Кеңестік тіл білімі

Кең ес ө кіметі орнауының алғ ашқ ы жылдарында тіл білімі алдына қ ойғ ан ең басты міндеттердің бірі - бү кіл халық пен бірлесе отырып елдегі сауатсыздық ты жою, жер-жерде ашылып жатқ ан оқ у орындарына қ ажетті оқ улық тар жазу, ө зіндік жазуы жоқ ұ сақ халық тардың ө з тілдерінің дыбыстық жү йелеріне лайық ты жазулары болуына, емлесінің, жазу тілінің қ алыптасуына жә рдемдесу болатын. Тіл ғ алымдары бұ л міндеттерді абыроймен іске асырды.

Жер-жерлерде ә р тү рлі дә режедегі оқ у орындарының кө птеп ашылуы, олардағ ы оқ ыту істерінің алғ ашқ ыда ә р халық тың ө з тілінде жү ргізілуі, ана тілінің оқ у пә ндерінің бірі ретінде оқ ытылуы - одақ кө леміндегі тілдердің грамматикалық қ ұ рылыстарын зерттеуді, олардың практикалық жә не ғ ылыми грамматикаларын жазуды кү н тә ртібіне қ ойды. Кү рделі де қ иын бұ л міндетті де тіл ғ алымдары абыроймен орындады. Соның нә тижесінде одақ кө леміндегі жалпы білім беретін оқ у орындарының барлығ ы да ана тілінде жазылғ ан грамматикалық оқ улық тарғ а ие болды, қ ырық -елуден астам тілдердің академиялық грамматикалары жарық кө рді.

Тілдің грамматикасын жазу ү шін ә р тілдің ө зіне тә н нормасын айқ ындау қ ажет болады. Ол ү шін тілдің диалектілік ерекшеліктерін, грамматикалық, тілдік норма етіп, ол ерекшеліктердің қ айсысын қ олданудың жө н болатындығ ын айқ ындау қ ажет. Осығ ан байланысты кең ес тіл ғ ылымында диалектологиялық зерттеу де кең кө лемде етек алды. Одақ тағ ы кө птеген тілдердің диалектілік сө здіктері, диалектологиялық карталары жасалды.

Бұ л жұ мыс тек норманы, тілдегі диалектілерді айқ ындаумен ғ ана шектелген жоқ, соларғ а қ оса жер-жерде ә р халық тың ұ лттық ә деби тілін қ алыптастыру, оның ө ткені мен қ азіргі кү йін, болашақ бағ ыт-бағ дарын зерттеу жұ мыстары да қ арқ ынды жү ргізілді. Жер-жерде ә деби тілдің теориялық жә не практикалық жақ тарын жан-жақ ты қ амтығ ан кө птеген зерттеулер дү ниеге келді.

Айтылғ андар жалаң болмау ү шін қ азақ тілі мысалдарымен толық тыра тү сейік. Қ азан тө ң керісіне дейін тү ркі халық тарының біразы, солардың ішінде қ азақ тар да араб жазуын қ олданды.

Ислам дінінің енуіне байланысты ІХ-Х ғ асырлардан бастап тү ркі халық тары арасына тарағ ан араб жазуы жергілікті халық тар тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне сә йкестендірілмей, арабтар қ алай қ олданса, сол қ алпында ө згеріссіз тү ркі тілдерінде де қ олданылды. Ө йткені ө з заманында қ алыптасқ ан ұ ғ ым бойынша араб тілі канондық тіл деп есептелді, сондық тан оны озгертуге арабтарғ а тә уелді болғ ан халық тардың қ ұ қ ы болмады. Сол себептен консонанттық принципті араб жазуы тү ркі тілдерінің дыбыс жү йесіне сай келмеді. Бірақ соғ ан қ арамастан ол он шақ ты ғ асыр бойы тү ркі халық тарының, солардың ішінде қ азақ халқ ының да мә дени-рухани дамуына қ ызмет етіп келді.

XIX ғ асырдың екінші жартысында қ азақ даласының ә р жерінен миссионерлік мақ сатта болса да, орысша-қ азақ ша мектептер ашыла бастағ аны, бірді-екілі болса да мерзімді баспасө здің алғ ашқ ы қ арлығ аштарының кө ріне бастағ аны белгілі. Қ азақ тілі де араласатын дү ниеге келген бұ л жаң алық тар енді сол тілдің жазба тіліне икемделуін, ө зіндік жазуы болуын қ ажет етті. Бұ л қ ажеттілік аталғ ан мә селелерді шешуді алғ аш рет кү н тә ртібіне қ ойды, мерзімді баспасө з беттерінде пікір алысу орын алды. Қ азақ тың тұ ң ғ ыш тіл ғ алымы Ахмет Байтұ рсынұ лы араб жазуын ө згертіп, соның негізінде қ азақ тілінің ұ лттық жазуын қ алыптастыруды Қ азан тө ң керісінен бұ рын қ олғ а алғ ан болатын. А.Байтұ рсынұ лы қ азақ ә ліппесі 1915-жылдың ө зінде қ азақ халқ ының ұ лттық жазуы деген атқ а ие болып, 1929-жылғ а дейін ел ө мірінің барлық саласында да кең қ олданылды. Қ азақ тілінен мектептерге арналғ ан тұ ң ғ ыш оқ улық тарды жазғ ан да А. Байтұ рсынұ лы болды. Оның «Тіл қ ұ ралы» деп аталғ ан оқ улық тары 1914-жылдан бастап 1928-жылғ а дейін бірнеше рет қ айталанып басылды. Сондық тан А.Байтұ рсынұ лын ана тілімізде дамығ ан қ азақ тілі білімінің атасы, бас ғ алымы дейміз.

Ресейдің ә лемдік тіл ғ ылымына теориялық мә нді ештең е қ оса алмағ аны, Батыста қ алыптасқ ан ә р тү рлі лингвистикалық мектеп пен ә діс-тә сілдерді қ айталаудан аса алмағ аны белгілі. Бірақ соғ ан қ арамастан Кең естік дә уір дү ниеге келген кү ннен бастап, " ескі дү ниені талқ андап, жаң а дү ние жасаймыз" деген тә різді ө ркө кіректікке, астамшылық қ а салынып, Батыстағ ының бә рі жаман, бә рі зиянды деп лепірушілік етек алды. Бұ л салада бірінші болып қ олғ а алынғ ан мә селе тіл білімінің философиялық негізі, тілдің ә леуметтік мә ні жайындағ ы мә селе болатын. Бұ л отан ғ ылымының, солардың ішінде тіл білімінің де негізі - марксистік диалектикалық материализм деп жарияланды. Сө йтіп, осы негізде Кең естік жаң а тіл білімін қ алыптастыру талабы қ ойылды, оны қ алыптастырушылардың жолбасшысы, кө семі болып, Н.Я.Марр Кең естік тіл білімі ә леміне кө терілді.

Н.Я.Марр- иберий-кавказ тілдерінің маманы. Ол алғ ашқ ыда бұ л тілдердің туыстық тө ркін, олардың семит тілдерімен байланысын зерттеді де, келе-келе ө з теориясын " яфет теориясы" деп атады. " Яфет" деген терминді басында Н.Я.Марр бү кіл Кавказия, Жерорта тең ізі бассейндеріндегі толып жатқ ан тілдердің бә ріне ортақ шартты атау ретінде қ олданғ ан да, артынан осы тілдерді зерттеуден туғ ан ө з тұ жырымдарын " Яфет теориясы" деп атағ ан. Бұ л атау бертінірек келе " Тіл туралы жаң а ілім" деген атаумен ауыстырылды. Бірақ ә дебиеттерде бұ л екі атау кейде бірінің орнына бірі қ олданыла берді.

Н.Я.Марр бастағ ан " Тіл туралы жаң а ілім" ө з қ адамын революциядан бұ рын ү нді-еуропалық тіл білімі деп аталатын ғ ылымды кең естік дә уір талабы тұ рғ ысынан қ айта қ арап, ү нді-еуропа тіл біліміндегі солкездегі қ айшылық тардың, тоқ ырашылық тардың біразын дұ рыс кө ре білді. Бұ л бағ ыттың буржуазиялық тілдерде бірсыпыра мә селеде реакциялық, нә сілдік бағ ытта болып, отар елдер мен аз ұ лттарды, олардың тілдерін кемсітіп, қ орлайтындық тарын ашық айтты. Шынында да, ә сіресе XX ғ асырдың баскезінде ү нді-еуропа семьясына жататын тілдерде сө йлеуші халық тарды жоғ ары бағ алау, бү кіл мә дениетті, ғ ылымды жасаушы солар, прогресс соларғ а тә н қ асиет, басқ а халық тар жараталысынан дамуғ а икемсіз, кері-тартпадейтін шовинистік бағ ытедә уір етек алды.

Халық тар достық, тең қ ұ қ ылығ а туын кө тере дү ниеге келген кең естік қ ұ рылыс мү ддесіне, жаң а идеяғ а қ ызмет етуді мақ сат еткен Н.Я.Маррдың ондай жат идеяғ а қ арсы кү ресуі, ә рине, табиғ и нә рсе еді. Бірақ осы сын келе-келе салыстырмалы-тарихи тіл білімінің пайдалы жағ ынан да бас тартып, тіл біліміне марксизмге тә н емес дө рекілік, асқ ақ таушылық, менмендік ә сер тигізді

Н.Я.Марр тіл туралы жаң а ілімді яфет тілдерін жан-жақ ты зерттеу, оның басқ а семьядағ а тілдермен қ атынасын айқ ындау негізінде ғ ана қ алыптастыруғ а болады деп санады. Ол қ алыптастырғ ан " Жаң а ілімінің " ө зіндік жү йесі, бағ дарламалық бағ ыты, концепциялары болды. Бірақ олар Маркстің қ оғ ам дамуына байланысты айтылғ ан қ ағ идаларын ешбір ө згеріссіз тілге де қ олданғ андық тан, бірсыпыра қ ате тұ жырымдар жасалды:

1.) Марксизм - қ ұ лдық, феодалдық, капиталистік қ оғ амдар -
таптық қ оғ амдар. Бұ ларда адамдар қ анаушы, қ аналушы таптарғ а бө лінеді, таптан тыс адам болмайды десе, Н.Я.Марр осы
қ ағ иданың кө мегімен таптық қ оғ амдағ ы тіл де таптық болады, қ анаушы таптың ө з тілі, қ аналушы таптың ө з тілі болады, жалпыхалық тық тіл деген жалғ ан сө з деді;

2) Марксизм - қ оғ амның саяси, қ ұ қ ық тық, діни, кө ркем
ө нерлік, философиялық кө зқ арастары - қ оғ амдық базистің
қ ондырмалары, базис жойылумен бірге бұ лар да жойылады, бұ л
жаң а базистің ө зіндік қ ондырмасы болады, ескі базис тұ сындағ ы қ ондырма жаң а базис мү ддесіне қ ызмет ете алмайды десе,
Н.Я.Марр тіл де қ оғ амдық қ ондырма, ол қ оғ амдық базиспен
бірге жойылып отырады, феодалдық базис тұ сындағ ы тіл капиталистік базиске, капиталистік базис тұ сындағ ы тіл социалистік базиске қ ызмет ете алмайды, қ оғ амдық формациялардың ә рқ айсысының ө зіндік тілдері болады деді;

3) Н.Я.Марр - дыбыс тілі адам қ оғ амымен бірге туғ ан қ ұ былыс емес, дыбыс тілсіз де қ оғ ам болғ ан, дыбыс тілі қ оғ ам мү шелері тү рлі таптарғ а бө лінген кезең де пайда болғ ан жә не ол алғ аш дү ниеге келгенде адамдардың бір-бірімен қ атынас жасау қ ұ ралы ретінде емес, магиялық қ ұ рал ретінде, тайпа кө семімен қ атынас жасау қ ұ ралы ретінде шық қ ан, оны тек бақ сы-балгерлер, тайпа кө семдері ғ ана қ олданғ ан, адамдардың бір-бірімен қ атынас жасауының алғ ашқ ы қ ұ ралы - қ ол тілі болғ ан дейді. Ал марксизм дыбыс тілі адам қ оғ амымен бірге туып, қ атар жасап келеді, қ оғ амсыз тіл болғ ан емес. Дыбыс тілі тілсіз қ оғ ам, адамдар қ атынасының ең маң ызды қ ұ ралы дейді;

4) Н.Я.Марр тіл зерттеуде тө рт тү рлі элементке негізделген палеонтологиялық талдау ә дісін қ олдануды ұ сынды. Бұ л ә діс бойынша дү ние жү зіндегі тілдердің барлығ ының шығ у тө ркі, глоттогониялық ү рдісі бір. Олардың барлығ ы да обастағ ы сал, бер йон, рош деген тө рт элементтен тарайды. Бұ л элементтердің қ алдығ ын қ азіргі заман тілдерінің қ ай-қ айсысынан болса да табуғ а болады деді. Бірақ бұ л бос болжам еді.

5) Марксизм қ оғ ам ө зінің даму тарихында тө рт тү рлі қ оғ амдық; формациядан (алғ ашқ ы қ ауымдық, қ ұ лдық, феодалдық, капиталистік, соцалистік қ оғ амдар) ө теді. Дамудың бұ л формациялары қ оғ амдық бірліктің барлығ ына да тең, барлығ ы
да осы сатылардан ө теді, бір ізді болады десе, Н.Я.Марр осы
қ ағ иданы тілге қ олданып, тілдің дамуында да ә р тү рлі формацияғ а лайық ә р тү рлі сатылар болады, тіл сатылық жолмен
дамиды, бірі ө ткен сатыдан тілдердің басқ алары да ө туге
міндетті, тіл атаулының барлығ ы да дамудың бір ғ ана жолмен
жү реді деді;

6) Марксизм қ оғ ам дамуы тек эволюциялық жолмен ғ ана
жү рмейді, алдың ғ ы қ оғ амдық формация кейінгі қ оғ амдық формацияғ а орнын ө з еркімен, бейбіт жолмен бермейді, соң ғ ысы
алдың ғ ыны кү шпен, революциялық жолмен қ ұ латуы, эволюциялық дамудың революцияғ а айналуы сияқ ты секірмелі болады десе, Н.Я.Марр осы қ ағ ида ізімен тілде дамудың бір сатысынан екінші сатысына ө ткенде революциялық секіру жолымен, бұ рынғ ы тіл кенет жойылып, оның орнына мейлінше жаң а тіл пайда болады, тілдердің сатылық ө згерістерінде, яғ ни жаң а тілдің пайда болуында тілдер тоғ ысуының шешуші мә ні бар, тоғ ысқ ан екі тілдің екеуі де жойылып, оның орнына бастапқ ылардың ешқ айсысына ұ қ самайтын жаң а, ү шінші тіл пайда болады деді;

7) тілдердің дамудың қ ай сатысында тұ рғ анын білдіретін
негізгі кө рсеткіш - тілдік элементтердің семантикасы, сондық тан семантика тіл білімінің ең негізгі объектісі болады дегенді
айтты.

" Тіл туралы жаң а ілімнің " негізгі бағ дарламалық концепция-лары болып есептелетін бұ л тұ жырымдардың қ ай-қ айсысы да қ оғ ам жө ніндегі ілімнің мә ніне жете тү сінбей, оны тіл мә селелеріне теріс қ олданудан туғ ан жаң сақ қ орытындылары еді. Бірақ осы қ ате тұ жырымдар 1950 жылғ а дейін отан тіл білімінде ү стем болып келді. Кең ес тіл ғ алымдары ө з зерттеулерінде оларды басшылық қ а алуғ а міндетті саналды.

Лингвистикалық бұ л мектепті қ алыптастырушы, бұ рыннан да ғ ылыми беделі, ұ йымдастырушылық тә жрибесі бар Н.Я.Марр 20-жылдар ішінде-ақ кө рнекті марксшіл тіл ғ алымы ретінде танылды. 20-жылдардың аяқ кезінен бастап оның ілімін жақ таушы тіл ғ алымдарының тобы қ ұ рыла бастады. Бұ л топ ө здерін Н.Я.Маррдың шә кіртіміз деп санады. Елдегі тіл білімін басқ ару органдары бірте-бірте " Тіл туралы жаң а ілімді" жақ таушылардың қ олына кө шті. Олар кең естік тіл біліміндегі істің жайын аздап та болса сынауғ а, тіпті тіл біліміндегі " жаң а ілім" дегенді сынау жө ніндегі болмашы ә рекеттің ө зіне тыйым салып, Н.Я.Маррдың мұ расына сын кө зімен қ арағ ан, оның ілімін мақ ұ лдамағ ан зерттеушілерді қ уғ ындап отырды. Бұ л кең ес тіл білімінің дамуын кенжелетіп, тұ йық қ а тірей бастады.

Партияның орталық органы " Правда" ө зінің 1950 жылғ а 5- мамырдағ ы санында сын жә не ө зара сын арқ ылы кең ес тіл біліміндегі тоқ ыраушылық ты жойып, бұ л саладағ ы ғ ылыми жұ мысқ а дұ рыс бағ ыт сілтеу ү шін еркін айтыс жариялайтынын хабарлады. Айтыс мақ алалары " Правда" -ның 4-шілдеге дейінгі 9 санында жарияланды. Айтыс бү кіл кең ес интеллигенциясының, ә сіресе барлық кең ес тіл ғ алымдарының назарын аударды.

Айтысқ а ө здерін Н.Я.Маррдың шә кірттеріміз дейтіндер де, оларғ а қ арсылар да бірдей дә режеде қ атысты. Пікірлер таласы тіл білімінің ең негізгі, ө зекті мә селелерінің айналасында болды. Ол тіл білімінің ең маң ызды мә селелері жө ніндегі кө зқ арастардағ ы жө нсіздіктерді, оны ә шкерлеуге талаптанушылардың " жаң а ілімді" жақ таушылар тарапынан қ ысым кө ргендігінің бетін ашты.

Тіл біліміндегі айтыстан кейін кең ес тіл білімі ұ йымдық, басқ арушылық жағ ынан қ айта қ ұ рылды. Бұ л кезде тіл зерттеуші ғ алымдарымыздың ерекше назар аударғ ан мә селесі. Тіл туралы жаң а ілімнің " қ ателіктерін, оның тигізген зиянды зардаптарын жан-жақ ты ашып кө рсету болды. Бұ л іс мақ алалар жариялау арқ ылы да, орталық та болсын, одақ тас республикаларда болсын тіл мә селелеріне арналғ ан кең естер ө ткізу арқ ылы да жү ргізілді. Осы жұ мыспен қ атар қ олғ а алынғ ан тағ ы бір маң ызды мә селе " Тіл туралы жаң а ілім" ү стем болып тұ рғ ан кезде кө пшілікке теріс тү сіндірілген салыстырмалы-тарихи ә дістің шын сипатын, тіл зерттеуде тигізетін пайдасын, оны қ олданудың жолдарын саралап тү сіндіру болды.

Айтылғ андарғ а қ оса ұ лттар мен тілдері туралы мә селе де кү н тә ртібінен тү спеді. Бұ ғ ан Ресейдің кө п ұ лтты мемлекет болуы себепші болды. Мұ ндай атақ қ а Ресей ө зінің шектен асқ ан отаршылдығ ы, айналасындағ ы кө рші ірі-ұ сақ ты ұ лттарды аяусыз жаныштап, отарлану нә тижесінде ие болғ аны белгілі. Мұ ндай озбырлық дә мін ү ш ғ асырғ а жуық уақ ыт бойы қ азақ тар да тартты.