Тіл мен мәдениет

Тіл мен мә дениет онтологиялық қ ауымдастығ ының негізінде байланысқ ан, идеалдық олардың ө мір сү руінің объетивті формасы барып табылады. Тіл мен мә дениет – адамның дү ниетанымын кө рсететін сананың (идеалды) формасы. Табиғ и тіл ө з мә нінде халық тың материалдық жә не рухани мә дениетінің кө рінісі мен жү зекге асырылуының ұ лттық формасы болып табылады. Кейінгі қ ағ ида ХІХ ғ асырдағ ы ұ лы неміс галымы В фон Гумболдттың (1767-1835) ең бектернде дамығ ан. «Язык и философия культуры» кітабында ол тілді «халық рұ хының» кө рінісі ретінде қ арыстырады, тіл арқ ылы халық рұ хын ұ рпақ тарына табыстайды. Тіл «ә лем сү ретін» тілдік емес шындық ты таныстырудың ұ лттық тә сілісінің, ұ лттық ішкі форманың жаң ғ ырағ ы ретінде жасақ тайды.

Американдық ғ ылымдар Э. Сепир мен Б. Уорфтың лингвистикалық қ атынастылық болжамында бұ л ой одан дамып, терең деді. Оның кейбір кағ идалары сынғ а ұ шырағ анмен тілдің сол тілде сө йлейтін халық тың ойын танытатыны, ә р тілдің ақ иқ атты ө зіне тә н тә сілмен жеткізетіні, демек ө зіндік «ә лемдің тілдік суретімен» айырық шалатыны жө ніндегі негізі тезисі мойындалып, ХХ ғ асырдың екінші жартысында лингвистика ғ ылымында жаң а басымдылық тардың жасақ талуына елеулі ық пал жасады. Б. Ли Уорф ө зінің «Отношение норм поведения и мышления к языку» мақ аласында «Мы расчленяем природу в направлении, подсказанном нашим языком», - деп жазады (1960).

Солай бола тұ рса да, тіл мен мә дениеттің ө зара ық палдастығ ы туралы мә селете асқ ан соқ тық пен келу керек, себебі олар тү рлі семиотикалық жү йелер болып табылады. В.А. Звегинцев мә дениет қ ұ быластары мен тіл қ ұ рылымы фактілерінің арасында тікелей себепті тә уелдіктің жоқ екенін, алайда, олардың арасында жалпы тә уелдіктің кү мә нсіз болатының, соның салдарынан мә дениеттегі ө згерістің тілде жанама тү рде жаң ғ ыратының ескерткен. Тіл бағ ынышты жә не қ ұ рылымды ұ йымдастырылғ ан кү рделі семиотикалық жү йе ретінде баяу, қ иын ө згерсе де, ал мә дениет барынша ү демелі жә не оның кө птеген салаларында ө згеріс біршама тез ө теді. Жалпы белгілі бір фактінің қ ұ былыстың бекітілу беріктігінің объективті критерийлерінің бірін мә дениет феномен ретінде кө рмеуге болмайды.

Жоғ ырада айтылғ аннан шығ атын қ орытынды, біріншіден, мә дениет қ ұ былыстарын фактілердің тілде жаң ғ ыруы арқ ылы талдаудың, екіншіден, тілдік фактілерді терең тілдік емес компонент арқ ылы немесе дискурс арқ ылы тү сіндірудің кешенді жолы «тіл - мә дениет - ұ лт» проблемасын шешудің мейлінші ө зекті жә не перспекивалық бағ ыты болып кө рінеді.

Бұ л жол лингвокультурологияда ө ткіріледі, оғ ан В.В. Воробьев жаң а «мә дениет пен тілдің ө зара байланысы мен ә рекеттестігіне зерттейтіп жә не заманауи басылымдық тар мен мә дени қ ондырғ ыларғ а (норма мен жалпы адамзат қ ұ ндылық тар жү йесіне) бағ дар ұ стай отырып, жү йелі ә дістердің кө мегімен осы ү рдісті тілдік жә не тілдік емес (мә дени) мазмұ н бірлігіне бірліктердің тұ тас қ ұ рылымы ретінде кө ренетін синтез тіпті жаң а ғ ылым» деген анық тама береді (1997, 36 б.). Ә рине, лингвокультурология тілдің, мә дениеттің, этностың ө зара ә рекеттестігі проблемаларын зекрттейтін жалғ ыз жә не жаң а «туғ ан» ғ ылым емес.

Америка лингвистикасында ХІХ ғ асырдың аяғ ында ү ндіс тайпаларының ұ лттық -мә дени тілдік проблемаларын зерделеуге байланысты этнолингвистика жасақ тағ ан (Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Уорф). Ол этнография мен антропология қ ойнауынан туды. 60-70-жылдары Кең ес ү кімет кезінде шық қ ан лингвострановедение (В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин) лингвокультурологияның із басушысы деп санауғ а болады.

Мә дениетаралық коммуникацияда лингвокультурологиялық зерттеулер ерекше ө зекті. Ол бір тіл мен мә дениет иелерін ө зге мә дени-тілдік қ ұ былыстардың ұ лттық артық шылығ ын, оның басқ а халық тың рухани жә не материалдық қ ызметіндегі орнын терең зерделеуге бағ ыттап отырады.

Басқ а халық тың мә дениет тілі арқ ылы білу, тілде шығ арылғ ан ұ лттық қ асиетті сезіну қ азіргі Қ азақ стан сияқ ты қ оғ амда ұ лттың мә дениет диалогтарына, бірін бірі кү рметтеп, сыйлаудың берік негізіне қ алайды.

Лингвокультурология кешенді лингвистикалық пә н ретінде культурология тә різді іргелі қ оғ амдық ғ ылыммен тығ ыз байланысты. Культурология мә дениетті қ оғ амдық ғ ылыммен қ ұ былыс жә не адамның сү ру қ абілеті ретінде, барлық жү йелік аспектілерінде рухани-практикалық қ ызметінің нә тижесі ретінде зерттейді. Лингвокультурологияның одан айырмашылығ ы металингвистика. Ғ ылымы ретінде ең алдымен мә дениет фактілерін танытатын тілдік қ ұ былыстарды жү йелі зерттеуінде.

Бастапқ ы ұ станымдары, тіл мен мә дениеттің ө зара қ атынасын шешу жолдары жағ ынан лингвокультурологияғ а 70-жылдары В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин жасағ ан лингвострановедениелік тұ жырымдама жақ ынырақ.

Лингвострановедение шетелдіктерге орыс тілін оқ ыту қ ажеттілігінен туғ ан. Лингвострановедениенің негізін салушылардың анық тасында ол – «аспект преподавания русского языка иностранцам, в котором с целью обеспечения коммуникативности обучения и для решения общеобразовательных и гуманистических задач лингводидактически реализуется кумулятивная функция языка и проводится аккультирация адресата, методика преподавания имеет филологическую природу – ознакомление проводится через посредство русского языка и в процессе его изучения» (1990, 34 б.

Осылайша нақ ты міндетердің тууына байланысты лингвострановедениеде ең бастысы оқ у, ә дістеме аспект болады, ол лингвокультурологияда тілде ұ лттық -мә дени формаларды теориялық жү йелі кө рсету міндетін шешіп тұ р.

Бастапқ ы ә дістемелік позициялар мен бірқ атар мә селелерде лингвокультурология этнолингвистикамен тоғ ысады. «Этнолингвистика» терминін тұ ң ғ ыш рет кө рнекті америкалық лингвист – антрополог Б. Ли Уорф тіл білімі, этнография мен социология тоғ ысында пайда болатын жаң а ғ ылымды атау ү шін енгізген. Этнолингвистика – кешенді ғ ылым, оның міндетіне, біріншіден тілдің жә не тілдердің диалектіге бө лінуінің, сол тіл бойынша этностың материалдық жә не рухани мә дениетінің негізінде этностың географиялық бө лінуін қ айта қ ұ ру, екіншіден, «мә дени лексикада» кө рініс тапқ ан онтология, космологиялық, ә леуметтік тү сініктердің ең кө не жү йесін қ алпына келтіру, мифологиялық сипатты сө здерді этимогиялау жатады. Кең естік тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердетиісінше «диалектологиялық» (Н.И. Толстой мен мектебінің ғ алымдары) жә не ә этимологиялық (Вяч. Вс. Иванов, О.Н. Трубачев, В.Н. Топоров) екі бағ ытқ а бө лінеді.

Лингвокультурология лингвокультуралық қ ауымдыстық дамуының қ азіргі кезең іне, тілідік тұ рақ ты қ олданыстарғ а бағ дар ұ стаса, этнолингвистикалық зерттеулер тіл мен мә дениеттің, кө не тіл мен кө не мә дениеттің ө зара қ атынасының тарихи аспектінің жағ ына, тайпа тілдерін, диалектерді, тілдер семьясын зерделеу жағ ына ойысады. Этнолингвистикалық зерт теулерде қ азақ стандық ғ алымдар А.Т. Қ айдаров, М.М. Копыленко, Е.Е. Жанпеиісов есімдеріне байланысты ү шінші бағ ытты атап ө ткен жө н. Ол лингвокультурологиялық тұ жырымдамағ а мейлінше жақ ын, онда этномә дени лексика мен фразеологияда ғ ана емес, ономастикада, фоносемантикада, сө здердің ассоциациялық байланыстарында, идиоэтникалық пресуппозициялар мен фондық білімдерде, паралингвистикалық қ ұ былыстарда да кө рініс табатын идиоэтникалық (ұ лттық – айырық ша) семантика зерттеу нысаны етіп алынғ ан. Қ азахстандық тіл білімінде осы бағ ытта тү рлі тілдер материалында жұ мыс істейтін ғ ылым-лингвистердің тұ тастай мектебі қ алыптасқ ан (М. Б. Балакаев, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.Қ. Қ алиев, М.Р. Сә бітова, Е.Н. Кельібаев жә не тағ ы басқ алары).

Лингвокультурологиямен аралас басқ а салада - ә леуметтік лингвистикада немесе социолингвистикада мә дени-тілдік ө зара ә рекеттестік проблемасы тіл мен қ оғ амның ө зара ық палдастығ ы мен ө зара ә рекеттестігінің жалпы проблемалары кешеніне қ ұ рамдас бө лік ретінде енген, себебі мә дениет қ оғ амның бө лшегі болып табылады. Осылайша тіл мен мә дениет проблемасы лингвокультурологиядай емес бірінші қ атардан екінші жылжытылып, жалпы проблематикағ а бағ ындырылғ ан.

Кө ріп отырғ ынымыздай, лингвокультурология - ө зінің нысаны мен пә ні, нақ ты зерттеу міндеттері, пә нді зерделлейтін ә дістемелігі менә дістері бар дербес ғ ылым. Лингвокультурологиялық фактілерді қ арастырмай Батыс пен Шығ ыстың ө зара қ атынасын, кез келген тү рлі этностық лингвомә дени қ ауымдастық тардың ішіндегі ө зара қ атынастарды жан-жақ ты, терең зерттеу мү мкін емес.