Оршаған ортаны қорғау бойынша өндірілетін шараларды экономикалық ынталандыру.

Табиғ и ресурстарды пайдалану кезіндегі залалдарғ а адамның шаруашылығ ының дамуы кезінде табиғ и ортаның ө згеруі нә тижесінде нақ ты немесе мү мкін экономикалық жә не социалды шығ ындар жатады.

Мұ най ө неркә сібінде табиғ и ресурстар шығ ындары есептелінетін жә не ө темді- есептелінетін болып жіктелінеді:

Есептелінетінге экономикалық шығ ындар жатады. Атап айтқ анда, келесілер жатады:

- мұ найдың, ақ аба сулардың тө гілуі, газдардың лақ тырылысы;

- ластануларды қ алпына келтіруге кететін шығ ындар;

- экосистемадағ ы тепе-тең дікті қ алпына келтіруге кететін шығ ындар;

- жабдық тардың жұ мыс істеу уақ ытының бітуіне байланысты істен шығ уына кететін шығ ындар.

Ө темді - есептелінетінге социалдық жә не экологиялық шығ ындар жатады.

Социалдық:

- адам организмінде потологиялық ө згерісткрдің, ө лімнің кө беюі;

- адамдар мекендеген қ оршағ ан ортаның сапасының тө мендеуінен психологиялық шығ ындар.

Экологиялық:

- мұ найдың тө гілуінен топырақ тың, атмосфераның ластануы;

- ақ аба сулардың тө гілуінен топарақ тың, қ абат суларының ластануы;

- ластанулардан экожү йенің ө згеруі;

- ө сімдіктердің немесе белгілі-бір жануарлардың жоғ алуы.

Қ оршағ ан ортағ а келтіріліген экономикалық залал деп ластанулардың ә серінен қ оршағ ан ортаның бү лінуі нә тижесіндегі нақ ты жә не мү мкін шығ ындардың мө лшерін айтады.

Табиғ атты қ орғ ау мекемесінің экономикалық тиімділігі жылдық экономикалық шығ ынның қ оршағ ан ортаның ластануын болғ ызбау ү шін жү ргізілген шаралар қ атынасы бойынша анық талады, немесе қ оршағ ан ортанының ластануын болғ ызбау ү шін жү ргізілген шығ ындар мен осы шараларды жү ргізу нә тижесінде ө ндірістік нә тижелердің ө суінен жылдық ө сімдер қ осындысын айтады.

Қ оршағ ан ортанының ластануын болғ ызбау ү шін жү ргізілген шығ ындар шараларды жү ргізгенге дейін жә не шарларды жү ргізген соң ғ ы қ алдық шығ ындар айырмашылығ ы бойынша анық талады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шарасының экономикалық тиімділігі мына формуламен анық талады:

Э_{қ оқ ш}=Σ Δ У / З

Мұ ндағ ы, Э_{қ оқ ш} - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шарасының экономикалық тиімділігі;

Σ Δ У – азайғ ан шығ ындардың қ осындысы;

З- табиғ атты қ орғ ау шараларын жү зеге асырудың жылдық шығ ындары.

Ө неркә сіптің қ оршағ ан ортаны қ орғ ау ү шін жү ргізілетін шаралары кө п шығ ындарды қ ажет етуі мү мкін. Мысалы, табиғ атты қ орғ ау ү шін қ ажетті жабдық тар кен орнындағ ы барлық жабдық тардың 30 % -ын немесе одан да кө п бағ асын қ ұ руы мү мкін. Алайда қ оршағ ан ортаны қ орғ ау ү шін кететін шығ ындар міндетті тү рде болуы тиіс.

Суретте кә сіпорынның қ оршағ ан ортаны қ орғ ау ү шін жү ргізілген шараларының тиімділігі максималды. Бұ л 4- экономикалық оптимум деп аталатын нү кте. Бұ л нү ктеде шығ ындар қ осындысы табиғ атты қ орғ ау шараларына кететін шығ ындарғ а тең. Экономикалық оптимумды бір қ алыпты ұ стап тұ ру ү шін табиғ атты қ орғ ау ү шін жү ргізілетін шаралар шығ ыны дең гейі валдық ұ лттық ө німнің 8-10 % -ы шамасында болуы тиіс.Біздің елімізде шығ ындар мө лшері шамамен 8-9 %, табиғ атты қ орғ ау шығ ындары – тек 1% -ды қ ұ райды. Егер осы жағ дай ө згермесе, онда оның нә тижесіде экологиялық катострофа болады.

Экологиялық оптимумғ а (ШШШ нү ктесі) жету ү шін кө п нә рсе керек. Осы кезде табиғ атты қ орғ ауғ а кететін шығ ындар мө лшері кейіннен залалдар болмайтындай болуы керек.

Табиғ атты қ орғ ау ү шін жасалатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу оларды жү зеге асыру ү шін қ ажетті шығ ындардар мен осы шаралардың нә тижесінде алынағ н экономикалық нә тижелерді салыстыруғ а негізделген. Бұ л нә тиже ресурсты жоғ алту немесе бұ зудың нә тижесінде болатын экономикалық шығ ындарды жою мө лшеріне байланысты болады.

Экономикалық нә тижелердің жоғ арылауы табиғ атты қ орғ ау шараларын экономикалық тұ рғ ыда тиімді жү ргізілуін кө рсетеді.