Ежелгі дәуір тіл білімі

Лингвистикалық ілім тарихы

филологиялық мамандық тар студенттеріне

арналғ ан оқ у қ ұ ралы

Павлодар

УДК 80/81(075.8)

ББК 81-923

Ж-31

С.Торайғ ыров атындағ ы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғ ылыми кең есі ұ сынғ ан

Пікір жазушы:

Ж.Т. Сарбалаев - филология ғ ылымдарының кандидаты, профессор

Ж-31 Жармакин О.Қ., Рақ ымжанов Қ.Х.

Лингвистикалық ілім тарихы: Оқ у қ ұ ралы – Павлодар, 2008. – 79 б.

ISBN

Оқ у қ ұ ралы мемлекеттік білім стандарты бойынша жоғ ары оқ у орындары филология факультеттерінің студенттеріне арналып жазылғ ан. Мұ нда тіл білімінің ө ткен тарихы, қ азіргі жайы жә не негізгі бағ ыт-бағ дарлары сө з болады.

УДК 80/81 (075.8)

ББК 81-923

© Жармакин О.Қ., Рақ ымжанов Қ.Х., 2008

© С.Торайғ ыров атындағ ы Павлодар

мемлекеттік университеті, 2008

Алғ ы сө з

Ұ сынылып отырғ ан оқ у қ ұ ралының негізгі мақ саты - ә лем тіл білімі тарихына арналғ ан қ азақ тілінде жазылғ ан оқ улық тардың тапшылығ ын азайту.

1984, 1999 жылдары жарық кө рген Л.З.Рү стемов, Ш.Жалмаханов оқ улық тарынан басқ а бірлі-жарым «Жалпы тіл білімі» курстарына енген жекелеген тараулар студенттердің сұ ранысын қ анағ аттандыра алмай отыр.

Тіл тарихы жә не лингвистиканың жаң а бағ ыттары бойынша жоғ ары оқ у орындарына арналғ ан қ азақ тілінде оқ улық тарғ а конкурстар жарияланып, мезгілімен қ олғ а тисе, баршағ а пайдалы іс болар еді.

Ежелгі дә уір тіл білімі

Қ оғ ам тарихының кө не дә уірі де, жазу мен ғ ылымның алғ ашқ ы бастамалары да Таяу Шығ ыста, Месопотамия мен байырғ ы Египетте басталғ анымен, олардан қ алғ ан тілге байланысты ең бектер біздің заманғ а жеткен жоқ, сондық тан ежелгі дә уір тіл білімі деген Кө не Қ ытай, Ү ндістан, Грек-Рим заманынан қ алғ ан, біздің заманғ а жеткен жазба нұ сқ аларғ а байланысты қ аралады.

Ежелгі дә уір - тіл біліміне қ атысты ой-пікірдің жаң а туындай бастағ ан жә не оның мейілінше балаң шағ ы. Ұ зақ мерзімді қ амтитын бұ л уақ ыт бойында тіл біліміне тә н тү сінік бірте-бірте, ө те баяу дамиды. Ол ө рісі, терең дігі жағ ынан да тым жұ пыны болды. Соғ ан қ арамастан бұ л кезең дегі тіл біліміне қ атысты мә ліметтерді қ азіргі кезде ө ркен жайғ ан тіл білімінің бастамасы, қ алана бастағ ан ірге тасы деп санағ ан жө н.

Ежелгі дә уір тіл білімінде ерекше кө ң іл бө лінген екі кү рделі проблема болғ ан. Оның бірі - атау, ат қ ою теориясы да, екіншісі - грамматикалық ө нер /искусство/ проблемасы.

Мұ ның біріншісінде - зат атаулары қ алай пайда болғ ан, атаулардың ө здері атау болғ ан заттармен, қ ұ былыстармен, оқ иғ алармен қ андай байланысы бар? Атаулардың дұ рыс, я теріс қ ойылуының қ андай мә ні бар дегендерді сө з етушілер - философтар болғ ан жә не бұ л проблеманы олар философияның ең мә нді саласының бірі ретінде қ арағ ан. Ғ ылым тарихында ат қ ою теориясы деп аталатын бұ л сала Қ ытайда да, ү нділерде де, гректерде де бір-біріне ө те ұ қ сас бағ ытта талданып, біртектес шешімге сайып отырғ ан.

Грамматикалық ө нер теориясы тілді дұ рыс қ олданудың ережесін белгілеуді мақ сат еткен. Бұ л ереже бірде грамматикалық ө нер делінсе, енді бірде жазу ө нері деп те аталады. Грамматикалық теория жазба ескерткіштер тілдерін зерттеуден туғ ан. Сондық тан ежелгі дә уір тіл білімі, ә детте, филология дә уірі деп те аталады /филология - грек сө зі, мағ ынасы – сө зді сү ю/.

Филология - жазба ескерткіштердің тілін, стилін, тарихи жақ тарын зерттейтін ілім. Оның дү ниеге келуі жазба ескерткіштердің пайда болуымен, оны зерттеу қ ажеттігінің тууымен тығ ыз байланысты. Грамматика теориясы кө не заман елдерінің ә рқ айсысында ә ртү рлі мақ сатта жә не ә ртү рлі дә режеде болғ ан.

Бірақ соғ ан қ арамастан ежелгі дә уір тіл біліміндегі ой-пікірдің барлығ ына тә н ортақ сипаттар да болды.

Біріншіден, бұ л кезең дегі грамматикалық ө нер біраз мә селеде философияғ а байланысты болғ ан.

Екіншіден, грамматикалық ө нер тілдің қ ұ рылысын тү сіндіруді мақ сат етпеген, тілді дұ рыс қ олданудың, дұ рыс сө йлеудің ережелерін жасауды, жазу тілі мен сө йлеу тілі арасындағ ы қ арым-қ атынасты тү сіндіруді кө здеген. Сондық тан да грамматикалық ө нер-пікірді - дұ рыс, ә деби етіп бере білуге ү йрететін тә жірибиелік ілім деп саналады.

Ү шіншіден, филология дә уірінде тілдің морфология, фонетика саласында едә уір істер атқ арылғ анымен, олар тек тә жірибелік сипатта ғ ана болғ ан, ал лексикология, синтаксис мә селелерінің зерттелуі тым мардымсыз.

Тө ртіншіден, ә р елдің филологтары тек ө з тұ сындағ ы бір тілге тә н нұ сқ аларды зерттеген. Сондық тан ә р тү рлі тілдер фактілерін салыстыра қ арау дегенді олар білмеген.

Бесіншіден, бір елдің тіл біліміндегі ой-пікірдің екінші елге жетуі де нашар болғ ан.

1.1 Ежелгі Қ ытай тіл білімі. Қ ытай - мә дениеті, ғ ылыми ой-пікірі ертеде дамығ ан, дү ниежү зілік мә дениетке зор ү лес қ осқ ан ежелгі ел. Қ ытай тіл білімі тарихы екі мың жылдан астам уақ ытты қ амтиды. Қ ытайдағ ы тіл білімі XIX ғ асырдың аяғ ына дейін басқ а елдердегі тіл білімінің ә серінсіз ө з бетінше дамығ ан. Тіл ғ ылымы тарихында ө зіндік дә стү р қ алыптастырғ ан. Бірақ қ ытай тіл білімі ә лемдік тіл ғ ылымына мә нді ү лес қ осқ ан жоқ, ұ лттық шең берден шығ а алмады. Қ ытай жазба ескерткіштері біздің заманнан 15 ғ асыр бұ рын пайда болғ ан. Олар мал сү йектеріне, ә сіресе жауырынғ а жазылып сақ талғ ан.

Ат қ ою теориясы мен грамматикалық ө нер теориясы ежелгі Қ ытайда да болғ ан. Ат қ ою теориясын қ алыптастырғ ан адам, біздің жыл санауымыздан бұ рынғ ы 551-479 жылдар арасында ө мір сү рген философ ғ алым - Конфуций (Кун-Цзы).

Оның ойынша зат пен оның атауы арасында табиғ и байланыс болады. Атау заттың табиғ атына сай болу керек. Бұ л қ ате тұ жырым. Ат қ ою теориясымен қ атар ежелгі Қ ытайда грамматикалық ө нердің де негізі қ аланғ ан. Грамматикалық ілім қ ытайлардың кө не жазуы - иероглифке негізделген. Қ ытай иероглифі біздің жыл санауымыздың бірінші ғ асырының ө зінде-ақ белгілі бір нормағ а келтіріліп, уставтық, жартылай уставтық жә не жылдам жазу делініп ү ш стильге бө лінген, грамматикағ а байланысты пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап тү сіндіруге негізделген.

Грамматикалық ө нер ежелгі дә уірден сақ талғ ан діни жазбалар тілін зерттеу негізінде туғ ан. Кө не жә не орта ғ асырлық Қ ытайда тілге байланысты ү ш тү рлі филологиялық мә селеге ерекше кө ң іл аударылғ ан. Оның бірі - кө не сө здердің мағ ыналарын айқ ындау, екіншісі - иероглифтің қ ұ рылысы мен этимологиясын айқ ындау, ү шіншісі - фонология. Тілдегі дыбыстық ө згешеліктерді айқ ындауда, тілді зерттеуде қ ытайлық тардың ө зіндік ерекшелігі, дә стү рі болғ ан. Оларда ежелден қ алыптасқ ан ұ ғ ым бойынша, тілдегі ең негізгі тұ лғ а - сө з. Сондық тан иероглиф жазуы жеке дыбысты емес, сө зді таң балайды. Ежелгі Қ ытай лингвистикасының негізі - тілдегі ә р сө зге жеке таң ба тағ айындау, ол таң балардың мағ ынасын, оларды қ алай оқ у, қ алай қ олдану жолдарын айқ ындау болғ ан. Ол ү шін таң балар сө здігі жасалғ ан. Біздің заманғ а жеткен сондай сө здіктердің бірі жә не қ ытайлар ү шін ең беделдісі қ ытайша " Эрья" деп аталатын сө здік. Біздің заманғ а дейінгі ү шінші ғ асыр шамасында жасалғ ан бұ л сө здік бұ рыннан сақ талғ ан діни жазбаның сө здерін - иероглифін тү сіндіруге арналса керек. Ол жазбалардың сө здері - киелі, жоғ ары стильді, канондық сө здер саналғ ан. Сө здікте оның иероглифін талдау, жү йелеу, оларды оқ удың, тү сінудің ережелері берілген. Сө здікті грамматикалық ең бектер қ атарына жатқ ызуғ а себепші болатын да сол ережелер.

Кейінгі кездерде " Эрья" сө здігіне еліктеп, оның сырын аша тү суге арналғ ан тағ ы да бірнеше сө здіктер жасалғ ан кө рінеді. Олардың барлығ ы да Қ ытайдың иероглифін талдауғ а, олардың этимологиясын, мағ ынасын ашуғ а арналғ ан. Осы себептен бұ л сө здіктерді кейде иероглифтік грамматика деп те атайды.

Иероглифтік грамматикаларда морфема, сө здер мағ ынасы, этимология мә селесі болмаса, қ алыпты грамматикалық ә дебиеттердегідей грамматикалық категория мә селелері сө з болмағ ан. Ғ алымдар қ ытай лингвистикасының ө зіндік ерекшелігі, ө зіндік дә стү рі де осында дегенді айтады.

1.2 Ежелгі Ү ндістан тіл білімі. Ү нділерден бізге жеткен зерттеулер жыл санауымыздан бұ рынғ ы V ғ асырдан басталады. Бұ л материалдардың ғ ылыми жү йелілігіне, ой терең дігіне қ арағ анда Ү ндістан тіл білімі бұ дан да бұ рын болғ анғ а ұ қ сайды. Тіл білімі мұ нда практикалық қ ажеттіліктен туғ ан. Ү нділердің ө те ерте дә уірден сақ талғ ан аң ыздардан, гимндерден, діни жырлардан қ ұ ралғ ан " Веда" деп аталатын жазба ескерткіштері болғ ан. Біздің дә уір алдындағ ы Ү І ғ асырларда белгілі болғ ан бұ л жинақ ты ү нділер қ асиетті, киелі деп санағ ан жә не қ азірде де сондай санаушылық бар кө рінеді. Бұ л " киелі" жырлар тілінде сол уақ ытағ ы ү нділерге мағ ынасы тү сініксіз кө птеген сө здер, сө йлемшелер болғ ан. Соларды айқ ындау жә не " Веда" тілін сө йлеу тілі ә серінен қ орғ ау, оның айтылу мә нерін, беретін тү сінігін ө згеріссіз сақ тау мақ сатымен " Веданың " тілін зерттеген. Бұ л зерттеу тө рт тү рлі бағ ытта жү ргізілген: а) дыбыстық жү йесі мен айтылу мә нерін, яғ ни фонетикасы мен орфоэпиясын зерттеу; ә) жырдың қ ұ рылысы мен ө лең ө лшемдерін зерттеу; б) грамматикасын зерттеу; в) жеке сө здердің тіркесін жә не оның мә н-мағ ынасын яғ ни лексикасы мен этимологиясын зерттеу. Ежелгі Ү ндістандағ ы тіл білімі, негізінде, осы тө рт бағ ытта дамығ ан. Бірақ бұ лардың даму тарихы, зерттелу дережесі біркелкі болмағ ан.

Ө з кезі ү шін айтарлық тай жақ сы, жан-жақ ты зерттелген мә селелер қ атарына ғ алымдар фонетикамен морфологияны жатқ ызады. Бұ лар жө ніндегі зерттеулер ү нділердің атақ ты лингвисі Яска мен Панини жазғ ан ең бектер арқ ылы біздің заманғ а жеткен.

Яска біздің дә уірімізге дейінгі бесінші ғ асырда ө мір сү рген. Ол - " Веда" тілінің бес томдық сө здігін жасап, тү сінік жазғ ан адам.

Панинидің біздің дә уірге дейінгі ІҮ ғ асыр шамасында жазғ ан «Аштадхьян» (грамматикалық ережелердің сегіз бө лімі) деген ең бегінде тө рт мың нан астам грамматикалық ереже берілген. Бұ л ең бегінде Панини " Веда" тілін қ алпына келтіру нә тижесінде пайда болғ ан ү нділердің санскрит деп аталатын кө не ә деби тілінің жә не «Веда» жыры тілінің дыбыстық жү йесін, сө з туғ ызу, сө з ө згерту жолдарын жан-жақ ты зерттеген. Панини ең бегі - тіл білімі тарихындағ ы біздің дә уірге жеткен тұ ң ғ ыш сипаттама грамматика дейді мамандар. Ол санскрит тілінің грамматикасы деп те аталады. Мұ нда сө здерді тапқ а, тү бірге, тү рлі қ осымшаларғ а бө лу, жұ рнақ, жалғ ау, префикс дегендердің бә рі де бар. Панини грамматикасы ережелерінің дә лелдігіне, зерттеулердің терең жә не жан-жақ тылығ ына қ арап, бірсыпыра ғ алымдар Ү ндістанда тіл білімі Паниниге дейін де даму басқ ышынан ө ткен, бірнеше грамматикалық ең бектер жазылғ ан болу керек деп жорамалдайды. Бірақ ондай ең бектердің болғ анболмағ аны ғ ылымда ә зірше белгісіз.

Ү нділер тілдегі барлық сө здерді есім, етістік, предлог, демеулік деп тө рт топқ а бө лген де, ә рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктерін жан-жақ ты сипаттағ ан. Етістіктің шақ қ а бө лінуі, есімдерде жеті тү рлі септік жалғ аудың барлығ ы, т.б. кө птеген граммматикалық мә селелер ө те дә лдікпен шешілген.

Ү нділер синтаксис мә селелеріне жеткілікті кө ң іл бө лмеген. Ежелгі Ү ндістан тіл білімінде морфологиядан кейінгі мол зерттелген сала - фонетика. Фонетика ежелгі заман тіл білімінің ешқ айсысында Ү ндістандағ ыдай зерттеудің жоғ арғ ы сатысына кө теріле алмағ ан. Дыбыстардың физиологиялық сипаттары, сө йлеу орғ андарының тіл дыбыстарын жасаудағ а артикуляциясы, дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұ ғ ыл, ызың болып кездесетіндіктері, олардың себептері жан-жақ ты жә не дұ рыс сө з етілген.

Ү ндістан тіл білімінің тарихын сө з ете келіп, В.Томсен: " Ү ндістан тіл білімінің кө терілген биігі ерекше. Бұ л биікке, кө п нә рсені ү нділерден ү йрене тұ рса да, еуропалық тіл білімі XIX ғ асырғ а дейін кө теріле алмады", - деп жазады.

Ал И.А. Бодуэн де Куртенэ " XIX ғ асырдағ ы тіл ғ ылымы немесе лингвистика" деген ең бегінде: " Егер де ү нді грамматистерінің ХҮ ІІІ ғ асырдың аяғ ы мен XIX ғ асырдың бас кезіндегі Еуропа зерттеушілерінің ақ ыл-ойына тигізген орасан зор ә сері болмаса, салыстырмалы грамматиканың, тіпті Еуропа мен Америка топырағ ында пайда болғ ан тіл ғ ылымының гү лдеп дамуы болмағ ан болар еді", - дейді.

Шынында да, ү нділер тіл білімінің дамуына елеулі ү лес қ осқ ан. Тіл фактілерін зерттеуде олар синтетикалық тә сілді де қ олданғ ан. Сол арқ ылы тілдік элементтердің ө зара ұ қ састығ ын жә не бір-бірінен ө згешеліктерін айқ ындағ ан.

Кейінгі дә уірлерде Ү ндістанда Панини грамматикасының мә н-мағ ынасын талдап тү сіндірген, оның жолын ұ станғ ан бірнеше лингвист алымдар болғ ан.

Эдинбург университетінің профессоры Джон Лайонз 1978 жылы орыс тілінде жарияланғ ан " Теориялық лингвистикағ а кіріспе" деп аталғ ан ең бегінде Панинидан кейін Ү ндістанда он шақ ты грамматикалық бағ ыт болғ ан. Бізге олардан кө не ү нді грамматикасын зерттеген мың ғ а жуық ең бек жетті. Олардың кө пшілігі Панини дә стү рін қ олдағ ан деп жазады.

1.3 Ежелгі Греция тіл білімі. Ежелгі дә уір тіл білімінің тағ ы бір отаны - Ежелгі Греция. Грецияда туғ ан тіл біліміндегі ой-пікір бү кіл Еуропа тіл ғ ылымының қ алыптасып дамуына кү шті ә серін тигізді. Ф.Энгельстің: «Греция мен Рим қ алағ ан негіз болмаса, қ азіргі Еуропа да болмас еді», - деген сө зін тіл біліміне байланысты да айтуғ а болады. Тіл мә селелеріне байланысты бұ л елден біздің дә уірге жеткен жазба материалдар жыл санауымызғ а дейінгі Ү ғ асыр шамасынан басталады.

Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, Греция тіл білімі Гомердің " Илиада" мен " Одиссея" жырының тілін зерттеуден басталыпты. Кө не заманнан сақ талғ ан бұ л дастан тілінің кө п жері гректердің сө йлеу тілінен мейілінше алыстап, оларғ а тү сініксіз бола бастағ ан да, грек ойшылдары соны зерттеу, айқ ындау істерімен шұ ғ ылданғ ан. Бұ л жағ ынан алғ анда, Ү нді тіл білімі мен Грек тіл білімін туғ ызғ ан себеп бірдей.

Ә детте, Греция тіл білімін екі кезең ге бө ліп қ араушылық бар. Оның бірі - философиялык кезең, екіншісі - филологиялық кезең деп аталады. Бірінші кезең біздің дә уірге дейінгі Ү -ІІІ ғ асырлар арасын қ амтиды. Бұ л - Грек тіл білімі қ алыптасуының алғ ашқ ы кезең і. Мұ ны қ алыптастырушылар философтар болғ ан. Олар тіл мә селелерін лингвистикалық тұ рғ ыда емес, философия тұ рғ ысынан сө з еткен, философияғ а тә уелді, соның ажырамайтын бір саласы деп есептеген жә не нақ тылы тілдік фактілерге сү йенбей, абстрактылы болжаулар, философиялық тұ жырымдар жасаумен шұ ғ ылданғ ан. Бұ л бағ ыт Греция тарихында эллинизм деп аталатын дә уірге дейін сақ талды.

Ежелгі Грек философтарының тілге қ атысты мә селелерден ерекше сө з еткендері - атаудың табиғ аты, зат пен оның атауы арасында қ андай байланыс болатыны, тілдің қ айдан, қ алай пайда болғ аны жә не тілдің грамматикасы мен логика арасындағ ы қ арым-қ атынас жө ніндегі мә селелер.

Заттың ө з атауына қ атысы жө ніндегі мә селе Ежелгі Грецияда бірнеше ғ асырғ а созылғ ан жә не Грек философтарын екі топқ а бө лген аса кү рделі мә селе болғ ан. Олардың Гераклит бастағ ан бір тобы - атау заттың табиғ атына сә йкес жаратылыстан берілген, сө з табиғ ат туындысы десе, Демокрит бастағ ан екінші тобы оғ ан қ арсы - зат пен оның атауы арасында табиғ и байланыс болмайды, ол екеуінің арасындағ ы байланыс - шартты, кездейсоқ байланыс деген тұ жырым жасайды.

Грек философтары арасында болғ ан бұ л айтыс Платонның " Кратил" деп аталатын диалогі арқ ылы біздің дә уірге жетті. Демокрит атаулардың жаратылыстан берілген табиғ и еместігіне тө рт тү рлі дә лел айтады. Олар тілдерде бір затты ә р тү рлі атаумен білдіретін синоним жә не атауы біркелкі бола тұ ра ә р тү рлі мағ ынаны білдіретін омоним сө здердің болуы, сондай-ақ, кө птеген заттардың тілдік атауларының болмауы немесе зат атауларының кейде ө згеріп кететіні - осылардың барлығ ы атаудың зат табиғ атына тә н еместігін білдіреді деген дұ рыс қ орытынды жасайды.

Ежелгі Грек философтарының тілге байланысты сө з еткен екінші проблемасы - тілдің шығ у жө ніндегі мә селе. Бұ л мә селеде де олар дұ рыс шешімге келе алғ ан жоқ. Олардың бір тобы тілді дыбысқ а еліктеуінен шық қ ан десе, екінші бір тобы ертедегі адамдардың ө зара келісуінен барып шық қ ан дегенді айтады. Тіл білімінде мұ ның алғ ашқ ысын дыбысқ а еліктеу теориясы десе, соң ғ ысы келісім теориясы деп аталады. Бұ л екі тұ жырымның екеуінің де ғ ылыми негізі жоқ.

Грек ғ алымдары кө терген тағ ы бір проблема - грамматика мә селелері. Грамматиканы да алғ ашқ ыда философия, ә сіресе логика ғ ылымына тә уелді, соның бір саласы ретінде, логикалық категориялардың кө рсеткіші ретінде ғ ана қ арағ ан. Бұ л саладағ ы алғ ашқ ы пікір Платон мен Аристотель ең бектерінде кездеседі. Платон тілдегі сө здерді есім, етістік деп екі топқ а бө лсе, Аристотель алдың ғ ы екеуінің ү стіне жалғ ауыш дегенді қ осып, ү ш топқ а бө леді. Аристотель - грамматика мен логика арасындағ ы қ арым-қ атынасты алғ аш сө з еткен ғ алым. Оның логика мен поэтика жө ніндегі ілімі кейінгі заман оқ ымыстыларына да кү шті ық пал жасады. Аристотель логиканы ұ ғ ым, пайымдау сияқ ты категорияларды зерттейтін ғ ылым деп анық тайды да, сө з табы деген - сө йлемнің элементтері, ал сө йлем - есім мен етістіктің байланысы, бұ л екі категория арасында елеулі ө згешеліктер бар: етістік шақ ты білдіреді, предикативтік қ ызмет атқ арады, ал есім септеледі, сө йлемде субъектілік қ ызмет атқ арады дейді. Бірақ Платон да, Аристотель де сө здерді тапқ а бө лгенде, біздің қ азіргі тү сінігіміздей тілдік категория ретінде емес, логикалық категория ретінде қ арайды. Есім мен етістік - пайымдаудың мү шелері, бұ лардан басқ а сө здер осы екеуінің тө ң ірегінде топталып, жалғ ауыштық қ ызметтер атқ арады деп тү сіндіреді. Соғ ан қ арамастан Аристотельдің лингвистикалық кө зқ арастары бұ л ғ ылымның кейінгі замандардағ ы дамуына зор ә серін тигізді. Кү ні бү гінге дейін қ олданылып жү рген грамматикалық категориялардың, терминдердің кө пшілігі сол Аристотельден қ алғ ан.

Бұ л елдегі тіл ғ ылымы ө з дамуының ең биігіне Греция тарихында эллинизм деп аталатын дә уірде кө терілді. (Бұ л - жыл санауымызғ а дейінгі III ғ асыр мен біздің дә уірдің ІҮ ғ асыры арасы). Тіл білімі тарихында грамматистердің Александрия мектебі деп аталатын бағ ыт та осы дә уірде қ алыптасқ ан. Бұ л кезең Греция тіл білімі тарихында филология дә уірі деп аталады. Оның басты бір ерекшелігі - грамматикалық ілімнің философияның, логиканың ық палынан босанып, ө з алдына дербес пә н ретінде қ аралуы еді. Грамматистердің Александриялық мектебін қ алыптастырып, грамматика ілімін дамытушылар: Аристарх Самофракийский (б.д.д. 200-150 ж), оның шә кірттері Дионисий Фракийский, Аполлоний Дискол (біздің заманымыздың II ғ асыры) болды. Аристарх тілдегі сө здерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог, ү стеу, жалғ аулық деп сегіз топқ а бө лген. Дионисий Фракийский негізгі сө з таптарының кө птеген грамматикалық категорияларын, Аполлоний Дискол синтаксис мә селелерін зерттейді. Дегенмен, Ежелгі Грецияда морфологияғ а қ арағ анда синтаксис, фонетика, лексикология аз зерттелген. Бұ л дә уірдегі филология жазба ескерткіштерді жинау, зерттеу ісімен ерекше шұ ғ ылданғ ан. Ежелгі Грек дә уірінен келе жатқ ан зат пен оның атауы арасындағ ы қ арым-қ атынас жө ніндегі талас бұ л дә уірде де болды. Бірақ бұ л кездегі талас тілде белгілі бір заң дылық деген бола ма, жоқ па деген мә селе тө ң ірегінде болды. Оны бар деушілер анологистер, жоқ деушілер аномалистер деп аталады.

Аномалистер (Кратес Малос) зат пен оның атауы жә не грамматикалық категориялар мен логикалық категориялар арасында ұ қ састық, заң дылық жоқ десе, анологистер (Аристарх Самофракийский) тілде анологияның ролі ерекше, тілдік элементтерде анология жолымен бірың ғ ай, біркелкі, болу тенденциясы кү шті болады, тілдегінің барлығ ы да белгілі бір заң дылық қ а бағ ынады деді.

Тіл білімі тарихында елеулі мә ні барлығ ына қ арамастан, Ежелгі Грек тіл ғ ылымының ә лсіз жақ тары да мол болғ ан. Тіл мә селелері алғ ашқ ыда философия, логика ғ ылымдарына тә уелді, соның бір саласы ретінде қ аралғ андық тан, тілдік категорияларды логикалық категориялармен тең естіріп қ арау, алдың ғ ысын соң ғ ысының мү ддесіне бағ ынышты ету ә рекеті кейінгі заманғ а дейін арылмай келді. Тілдік категорияның ө згеріп, дамып отыратын тарихи қ ұ былыс екеніне гректер де жете мә н бермеді. Оның ү стіне гректер ө з тілінен басқ а тілдерді тіл деп санамады. Сондық тан олардың зерттеулері бір ғ ана тіл фактілеріне негізделеді. Бұ л - олардың лингвистикалық мә ліметтерінің ө суіне, жалпы тілдік теориялық терең тұ жырымдар жасауларына мү мкіндік бермеді.

1.4 Рим тіл білімі. Грецияны жаулап алғ ан римдіктер тіл білімін дамытуғ а айтарлық тай ү лес қ оса алмады. Олар Александрия грамматистерінің ілімін ө з тіліне сә йкестендіріп қ олданудан аса қ ойғ ан жоқ. Рим грамматистері ішіндегі ең кө рнектісі - Варрон (жыл санауымызғ а дейінгі I ғ асырда ө мір сү рген), кейінірек Донат (ІҮ ғ асырда) болды. Бұ лар латын тілі грамматикасын жазды.

2 Орта ғ асыр тіл білімі

Орта ғ асыр - адамзат қ оғ амы дамуының он шақ ты ғ асырын қ амтитын жә не прогресс тұ рғ ысынан алғ анда ә р тектес болып келетін кү рделі де шытырманы кө п дә уір. Еуропа тарихы тұ рғ ысынан қ арағ анда бұ л мезгілді ү ш кезең ге бө луге болады: а) III-Ү ғ асырлар арасы. Бұ л - қ ұ лдық дә уірінің ыдырап, феодалдық қ оғ амның қ ұ рыла бастағ ан кезең і; ә) Ү І-Х ғ асырлар аралығ ы. Бұ л - феодалдық қ атынастың ә бден орнығ ып, гү лденген заманы; б) ХІ-ХУІ ғ асырлар аралығ ы. Бұ л - феодалдық қ атынастың ыдырап, капиталистік қ оғ амның туа бастағ ан, тарихта " қ айта ө ркендеу дә уірі" деп аталатын кезең.

Орта ғ асырдың ө зіндік бір ерекшелігі - ә р тү рлі діндердің туып, ә лемдік діндерге айналуы. Ондай діндер қ атарына будда, ислам, христиан діндерін жатқ ызуғ а болады.

Дү ние жү зілік діндердің тарауымен қ атар сол діндердің сү ндет-парызын, шариғ атын уағ ыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, қ асиетті тіл, пайғ амбарлар тілі деп жарияланды. Жергілікті халық тар ол тілде жазылғ ан аят-хадистарды мағ ынасын, тілін тү сінбесе де жатқ а біліп, қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ететін дұ ғ а ретінде айтуғ а міндетті болды. Бұ л тіл -тіл ғ ылымында канондық тіл деп аталады. Сө йтіп, дін тарағ ан аймақ тардағ ы халық тар ө з ана тілімен қ атар канондық тілді де қ олданды. Канондық тіл бірден-бір дұ рыс тіл деп жарияланды да, ә р халық тың ө з ана тілі, сө йлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп есептелді. Жазба тіл, ә деби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, тү ркі халық тары, сондай-ақ қ азақ халқ ы ү шін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қ асиетті, киелі кітабы - Қ ұ ранның тілі болды. Араб тілі оқ у пә ні болды. Оны молдалар, дін иелері оқ ытты. Оқ ытудың I-сатысында ә ліпби, екінші сатысында иманшарт, ү шінші сатысында ә птиек, одан кейін Қ ұ ран оқ ытылды. Еуропа халық тары ү шін канондық тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғ ылым ретінде пайдаланды. Бү кіл оқ у орындарында ғ ылыми пә н ретінде оқ ытылатын да латын тілі грамматикасы болды. Жеке тілдер грамматикасы латын тілі грамматикасы негізінде сө з болып, соның ү лгісіне тү сірілді. Латын тілі грамматикасы барлық тілдерге бірдей дә режеде қ олдануғ а болатын ортақ қ ұ рал деп есептелінеді. Солай бола тұ рса да, орта ғ асырдағ ы грамматикалық ой-пікірдің бір мә нді жағ ы бар: ол кейінгі заман жалпы тіл ғ ылымының сол орта ғ асыр топырағ ында тамырлана бастауы еді. Ә лем халық тарының бү кіл рухани мә дениетіне ұ лы ө згерістер енгізген " Қ айта ө ркендеу дә уірінің " ө зі де орта ғ асыр топырағ ында кө ктей бастағ ан болатын. Сондық тан кейбір мә селеде кері тартпалығ ына, діни қ арсылық тарына қ арамастан, орта ғ асырды прогресс ү шін, ғ ылым ү шін қ ұ ралақ ан болды деу жө н емес.

Зерттеудің ө зіндік жаң а жү йесін жасай алмағ андарымен, қ олтума ең бектер бермегендерімен, филологиялық, грамматикалық мә селелермен орта ғ асырда шұ ғ ылданушылар да аз болғ ан жоқ. Олардың баса назар аударғ ан бір мә селесі - кө не канондық жазбалар тілінің ө зіндік нормасын ө згеріссіз сақ тау, кейінгі заман жазба тілін кө не канондық тілмен ү йлестіру, олардың арасындағ ы алалық тарды бір ізге салу сияқ ты нормалаушылық жұ мыстар болды. Бұ л жұ мыстарында олар антикалық қ оғ ам қ алдырғ ан грамматикалық, поэтикалық, риторикалық, логикалық тұ жырымдарғ а сү йенеді, соларды басшылық қ а алады.

Канондық жазбалармен қ атар біраз елдерде жазба жұ мысы мен ә дебиет едә уір дамыды. Жергілікті тілдерді зерттеу, нормалау, олардың грамматикаларын жазу талабы кү н тә ртібіне қ ойылды. Сө йтіп, Ү ІІ-ХҮ ғ асырлар аралығ ында иран, исланд, француз, испан, итальян, тү ркі, ағ ылшын, т.б. тілдердің грамматикалары жарық кө реді.

Грамматика мә селелерімен қ атар ежелгі дә уірден келе жатқ ан зат атауларының табиғ аты жө ніндегі мә селе де ескерусіз қ алмады. Оны сө з етушілер бұ л дә уірде де екі топқ а бө лінді. Оның бірі - реалистік, екіншісі - номиналистер деп аталады. Реалистер заттар жө ніндегі жалпы ұ ғ ым - ақ иқ ат, ол алғ ашқ ы, зат соң ғ ы деген идеалистік бағ ытты ұ сынады. Номиналистер керісінше, зат болмаса, ол туралы ұ ғ ым да болмайды, сондық тан ақ иқ ат нә рсе - зат, ол алғ ашқ ы, ал зат туралы ұ ғ ым соң ғ ы деген материалистік бағ ытты уағ ыздайды.

2.1 Араб тіл білімі. Дү ние жү зі ғ ылымы мен мә дениетінің дамуына елеулі ү лес қ осқ ан халық тардың бірі - арабтар. Бұ лардың жазбалары ІҮ ғ асырлардан басталды. Арабтар тіл ғ ылымының дамуында да елеулі роль атқ арды. Орта ғ асырлық арабтарда тіл білімінің ерекше дамығ ан кө зі - Халипат дә уірі деп аталатын Ү ІІ-ХІІ ғ асырлар шамасы. Тілдің грамматикалық жү йесін сипаттаудың араб тіл ғ алымдары бір-біріне байланысты ү ш тү рлі мә селенің сырын ашу арқ ылы жү ргізді. Олар сө з таптары мен сө йлем синтаксисін зерттейтіи Нахв, сө здердің сө йлемдегі орын жағ ынан тү рленісін, мағ ыналық қ ұ былыстарын зерттейтін Сарф, сө йлеу процесінде болатын дыбыстардың фонетикалық қ ұ былыстарын, жалпы дыбыс жү йесін зерттейтін - Таджвид деп аталатын бө лімдер. Арабтар Ү нді, Грек тіл ғ ылымы табыстарын жақ сы пайдалана отырып, ө з тілінің фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударады. Фонетика саласында дыбыс пен ә ріп арасындағ ы ө згешеліктерді айқ ындайды. Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуғ а кө п кө ң іл бө леді. Кейбір ғ алымдар (Сибавейхи) жасалу орнына қ арай дыбыстарды 16 топқ а бө ліп қ арағ ан. Грамматика мә селесінде (кө рнекті ө кілі - Сибавейхи), ә сіресе сө здерді тапқ а бө луде араб ғ алымдары Аристотельге еліктеген. Аристотель сияқ ты бұ лар да сө здерді есім, етістік, жалғ ауыштар деп ү ш топқ а бө лді. Арабтар тіл білімінде ө зіндік тың жол салғ ан пікірлер айтқ ан.

Араб тіл ғ алымдарының тілдің грамматикалық жү йесін зерттеу тә сілдері де, грамматикалық терминдері де бұ рынғ ылардан ө згеше болды, ө зіндік дә стү р қ алыптастырды. Арабтар киелі, қ асиетті, канондық тіл деп саналатын Қ ұ ран тілінің нормасын зерттеудің ө зінде де, кө п жағ дайда, сө йлеу тілі нормасына сү йенеді, соны зерттеді. Бұ л Ежелгі дә уір тіл ғ ылымының ешқ айсысында да кездеспеген жаң алық. Араб тілі грамматикасын зерттеудің дә стү рін, ө зіндік жү йесін қ алыптастыруда Сибавейхидің 796 жылы жазғ ан " Ал китаб" деп аталатын ең бегі шешуші роль атқ арғ ан. Араб тіл ғ алымдары қ алыптастырғ ан біртұ тас зерттеу жү йесі кейінгі замандарда туғ ан Еврей тіл ғ ылымына да елеулі ә серін тигізген.

Араб оқ ымыстыларының ерекше кө ң іл бө лген жә не зор табысқ а жеткен саласы - лексикография кө рінеді. Арабтың бір ғ ана Ә л-Фируза-бади деген лингвисі " Хомус" (мұ хит) атты 60 томдық сө здік жасағ ан.

Араб тіл ғ алымдары ғ ылым тарихында бірінші болып, ә р тү рлі тілдер материалдарын бір-біріне салыстыра, салғ астыра зерттеу тә сілін қ олданғ ан. Осы тә сілді қ олдана отырып, олар тү ркі, монғ ол, парсы тілдерін зерттеп, олардың салыстырма сө здіктерін, шағ ын кө лемді грамматикалық ең бектерін жазғ ан. Осындай ең бектің ғ ылымда белгілі ең кө несі жә не ең толығ ы тү ркі халқ ынан шық қ ан, Арабияда оқ ып білім алғ андық тан, араб ғ алымы деп аталып кеткен Махмуд Қ ашқ ари жасағ ан «Тү ркі тілдерінің сө здігі» (Девону луғ ат ит тү рк). Бұ л сө здік 1073-1074 жылдары жазылғ ан. Сө здікте сол дә уірдегі тү ркі тайпаларының кө пшілігінің тілдік материалдары қ амтылғ ан жә не ол тайпалар тілдерінің ө зара бір-біріне ұ қ састық, ө згешеліктері тілдік материалдарды салыстыра қ арау арқ ылы айқ ындалғ ан. Бұ л - тү ркі тілдері жө ніндегі ең тұ ң ғ ыш, ең кө лемді жә не ең терең мә нді ғ ылыми ең бек. Сонымен қ атар, бұ л сө здік - тіл ғ ылымы тарихында ә р тү рлі тілдер фактілерінің бір-біріне салыстыра зерттеу ә дісімен жазылғ ан тұ ң ғ ыш ең бек. Мұ ның тү ркі тілдері ү шін мә ні ерекше.

Араб тілді ғ алымдар М. Қ ашқ ари сө здігінен кейін де бірсыпыра сө здіктер, грамматикалық ең бектер жазып қ алдырғ ан. Олар туралы тү ркология мә селелерін сө з ететін ең бектерден мол мә лімет алуғ а болады.

2.2 Қ айта ө ркендеу дә уірі тіл білімі. Еуропа тарихы тұ рғ ысынан алғ анда, қ айта ө ркендеу дә уірі ХІҮ -ХҮ І ғ асырлар арасын қ амтиды. Бұ л - қ оғ ам дамуында орта ғ асырдың аяқ талып, жаң а тарихтың, буржуазиялық қ оғ амның басталғ ан кезі. ХІҮ ғ асырдан бастап, алдымен Италияда қ алыптасқ ан " Қ айта ө ркендеу" деген термин феодалдық қ атынастың орнына келген капиталистік қ оғ амдағ ы буржуазия мә дениетімен тығ ыз байланысты. Ө йткені қ айта ө ркендеу дә уірі - озық ойдың еркін дамуына мейілінше кедергі жасағ ан, догмалық ережелерге сү йенген орта ғ асырлық керітартпа дә стү рден, мешеу мә дениеттен шынайылық ты, гуманизмді уағ ыздайтын жаң а дә уір мә дениетіне ө ту. Бұ л дә уірде орта ғ асырда діннің қ уғ ынына ұ шырап, елеусіз қ алғ ан кө не мә дени мұ раларғ а ерекше кө ң іл бө лу, оларды қ айта кө ркейту, ө рлету ұ раны кө терілді. Сірә, жаң а дә уірдің " Қ айта ө ркендеу" деп аталуы да осыдан болса керек.

Қ айта ө ркендеу дә уірі бү кіл қ оғ ам ө мірінің басқ а да салалары сияқ ты тіл ғ ылымы ү шін де жаң а, даму дә уірі болғ ан. Бұ л дә уірдің лингвистикалық проблемасы: а) ұ лттық тілдердің қ алыптасып, дамуы; ә) бұ рын белгісіз, жаң адан ашылғ ан тілдерді ү йрену, зерттеу; б) ежелгі дә уірдің лингвистикалық ой-пікірін кө ркейтіп, қ айта дамыту.

Жаң а жерлердің, елдердің ашылуы, сауданың дамуы, отаршылық жорық - Еуропа тіл ғ ылымының дамуына қ олайлы жағ дай туғ ызды, бұ рын белгісіз толып жатқ ан тілдердің барлығ ы айқ ындалды. Отарлау мү ддесі ол тілдерді ү йрену, зерттеу, тү рлі сө здіктер жасау, грамматикалық мә ліметтер жинау міндетін алғ а қ ойды. Азия, Африка, Америка халық тары тілдерінен жиналғ ан орасан мол материалдарды бір-біріне салыстырып қ арау, сол арқ ылы олардың арасындағ ы ұ қ састық, ө згешеліктерді айқ ындауғ а алғ ашқ ы қ адамдар жасалды. Зерттеудің сипаттама, салыстырма тү рлері бой кө рсете бастады.

Қ айта ө ркендеу дә уірінде ерекше қ олғ а алынғ ан тағ ы бір мә селе - орта ғ асырда жө нді мә н берілмеген ежелгі грек, рим жазба нұ сқ аларын тауып, жариялау, оларғ а филологиялық талдаулар жасау болды. Ө з дә уірі ү шін бұ л саладағ ы кү рделі істер қ атарында Ж. Скалигердің 1540 жылы шық қ ан " Латын тілінің негіздері туралы", Р.Стефанустың 1553 жылы шық қ ан " Латын тілі қ азынасы" жә не " Грек тілі қ азынасы", П. де Алкаланың " Араб тілі грамматикасы" (Рейхлиннің " Еврей тілі грамматикасы" 1505 жыл) атты ең бектерді атауғ а болады. Осылармен қ атар ХҮ -ХҮ І ғ асырлар ішінде испан, корей, нидерланд, жапон, парсы, армян, венгер, ағ ылшын, француз, мексикан тілдерінің грамматикалары шығ арылды. Сө йтіп, бірінші орынғ а канондық тілдерді емес, ә р халық тың, ә р ұ лттың ө зіндік сө йлеу тілін, ана тілін қ оюды, соны зерттеп, соның сырын -ашуды кө здеді. Осылардың нә тижесінде ХҮ П-ХҮ Ш ғ асырларда жаң а ү лгіде жазылғ ан грамматикалық ең бектер ә р елде, ә р жерде шығ ып жатты. Олардың кейбіреулері ә лі де болса, латын тілі грамматикасы ү лгісінен шығ а алмағ ан, тілдік материал ретінде сө йлеу тілі фактілерінен гө рі ескі жазба тіл фактілеріне кө бірек сү йенген ең бектер болса да, канондық тіл грамматикасы тіл атаулының барлығ ына бірдей жарамды бола алмайтынын, ә р тілдің ө зіндік ерекшеліктері, ө зіндік грамматикалық қ ұ рылымы болатынын жә не осы бағ ытта жү ргізілетін зерттеулерге жол ашқ ан, бастама болғ ан ең бектер еді.

Нормативтік, практикалық грамматикалармен қ атар, нормативтік сө здіктер де жарық кө ре бастайды. Ондай сө здіктер қ атарына 1612 жылы Италияда шығ арылғ ан " Курск Академиясының сө здігі" деп аталатын тү сіндірме сө здікті, 1694 жылы Францияда жарияланғ ан " Француз Академиясының сө здігін", 1726-1739 жылдар ішінде ә зірленіп жарияланғ ан " Россия Академиясы сө здігін", тү ркі тілдерінің ә р тү рлі мақ сатта жасалғ ан бір, екі тілді сө здіктері жатады.

Ә р тү рлі халық тар тілдерінен жиналғ ан материалдарды бір-біріне салыстыра қ арау, бір тілдегі сө здерді екінші тілге аудару да осы кезең де кең етек алды. П.С.Палластың басқ аруымен 1786-1791 жыллдар арасында жасалғ ан, 272 тілден іріктеліп алынғ ан сө здерден қ ұ ралғ ан " Барлық тілдердің жә не наречиелердің салыстырма сө здігі" деп аталатын ең бек шығ арылды. Бұ ғ ан тү ркі тілдерінен, казақ тілінен де біраз сө здер енді. 1784 жылы испандық монах Лоренсо Эрвас-и-Пандуроның " Белгілі тілдердің каталогі жә не олардың ө зара ұ қ састығ ы мен ө згешеліктері туралы ескертпе" деп аталатын ең бегі шық ты. Неміс ғ алымы И.К.Аделунг мен И.С.Фатердің 500-ге жуық тілдердің таң дамалы сө здерінен қ ұ ралғ ан тө рт томдық сө здігі жарық кө рді.

Бұ рын белгісіз кө птеген тілдер фактілерімен жә не олардың тарихымен азды-кө пті болса да танысу тілдің бір қ алыпта қ алып қ оймайтынын, ө згерістерге ұ шырайтынын байқ атады. Бұ л жағ дайда кейінгі дә уірлерде тілді уақ ыт ө ткен сайын дамып отыратып тарихи қ ұ былыс деп тануғ а тү рткі болды.

Ә р тілдерден жиналғ ан материалдарды салыстыра қ арау олардың бір-бірінен ө згешеліктерімен қ атар ұ қ састығ ы, ортақ қ асиеттері де болатыны байқ алды. Бұ л - тілдер арасындағ ы жакындық ты, ұ қ састық ты, универсалдық сипаттарды зерттеугс жол ашты. Оның ү стіне бұ л дә уірде логика ғ ылымы да едә уір дамып, логикалық категориялардың жалпы адамзаттық болатыны, оның тілдік категорияларымен байланыстылығ ы да айқ ындала тү сті. Логикалық категориялар жалпы адамзаттық болғ ан соң, тілдік категориялар да жалпы адамзаттық болу керек дейтін кө зқ арастар туады. Бұ л іске сол дә уірдің атақ ты философтары да, тіл ғ алымдары да қ атынасады. Сө йтіп, логикалық категориялардың жалпы адамзаттық, универсалдық сипатын байқ ағ ан ғ алымдар жалпы тілдерге ортақ, универсалды грамматика жазу талабын кү н тә ртібіне қ ояды.

2.3 Универсалды грамматика 1660 жылы жарияланғ ан. Оны француз ғ алымдары - логик, философ, профессор Антуан Арно /1612-1694/ мен грамматист, филолог, профессор Клод Лансло /1616-1695/ екеуі бірігіп жазғ ан. Бұ лар ө з заманында Франциядағ ы ғ ылым мен халық ағ арту істерінің орталығ ы болғ ан Пор-Рояль монастырының ғ алымдары болғ андық тан жә не сол монастырьдан шық қ андық тан, оны " Пор-Рояль грамматикасы" деп те, " Рациональды жалпы грамматика" деп те атайды.

Пор-Рояль грамматикасы ежелгі грек, еврей жә не француз тілдері материалдары негізінде жазылғ ан. Бірақ ол - салыстырмалы туынды емес, логика-типологиялық грамматика. Оның алғ а қ ойғ ан мақ саты - барлық тілдерге ортақ рационалды (логикалық) негізді жә не олардың арасындағ ы ө згешеліктерді ашу. Грамматикада екі тү рлі принцип басшылық қ а алынғ ан: біріншісі - берілген грамматикалық ережелердің жалпы тілдік болуы, екіншісі - ол ережелердің логикағ а негізделуі.

Универсалды грамматика екі бө лімнен тұ рады: оның бірі -фонетика, екіншісі - грамматика. Алты тарауғ а бө лінген бірінші бө лімде дыбыс пен ә ріп, буын, екпін мә селелері, оқ уғ а ү йрету ә дісі сө з болғ ан, екінші бө лімі жиырма тө рт тараудан қ ұ ралғ ан. Оларда морфология, синтаксис мә селелері талданғ ан.

Пор-Рояль грамматикасы ө з дә уірінде Еуропада зор беделге ие болғ ан, кө п ұ замай-ақ бірсыпыра тілдерге аударылып, ә лденеше рет қ айта басылғ ан. Кө птеген ғ алымдар Пор-Рояль грамматикасын тіл білімі даму тарихындағ ы, ерекше қ ұ былыс, жаң а сапалы тіл білімінің тө л басы, жалпы тіл ғ ылымының алғ ашқ ы жаршысы деп жоғ ары бағ алайды. Пор-Рояль грамматикасы барлық оқ у орындарында қ олданылатын, жалпы тілдік теорияда мә лімет беретін оқ улық деп саналғ ан.

Дегенмен, тіл біліміне қ осқ ан жаң алық тарымен бірге бұ л ең бектің бірсыпыра қ ателіктері де бар. Олардың ең негізгісі -логикалық категория мен тілдік категорияларды бір-бірінен ажыратпай, тең қ ұ былыстар деп қ арауы. Авторлар ә р тілдің ө зіндік грамматикасы деген болмайды, грамматика жалпы тілдік, универсалды болу керек, ө йткені грамматикалық категориялар - логикалық категорияның кө рсеткіштері, ал логика категориялары жеке ұ лттық болмайды, жалпы адамзаттық болады дейді. Бұ л тұ жырымның қ ателігі мынада: логика категорияларының жалпы адамзаттық болатыны даусыз, бірақ тіл олай емес, ол жеке ұ лттық, халық тық болады. Ойлау процесін, ой категориясын ә р тіл ө зінше кө рсетеді Олай болатыны логикалық категория мен тілдік категориялар арасында елеулі ө згешеліктер болады, бұ л екеуі арасына тең дік белгісін қ ою қ ате. Тілдік категориялар логикалық категорияларғ а қ арағ анда ә лдеқ айда ө рісті, кө п салалы. Ә рине, тілдердің грамматикаларында ортақ ү лгілер, универсалды сипаттар аз емес, бірақ оғ ан қ арап, дү ниедегі барлық тілдерге ортақ, бә ріне бірдей дә режеде қ олдануғ а болатын грамматика жасауғ а болмайды да. Тіл білімінің міндеті – барлық тілдерді бір ғ ана грамматикағ а тә уелді ету емес, тілдер арасындағ ы бірлік пен ұ қ састық ты айқ ындау.