емес, сонымен қ атар есту т.б. сияқ ты процесспен байланысты. А.С. Пушкиннің ң Полтава ң атты поэмасын оқ и отырып, біз атылғ ан оқ тың дауысын, солдаттардың айқ айын, барабандардың соғ уын айқ ын кө з алдымызғ а елестетеміз.

Қ айта жасау қ иялмен біз кө п жағ дайда сө збен сипаттау бойынша қ андай да бір кө ріністі жасау қ ажет болғ ан жағ дайда кездесеміз. Алайда, біз бір нә рсені сө збен емес, схема сызу негізінде жасау қ ажет болатын жағ дайлар кездеседі. Бұ ндай жерде образды жасау, адамның кең істіктегі қ иялғ а қ абілеттілігімен анық талады. Ә рине, бұ л қ иял тү рі адамның ойлау жә не ес процессмен тығ ыз байланысты.

Ерікті қ иялдың келесі тү рі шығ армашылық қ иял. Ол адамның жоқ ү лгі бойынша жаң а образды жасауымен сипатталады. Шығ армашылық қ иял да еспен тығ ыз байланысты, себебі оның кө рінісінде адам ө зінің бұ рынғ ы тә жірибесін еске алады. Сондық тан да қ айта жасау қ иялы жә не шығ армашылық қ иялдың арасында айқ ын шекара жоқ. Жаң адан жасалынғ ан қ иял кезінде кө руші, оқ ушы немесе тың даушы берілген образды ө зінің шығ армашылық қ иялының іс-ә рекетімен толтырып отыруғ а тиіс.

Қ иялдың ерекше тү рі-арман болып табылады. Қ иялдың бұ л тү рінің мә ні жаң а образдарды жеке ө зіннің жасауында. Арманның шығ армашылық қ иялғ а қ арағ анда бір қ атар айырмашылық тар бар. Біріншіден, арманда адам ө зі тілеген образды жасайды, ал шығ армашылық қ иялда адам ә рқ ашан ө зі қ алағ ан нә рсесін жасай бермейді. Арманда адамды ө зіне тартатын, ө зі тырысатын белгілі-бір тілек жатады. Екіншіден, арман- шығ армашылық іс-ә рекетке қ осылмағ ан қ иял процессі, яғ ни кө ркем шығ арма ғ ылыми ашулар, техникалық ойлау табу т.б. тү ріндегі тез арада жә не тікелей объективті ө нім бермейді.

Арманның негізгі ерекшелігі, оның болашақ тағ ы іс-ә рекетке бағ ытталғ андығ ында, яғ ни арман-ө зін қ алағ ан болашақ қ а бағ ытталғ ан қ иял. Адам кө п жағ дайда болашақ қ а қ атысты ө з жоспарын қ ұ рады да арманында сол ойлағ анын жү зеге асыру ү шін жолдарды қ арастырып, айқ ындайды. Бұ ндай жағ дайда арман белсенді, ерікті саналы процесс болып табылады.

Бірақ кейбір адамдар ү шін арман тек іс-ә рекеттің орнын ауыстырушы ретінде ғ ана қ олданылады. Олардың армандары тек арман кү йінде ғ ана қ алады. Мұ ндай қ ұ былыстың себептерінің бірі, олардың ә рдайым сә тсіздікке ұ шырауында. Бірқ атар сә тсіздікке ұ шырау нә тижесінде адам ө з жоспарын жү зеге асырудан бас тартады да, тек армандап ғ ана жү реді. Мұ ндай жағ дайда арман саналы, ерікті процесс ретінде, бірақ аяқ сыз қ алатын процесс ретінде кө рінеді. Арманның бұ л тү рі тек негативті қ ұ былыс ретінде қ аралмайды. Бұ ның позитивті мә ні организм жү йесін реттеу механизмдерін сақ тап, қ амтамасыз етуінде. Мысалы: Сә тсіздік кө п жағ дайда адамның негативті психикалық кү йге тү суіне ық пал етеді, яғ ни дискомфорт немесе депрессивті реакцияғ а тү седі. Ө з кезегінде негативті психикалық кү й адамның ә леуметтік- психологиялық адаптациясындағ ы қ иындық тарғ а себепші болатын, дезадаптивті бұ зылулар мен қ андай да бір аурудың преморбидті сипаттамасын қ алыптастыратын факторлардың бірі ретінде кө рінеді. Бұ ндай жағ дайда арман пайда болғ ан проблемалардан уақ ытша кете тұ руды қ амтамасыз ететін психологиялық қ орғ аудың ө зіндік формасы тү рінде роль атқ арады.

Ол негативті психикалық кү йдің нейтрализациясына жә не адамның жалпы белсенділігі тө мендеген кезде реттеу механизмдердін сақ тауды қ амтамасыз етуге ық пал етеді.

Айта кету керек, арманның бұ л тү рлері белсенді ерікті саналы психикалық процесс болып табылады. Алайда, қ иял пассивті формада кездеседі. Ол еріксіз ойынмен сипатталады. Бұ ғ ан мысал айтып кеткендей тү с бола алады.

Егер ерікті немесе белсенді қ иял ә демленіп жасалынса, яғ ни ол пассивті қ иял ырық ты жә не ырық сыз жасалынылуы мү мкін. Алдын-ала ойланып жасалынғ ан мақ статты тү рдегі қ иял ерікпен байланысты емес образдарды жасайды. Бұ л образдар адамның қ иялында кө рінеді. Адам ө з қ иялында ө з кү тіп жү рген белгілі-бір нә тижені ойлайды. Ал қ иял іс-ә рекетті алмастыра бастаса, тұ лғ аның психикалық ө мірінде ү стем ала бастаса, бұ л психикалық дамудың бұ зылғ андығ ын кө рсетеді. Бұ л адамның шынайы ө мірден алшақ тап, ө зі елестететін ә лемге кетуіне ә сер етеді. Мысалы: мектеп оқ ушысы сабақ қ а дайындалмай жә не дұ рыс бағ а алмағ асың, ө зіне басқ а бір ө мірді ойлап табады. Ырық сыз пассивті қ иял сананың іс-ә рекеттерінің ә лсіреуі, оның бұ зылуы кезінде тү сте байқ алады. Пассивті қ иялдың айқ ын кө рінісі, адам жоқ объектілерді қ абылдайтын галлюцинация болып табылады.