Ыларды бұрғылағанда күкірт сутегін бейтараптандыру.

Кү кіртсутекті ортада бұ рғ ылау кезінде бұ рғ ылау ерітіндісінің маң ызы зор. Бұ рғ ылау жұ мыстарының қ ауіпсіздігі жә не апаттың болмауыи осы ерітіндінің қ ұ рамы мен қ асиетіне байланысты болады.

Сондық тан да кү кіртсутегіге берік ерітіндіні қ олданғ ан дұ рыс. Қ ажетті мө лшерде кү кіртсутегіні бейтараптандыру- реагентті болуы тиіс.

Су негізіндегі бұ рғ ылау ерітіндісінде кү кіртсутегінің бар екендігін анық тау ү шін 250 мл колбағ а 50 мл бұ рғ ылау ерітіндісін жә не 150 мл дистилденген су қ ұ яды. Содан соң 10-15 тамшы нитропруссида натриидің 10%-ті ерітіндісін қ осады. Кү кіртсутегі жә не сульфидтер болғ ан судың тү сі фиолетовыйғ а ө згереді.

Мұ най негізінде дайындалғ ан ерітіндіні талдау ү шін оны дизельдің жанар-жағ ар маймен 1: 1 қ атынасында араластырады. Содан соң 10 мл қ оспаны воронкағ а салып, 25 мл дисолван жә не ыстық дистилденген су қ осады. Сосын бә рін араластырып, қ абат-қ абат болғ анша қ ойып қ ояды.Содан соң бетіндегі суды тө гіп тастап, нитропруссида натрийдің 10 %-дық ерітіндісінің 10-15 тамшысын жә не улы натр ерітіндісінің 10%-ның 5-10 тамшысын қ осады. Егер кү кіртсутегі немесе сульфид болса, онда су кү лгін тартып кетеді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ұ ң ғ ыны бұ рғ ылау кезінде мұ наймен ластану кө здерін атаң ыз?

2. Топырақ ластанғ ан жағ дайда қ андай жұ мыстар жү ргізіледі?

3. Бұ рғ ылау ақ аба суларын қ алай қ олданады?

Қ олданылатын ә дебиеттер:

1. Гринин А.С., Новиков В.Н. Промышленные и бытовые отходы: Хранение, утилизация, переработка.- Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2002.

2. Орлов Д.С., Садовникова Л.К., Лозановская И.Н. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении. – М.: Высшая школа, 2002.

3. Сметениен В.И. Защита окружающей среды от отходов производства и потребления. – М.: Колос, 2003.

4. Хаиров Г.Б. Экологически безопасная технология строительства глубоких разведочных скважин. – М,: ВНИИОЭНГ, 19996.-203с.

Дә ріс № 7

Мұ най мен газды дайындауда, тасымалдадау жә не сақ тауда қ оршағ ан ортаның ластануын болдырмау

Дә ріс мақ саты: студенттерді мұ най мен газды дайындауда, тасымалдадау жә не сақ тауда қ оршағ ан ортаның ластануын болдырмау шараларымен таныстыру

Пайдаланғ ан сө здер: тасымалдау, жинақ тау, дайындау жү йелері

Мұ най кен орындарындағ ы мұ най мен газдың шығ ындалуы. Мұ най кен орнындағ ы ұ ң ғ ылардың ө німдерін жинақ тау жү йесіне қ ойылатын талаптар.

Мұ найды тасымалдау жә не сақ тау кезінде қ оршағ ан ортаны ластайтын мұ найдың жоғ алуы кө п жағ дайда резервуарлық парктердегі оның булануына байланысты болады. Мұ ндай жоғ алуларды жою ү шін жә не де жең іл кө мірсутектердің атмосферағ а жайылуын тө мендету ү шін техникалық, технологиялық жә не ұ йымдастырылғ ан шаралар ұ йымдакстырылады.

Техникалық шараларғ а келесілер жатады:

- резервуарларды диск-шағ ылтқ ыштармен, газ дең гейлі желілермен жә не клапандармен қ амтамасыз ету;

- резервуарлардың сыртқ ы бетін ашық тү спен бояу.

Технологиялық шараларғ а келесілер жатады;

Мұ найды жө нелту станцияларында мұ найды ары қ арай жө нелту ү шін сол резервуарды пайдалану немесе бірнеше резервуарларды қ олдану;

МЖС жұ мысты сораптан сорапқ а ә дісімен жү ргізу.

Ұ йымдастырылғ ан-техникалық шараларғ а келесілер жатады;

- мұ найдың мө лшерін резервуардың толуына байланысты есеп жү ргізбеу;

- резервуарлық паркте мұ найдың ұ зақ сақ талуын болғ ызбау.

Ауа бассейнінің ластануы мұ найды газдан дұ рыс тазаламауы нә тижесінде болуы мү мкін, ө йткені газ мұ наймен бірге тауарлық резервуарларғ а қ ұ йылатын болса, онда мұ найдың атмосферағ а лақ тырылысы кө бееді.

Мұ най мен газды ө ндіру жә не ө ң деу кезінде табиғ атты қ орғ ау бойынша маң ызды бағ ыттарғ а экологиялық таза процесте игеру жә не қ алдық тарды азайту, мұ най химиялық ө ндірістің газды қ алдық тарын тазарту, суларды тазарту шаралары жатады. Мұ най ө ндіру, ө ң деу жә не мұ най химиялық кешенінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шаралары ө ндірістік қ ондырғ ылардың жағ ымсыз ә серін азайтудан басталады. Яғ ни, ө ндірістік қ ондырғ ының қ ұ рылысы, оны пайдалану кезінде апатты жағ дайлардың болмауын қ амтамасыз етуден басталады.

Осы қ ондырғ ыларды пайдалануда негізгі кері ә сер етушіге апатты жағ дайлар жатады. Солардың ішінде:

- кө мірсутектердің бір рет азғ антай мө лшерде лақ тырылысында кішкентай апаттар;

- технологиялық процестердің бұ зылуына байланысты кезең -кезең ді апаттар;

- жалғ ау жә не жө ндеу жұ мыстарының дұ рыс жү ргізілмеуінен ө німнің ү немі далағ а ағ уы салдарынан – ү здіксіз аппаттар;

- қ ұ рық тандыру уақ ытына байланысты ә ртү рлі масштабтағ ы апаттар.

Апатты жағ дайлардың қ оршағ ан ортағ а кері ә серін болғ ызбау жә не азайту ү шін келесідей шаралар жү ргізілуі тиіс:

- барлық технологиялық процестердің кө рсеткіштерін қ атаң сақ тау;

- технологиялық процестердің барлығ ын ү немі бақ ылап отыру;

-жабдық тар мен қ ұ бырлардың саң ылаусыздығ ын ү немі бақ ылап отыру;

- табиғ и ортаның сапасын, яғ ни жұ мыс орнындағ ы ауаның сапасын, топырақ ты, грунтты, ө ндірістік аудандағ ы ө жер беті жә не жер асты суларының сапасының ө згерісін ү немі бақ ылап отыру;

- қ ызмет ететін жұ мысшылардың білімдерін ү немі жоғ арылытып отыру;

- коммунификациялар мен жабдық тарғ а жоспар бойынша жө ндеу жұ мыстарын жү ргізіп отыру.

Қ ондырғ ыларды орнату жә не қ ұ растыру кезінде келесі шаралар ұ йымдастырылуы тиіс:

- технологиялық жабдық тардың жә не қ ұ бырлардың саң ылаусыздығ ын қ осылғ ан жерлерінің сапасынтексеру арқ ылы жә не гидравликалық сынау арқ ө ылы толық саң ыцлаусыздандыруды қ амтамасыз ету;

- мұ найды дайындау қ ондырғ ысының технологиялық процестерін толық автоматтандыруды қ амтамасыз ету;

- технологиялық процестердің дабыл қ ағ уын, оқ шаулау жабдық тарын пайдалануды ұ йымдастыру;

- аппараттар мен қ ұ бырлардың сыртқ ы бетінің коррозияғ а қ арсы қ орғ анысын ү немі қ адағ алау;

- жер асты жабдық тардың қ ұ рылысы жү ргізілген жағ дайда кейін жө ндеуге байланысты қ азылатын болса, онда акт жасалуы тиіс;

- траншеяларды жабу кезінде жер бетінің эрозиясын болғ ызбау ү шін ө сімдіктер ө сіру.

Ә сіресе кен орынды игеру барысында кө птеген қ ауіпті жә не т.б. апаттардың салдарынан қ оршағ ан орта ластанады. Мысалы: қ абат қ ысымының жоғ арылығ ынан фонтанды ұ ң ғ ыдағ ы техникалық ақ ауларғ а байланысты мұ най ө німінің жер бетіне атқ ылап тө гілуі, жануы басты себептердің бірі. Мұ най жә не газ ө неркә сібінің ірі кешендердің жә не тұ рғ ылық ты жерлердің барлығ ында табиғ аттың барлық компонеттері бар (ауа, су, ө сімдіктер ә лемі, жануарлар ә лемі жә не т.б.).

Мұ най мен газды кә сіпшілік дайындаудағ ы ластану кө здері. Мұ най, газ жә не суды жинақ тау мен дайындау жү йесін жетілдіруді енгізу. Мұ найды қ ұ бырмен тасымалдағ андағ ы ластау кө здері жә не оларды азайту жолдары.

Кен орнындағ ы қ оршағ ан табиғ и ортаны ластайтын кө здерге газ ө ң деу зауыты, кә сіпорынның жинау жү йесі, мұ най тауар парктері, сораптар, реагенттер қ оймасы, тазалау қ ұ рылымдары, газ турбинді станциялар, резеруар парктері, газбен жанатын пештер жатады.

Ластануғ а ә сер ететін кө здердің біріне кен орнындарындағ ы газ ө ң деу зауыты жү йесі жатады, олардың негізгі технологиялық процестері мыналар:

- мұ найды 1-ші жә не 2-ші сатыда сепарациялау;

- мұ найды дайындау қ ондырғ ылары;

- резервуарлық парктер;

- ілеспе газды қ ысу;

- моноэтаноламин ерітіндісімен газды кү кіртті сутек пен кө мір қ ышқ ылдан тазарту;

- сілті ә дісімен газды меркаптандардан тазарту;

- газды диэтиленгликолмен кептіру;

- жай кү кіртті алу;

- газды дайындау қ ондырғ ысы.

Осылайша, газ ө ң деуші заводтың ү ш кешенді технологиялық желісі бар (КТЖ-1; КТЖ-2 жә не Нипса-5), олардың объектілеріне келесілер жатады:

1) қ ондырғ ылар 200- мұ найды, газды, суды бө лу жә не мұ найды тұ рақ тандыру;

2) қ ондырғ ылар 300- диэтаноламинмен газды кү кірттен тазарту;

3) қ ондырғ ылар 400- Клаус қ ондырғ ылары – кү кіртті алу;

4) қ ондырғ ылар 600- сұ йық жә не қ атты жү ктері кү кірттерді

5) қ ондырғ ылар 700- кө мірсутекті газдарды бө лу;

6) қ ондырғ ылар 1000- қ ұ рғ ату жә не оракелдер жү йесі;

7) қ ондырғ ылар 0, 31 немесе 0, 32 – мұ найды меркапсыздандыру;

8) қ ондырғ ылар 800- қ абат суын дайындау;

Кә сіпшіліктің жинау жү йесі екпінді ластаушы кө з болып табылыды, оғ ан сепараторлар, қ ұ рғ ату сыйымдылық тары, факелдер жү йесі, фланецті біріктірулер сияқ ты технологиялық жабдық тар кіреді.

Кә сіпорынның жинау жү йесіне сепаратор, факелдер жү йесі, дренажды ыдыстар кіреді, сондай-ақ олар атмосфераны ластайды. Негізгі технологилық процестер: ө ндіру, ұ ң ғ ы ө німін жинау жә не дайындау, газды ө ң деу, мұ най мен газды сақ тау жә не тасымалдау. Кө мекші технологиялық процестер: жылыту (пешпен), жө ндеу қ ызметтері жә не ұ ң ғ ыларды жуу, зертханалар, материалдар мен реагенттерді сақ тау жә не т.б.

Кө пшілік кә сіпорындар қ оршағ ан табиғ и ортаны мына себептердің нә тижесінде ластайды:

- мұ най жә не газ кен орындарын ө ндіру мен игеру процесінде ілеспе газды факелдерде жағ у;

- булану аймағ ына ілеспе қ абат суларын тө гу.

Мысалы, газды жағ у факелдерін жою ү шін кө п ө ндірістерде ілеспе газды ө ң дейтін кішігірім зауыттар салынады.

Тү тін газдардың атмосферағ а шығ уы

Кесте 1- Мұ най дайындау қ ұ рылғ ысындағ ы зиянды заттардың шығ арылымы

Жоғ арыда айтылғ ан обьектілердің барлығ ы атмосфераны ластаушы кө здер болып табылады, ал негізгі ластаушы заттарғ а кү кірт, сутек, кө мірсутек, кү кірт ангидрид, азот тотығ ы, азот екі тотығ ы, кө міртегі тотығ ы, меркаптандар, кү кірт тозаң ы, диэтаноламин (ДЭЛ), метил спирті, кө міртегі кү кірт тотығ ы, пісірілген аэрозоль; марганец, кремний біріктірулері, фторитер, фторлы сутек, кү кірт қ ышқ ылының аэрозоль жатады.

Шығ арындылар кешенінің қ ұ рамына кіретін заттар, атмосферада бірге бар болғ анда бес топ қ ұ райды:

1) азот екі тотығ ы + кү кіртті ангидрид;

2) кү кіртті ангидрид+ кү кірт сутек;

3) кү кіртті ангидрид + кү кірт қ ышқ ылының аэрозоль;

4) кү кіртті ангидрид + фторлы сутек;

5) фторлы сутек + фторидтер;

Зиянды заттардың максималды шоғ ырлануы: кү кіртсутек, кө мірсутектер, азот екі тотығ ы, кү кіртті ангидрид, метилмеркаптан, кө міртегі тотығ ы, кү кірт шаң ы, азот тотығ ы, диэталомин, метил спирті, кө міртегі кү кірт тотығ ы, марганец қ оспалары, кү кірт қ ышқ ылының аэрозолі, фторлы сутек, фторидтер, кремний қ оспалары, пісіріу аэрозоль, кү кіртті ангидрид, азот екі тотығ ы, кү ртті ангидрид кү кірт қ ышқ ылы аэрозолі, кү кіртті ангидрид, сутек фторлы сутек, фторидтер.

Қ азақ стан Республикасында қ оршағ ан табиғ и ортаны қ орғ ау туралы негізгі қ аулылар Қ Р «Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау» заң ымен мұ най туралы (1997ж) заң дарында баяндалғ ан.

Жобада қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а жауапкершілікті - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша инженер қ арастырылғ ан. Қ оршағ ан табиғ и ортаны қ орғ ауғ а бірінші басшы жә не барлық қ ызметкерлер жауапкершілікте болады. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша барлық жұ мыскерлер ү шін квалификацияны жоғ арлату курстары қ арастырылғ ан. Апат болуы мү мкін жағ дайларғ а жұ мыскерлер арнайы дайындық тан ө тіп жыл сайын қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша экзамен тапсырады.

Жобада атмосфераның ластануын шектеу ү шін келесі негізгі технологиялық шешімдер қ аралғ ан.

ТУ-39-РК 1168001-97-ге сә йкесті таулық ө німдегі кү кірт сутектің мө лшері келесіні қ ұ райды:

- тауарлық мұ найда 10ррм-нен артық емес, меркаптандар мө лшері 20ррт-ге дейін;

- қ ұ рғ ақ газда 2г/100нм³ шамасында, меркаптанда 36/100нм³.

- меркаптанды кү кірт ЖККФ-да 0, 025%, соның ішінде;

- кү кіртсутектің мө лшері 0, 003%;

- этанды фракциялар 0, 003%-н артық емес;

- тауарлық кү кіртте 10ррт-н артық еммес;

Атмосфералық ауадағ ы зиянды заттардың ШМШ-ң (ПДК) мә ндері келтірілген, олардың мә ндерінің артып кетуі болмауы керек. Осы нормативтерге жету ү шін жобада газдарды тазалау, кү кіртті алу, соң ғ ы газдарды толығ ымен тазалаудың қ азіргі заманғ ы технологиялық ү рдістерін пайдаланумен ү ш технологиялық желісі қ аралғ ан.

Атмосферада жайлу жағ дайын қ амтамасыз ету ү шін кү кіртті алу қ ондырғ ыларының тү тін қ ұ бырларының биіктігі КТЖ-1 ү шін 210м деп қ абылданғ ан болатын.

Атмосферағ а кү кіртті қ оспалардың жалпы тасталуын қ ысқ арту ү шін №3 жә не №4 технологиялық желілердің кү кіртті пайдағ а асыру дә режесі 99, 9%-ке жеткізілген болатын (Клаус+Скотт ү рдістері). Бұ л атмосферағ а шығ арынды тастауды 4 есе тө мендетеді.

Клаус-Сульфрен ү рдісі орнына Клаус-Скотт ү рдісін қ олдану қ осымша кү кірт тотығ ының 60%-і газдан аминмен кү кірт тазарту қ ондырғ ысында алынады, кү кіртсутекке дейін гидролиздендіріледі жә не пайдағ а асырылады.

Газды ө ң деу қ ондырғ ысында аминмен тазартылатын жең іл кө мірсутектердің кең фракциясының (ЖККФ)- ө ртелген газда 40%-і шоғ ырланады. ЖККФ-ы кә сіпшілік суды қ айта ө ң деу қ ондырғ ысында пайдағ а асырылатын сілтілі ертіндімен меркаптандардан тазартылады.

Заводтар тоқ тап қ алғ анда жә не газдарды тү сіруде кү кіртсутекті газ шығ арындыларының алдын алу ү шін ә рбір КТЖ-де екі факелден бар факелді шаруашылық тар қ арастырылғ ан, ал таза жә не кү кіртсутектері бар газдар ү шін бір факелді жү йені қ олдану КТЖ-ң жабдық тарының 70%-і кү кіртсутегі бар ортада жұ мыс жасауына байланысты.

Жабдық тарды дү ркін-дү ркін бә сең дету есептік қ ысымнан артық кеткенде, қ ызмет кө рсетуші жұ мыскерлердің технологиялық ережені бұ зуында жә не апаттық жағ дайларда жабдық тарды апаттық қ орғ ау тү рінде қ арастырылғ ан. Бұ л жағ дайларда жабдық тарды тү сіру сақ тандырғ ыш клапандармен орындалады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Мұ най кә сіпорындарында мұ найдың ысырабы қ айндай жағ дайларда

болуы мү мкін?

2. Мұ най кә сіпорындарындагаздың ысырабы қ айндай жағ дайларда болуы мү мкін?

3. Мұ найды қ ұ бырмен тасымалдау кездерінде ластау кө здерін атаң ыз?

Қ олданылатын ә дебиеттер:

1. Гринин А.С., Новиков В.Н. Промышленные и бытовые отходы: Хранение, утилизация, переработка.- Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2002.

2. Орлов Д.С., Садовникова Л.К., Лозановская И.Н. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении. – М.: Высшая школа, 2002.

3. Сметениен В.И. Защита окружающей среды от отходов производства и потребления. – М.: Колос, 2003.

4. Хаиров Г.Б. Экологически безопасная технология строительства глубоких разведочных скважин. – М,: ВНИИОЭНГ, 19996.-203с.

5. Челноков А.А., Ющенко Л.В. Основы промышленной экологии. Минск: Высшая Школа, 2001.

Дә ріс 8 тақ ырыбы Экологиялық қ ауіпсіздік проблемалары жә не оларды шешу жолдары Мақ саты: Экологиялық қ ауіпсіздіктуралы ұ ғ ым қ алыптастыружә не қ азіргі кездегі қ оршағ ан ортаның ластану кө здерімен танысып, экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету шараларымен танысу.

1. Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауіпсіздігінің жай-кү йі мен проблемалары

2. 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасын ә зірлеудің ө зектілігі жә не басымдық тары

3. Экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің мақ саты, негізгі міндеттері мен қ ағ идаттары

4. Экологиялық қ ауіпсіздік проблемалары жә не оларды шешу жолдары

Лекцияның қ ысқ аша мазмұ ны:

1.Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауіпсіздігінің жай-кү йі мен проблемалары

Қ азақ стандағ ы тә уелсіздік жылдары экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің мү лде жаң а мемлекеттік жү йесінің қ ұ рылуының жә не қ алыптасуының, Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы атқ арушы органдардың жақ сы ұ йымдастырылғ ан жә не аумақ тық таралғ ан жү йесін - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен табиғ ат пайдалануды басқ арудың жылдары болды. Бұ л қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не табиғ и ресурстарды ұ тымды пайдалану саласындағ ы мемлекеттік саясатты қ алыптастыруды жә не дә йекті іске асыруды қ амтамасыз етті.

Алайда, Қ азақ станда кө птеген онжылдық тар бойы қ оршағ ан ортағ а тө тенше жоғ ары техногендік салмақ тү сіретін, табиғ ат пайдаланудың кө бінесе шикізат жү йесі қ алыптасты. Сондық тан ә зірге экологиялық жағ дайдың тү бегейлі жақ саруы ә зір бола қ ойғ ан жоқ ә рі ол бұ рынғ ысынша биосфераның тұ рақ сыздануына, оның қ оғ амның тіршілік ә рекеті ү шін қ ажетті қ оршағ ан ортаның сапасын оның қ олдау қ абілетін жоғ алтуына апаратын табиғ и жү йелердің тозуымен сипатталады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы мемлекеттік саясаттың негіздері Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1996 жылғ ы 30 сә уірдегі ө кімімен мақ ұ лданғ ан экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасына енгізіліп, онда ө тпелі кезең нің экологиялық басымдық тары, атап айтқ анда, жекешелендірудің экологиялық проблемалары, табиғ ат қ орғ ау заң намасының, мемлекеттік бақ ылау жә не сараптаманың, табиғ ат пайдаланудың экономикалық тетіктерінің, қ оршағ ан орта мониторингінің жү йесін қ ұ ру қ ажеттілігінің мә селелері қ арастырылғ ан болатын.

Ұ лттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғ и ресурстарды пайдалануғ а кө зқ арастардың ө згеруіне, қ оршағ ан ортаны сақ тауды ескере отырып, ә леуметтік-экономикалық дамуды жү зеге асыруғ а негіз болды.

Аталғ ан Тұ жырымдаманы қ абылдағ ан сә ттен бастап Қ азақ стан Республикасында қ оғ амдық дамуда елеулі ө згерістер болды. Мемлекет дамуының стратегиялық қ ұ жаттары ә зірленді, табиғ ат қ орғ ау заң намасының негізі қ ұ рылды, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мә селелері бойынша бірқ атар халық аралық конвенцияларғ а қ ол қ ойылды, табиғ ат қ орғ ау қ ызметін басқ ару жү йесі қ ұ рылды.

Мысалы, 1997 жылы " Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау туралы", " Ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тар туралы", " Экологиялық сараптама туралы", 1998 жылы - " Радиациялық қ ауіпсіздік туралы" Заң дар, ал 2002 жылы - " Атмосфералық ауаны қ орғ ау туралы" Заң қ абылданды. Табиғ атты ұ тымды пайдалану саласында Президенттің " Жер қ ойнауы жә не жер қ ойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл) жә не " Мұ най туралы" (1995 жыл) заң кү ші бар Жарлық тары, 2003 жылы - Орман, Су жә не Жер кодекстері қ абылданды. Заң ғ а тә уелді қ ажетті нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің кө пшілігі ә зірленіп, бекітілді.

Заң наманы жетілдіру мақ сатында республикада оны дамығ ан елдердің заң намасына жақ ындатуғ а жә не халық аралық стандарттарды енгізу бағ ыты алынды. Қ азақ стан Республикасы 19 халық аралық конвенцияғ а қ ол қ ойды жә не оларды іске асыру жө ніндегі іс-қ имылды ұ лттық жоспарлары ә зірледі. Экологиялық сараптау жү йесі, рұ қ сат ету жә не бақ ылау-инспекциялық жұ мыс жолғ а қ ойылды.

Тұ жырымдаманың міндеттерін орындау нә тижесінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы мемлекеттік бақ ылауды кү шейту жә не міндетті экологиялық сараптаманы енгізу есебінен 90 жылдардың басымен салыстырғ анда қ оршағ ан ортаны ластаудың қ арқ ыны едә уір тө мендеді. Алайда, мемлекеттің экологиялық осал аумақ жә не шешілмеген экологиялық проблемалар мә ртебесі сол кү йінде қ алып отыр.

Жоғ арыда аталғ андармен байланысты елдің стратегиялық басымдық тарына сә йкес қ азіргі жағ дайдағ ы экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің міндеттерін тү бегейлі қ айта қ арау, нақ тылау жә не кең ейту кө зделуде.

Жаң а Тұ жырымдамада іске асырылмағ ан міндеттерді шешу ұ сынылады. Олардың ішінде: экологиялық қ ауіпсіздік пен табиғ ат пайдаланудың аса маң ызды проблемалары бойынша зерттеулердің, оның ішінде іргелі ғ ылыми зерттеулердің ілгерілемелі дамуын қ амтамасыз ету; қ оршағ ан ортаның жай-кү йіне мониторингтің бірың ғ ай жү йесін енгізу; Қ азақ стан Республикасының аумағ ын экологиялық аудандарғ а бө лу жә не арнаулы картографиялау ұ сынылады.

2. 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасын ә зірлеудің ө зектілігі жә не басымдық тары

Ә лемдік тә жірибе кө рсететіндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың негізі кез келген мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық жү йесін экологияландыру болып табылатынын кө рсетеді.

Ұ лттық қ ауіпсіздіктің қ ұ рамдас бө лігі ретінде экологиялық қ ауіпсіздік тұ рақ ты дамудың міндетті шарты болып табылады жә не табиғ и жү йелерді сақ таудың жә не қ оршағ ан ортаның тиісті сапасын қ олдаудың негізі болады.

Осы Экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасы " Қ азақ стан - 2030" Стратегиясының басымдық тарын ескере отырып, Қ азақ стан Республикасы дамуының 2010 жылғ а дейінгі стратегиялық жоспарына сә йкес жә не XXІ ғ асырдағ ы Кү н тә ртібінің негізгі ережелері мен Қ оршағ ан орта жә не даму жө ніндегі 1992 жылғ ы Рио-де-Жанейро декларациясының қ ағ идаттарын, сондай-ақ Йоханнесбургге ө ткен (2002 жыл) Тұ рақ ты даму жө ніндегі дү ниежү зілік саммиттің шешімдерін ескере отырып ә зірленді.

Қ оршағ ан ортаның жай-кү йінің нормативтік кө рсеткіштеріне қ ол жеткізе отырып, экологиялық қ ауіпсіздіктің оң тайлы дең гейін қ амтамасыз ету осы Тұ жырымдаманың ережелерін кезең -кезең мен іске асыруды кө здейді.

Бірінші кезең (2004 - 2007 жылдар) - қ оршағ ан ортаның ластану дең гейін тө мендету жә не оны тұ рақ тандыру жө ніндегі іс-қ имыл жоспарын ә зірлеу.

Екінші кезең (2008 - 2010 жылдар) - қ оршағ ан ортаның сапа кө рсеткіштерін тұ рақ тандыру жә не табиғ ат пайдалануғ а экологиялық талаптарды жетілдіру.

Yшінші кезең (2011 - 2015 жылдар) - қ оршағ ан ортаның сапасын жақ сарту жә не қ оғ амның экологиялық тұ рақ ты дамуының қ олайлы дең гейіне қ ол жеткізу.

2. Экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің мақ саты, негізгі міндеттері мен қ ағ идаттары

2.1. Экологиялық қ ауіпсіздіктің мақ саты

Экологиялық қ ауіпсіздік саласындағ ы мемлекеттік саясаттың мақ саты табиғ и жү йелердің, қ оғ амның ө мірлік маң ызды мү дделері мен жеке тұ лғ а қ ұ қ ығ ының қ оршағ ан ортағ а антропогендік жә не табиғ и ә серлердің нә тижесінде туындайтын қ атерлерден қ орғ алуын қ амтамасыз ету болып табылады.

2.2. Экологиялық қ ауіпсіздіктің негізгі міндеттері

Осы мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін мынадай міндеттерді шешу қ ажет:

· климаттың ө згеруі мен Жердің озон қ абатының бұ зылуына душар ететін антропогендік ә серді азайту;

· биоә ртү рлілікті сақ тау жә не жердің шө лейттенуі мен тозуының алдын алу;

· экологиялық апат аймақ тарын, ә скери-ғ арыш полигондары мен сынақ кешендерін оң алту;

· Каспий тең ізі қ айраң ының ластануының алдын алу;

· су ресурстарының тозуының жә не ластануының алдын алу;

· табиғ и ластануларды, ә уе бассейнінің ластануын, радиоактивті, бактериологиялық жә не химиялық, оның ішінде трансшекаралық ластануларды жою жә не олардың алдын алу;

· ө неркә сіптік жә не тұ рмыстық қ алдық тардың жинақ талу кө лемдерін қ ысқ арту;

· табиғ и жә не техногендік сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың алдын алу.

Қ ойылғ ан міндеттерді шешуге:

· Қ азақ стан Республикасының заң дарын, табиғ ат пайдаланудың, мемлекеттік экологиялық бақ ылаудың жә не экологиялық мониторингтің экономикалық тетіктерін жетілдіру жә не жү йеге келтіру;

· табиғ ат пайдаланудың жә не экологиялық сараптаманың рұ қ сат ету жү йесін оң тайландыру;

· қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, экологиялық статистика, экологиялық білім беру, экологиялық ү гіт-насихат жә не жұ ртшылық тың қ атысуы саласындағ ы ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын дамыту;

· халық аралық ынтымақ тастық ты кең ейту жолымен қ ол жеткізіледі.

2.3. Экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің негізгі қ ағ идаттары

Мемлекеттің экологиялық қ ауіпсіз дамуы мынадай қ ағ идаттарғ а негізделеді:

· табиғ и ресурстарды пайдаланудың экологиялық мү мкінді шектерін айқ ындайтын жә не қ оршағ ан ортаны сапалы тең гермелі басқ аруды қ амтамасыз ететін шектеулердің, нормативтердің жә не шаруашылық ә рі ө зге де қ ызмет жү ргізу ережелерінің ғ ылыми-негізделген кешенін енгізу жолымен мемлекеттің тұ рақ ты дамуы ү шін барлық қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге экожү йелік тә сіл;

· экологиялық қ ауіпсіздіктің ө ң ірлік жә не жергілікті міндеттерінің экологиялық қ атерлердің алдын алудың жаһ андық жә не ұ лттық мақ саттарына бағ ыныштылығ ы;

· қ оршағ ан орта мен адамның денсаулығ ына келтірілген залалды ө теудің міндеттілігі (табиғ ат пайдаланушылар мен ластаушылар тө лейді);

· ө ндірістік кү штерді дамыту мен орналастырудың экологиялық -экономикалық тең гермелігі (экологиялық сыйымдылық пен аумақ тық жоспарлау қ ағ идаттары);

· шаруашылық жә не ө зге де қ ызметінің қ оршағ ан ортағ а ә серін одан кейінгі экологиялық жә не санитарлық -эпидемиологиялық сараптамалармен бағ алаудың міндеттілігі;

· халық тың экологиялық ақ паратқ а қ ол жетімділігін қ амтамасыз ету жә не оның экологиялық проблемаларды шешуге қ атысуы;

· халық аралық ынтымақ тастық тағ ы ә ріптестік жә не халық аралық қ ұ қ ық нормаларын сақ тау.

3. Экологиялық қ ауіпсіздік проблемалары жә не оларды шешу жолдары

Қ оршағ ан орта жә не даму жө ніндегі Рио-де-Жанейро декларациясының қ ағ идаттарын ескере отырып, Қ азақ станның экологиялық қ ауіпсіздік проблемалары оларды жаһ андық ұ лттық жә не жергілікті ретінде шешудің маң ыздылығ ы мен дең гейіне байланысты қ аралады.

3.1. Жаһ андық экологиялық проблемалар

3.1.1. Климаттың ө згеруі

" Қ ызу ә серінің " салдарынан болатын климаттың ө згеруі жалпы ә лемдік кө лемдегі проблема болып табылады жә не қ оршағ ан ортаның жай-кү йіне барынша ық тимал қ атер тө ндіреді.

Қ азақ стан 1995 жылы Климаттың ө згеруі жө ніндегі БҰ Ұ Yлгілік конвенциясын бекітті, ал 1999 жылы осы Конвенцияғ а Киото хаттамасына қ ол қ ойды.

Аталғ ан хаттаманы бекіткен жә не ол кү шіне енген жағ дайда Қ азақ стан қ ызғ ан газдардың шығ арындыларын қ ысқ арту жө ніндегі сандық міндеттемелерді ө зіне жү ктей отырып, І қ осымшаның Тарапы болады.

Қ азақ станның Киoтo хаттамасын бекітуінің мақ сатқ а сайлығ ын айқ ындау ү шін 2004 жыл барысында қ ызғ ан газдардың шығ арындыларын қ ысқ арту жө ніндегі сандық міндеттемелердің Қ азақ станның экономикасына ә сері мә селелері бойынша зерттеулер жү ргізу қ ажет.

Талассыз экологиялық тиімділігінен басқ а, Киото хаттамасын бекіту біздің ел ү шін халық аралық инвестицияларды тарту, басқ а елдердің экономикасына активтерді орналастыру мү мкіндігімен инвестор рө ліндегі бірлескен жү зеге асыру жобаларына жә не " таза даму" процестеріне қ атысу, ө ндірістің энерготиімділігін арттыру ү шін жаң а технологияларды қ олдану, сыртқ ы энергетикалық рынокта елдің экономикалық мү дделерін қ орғ ау ү шін кө міртегі кредиттерін шоғ ырландыру, қ ызғ ан газдардың шығ арындыларына квоталар сату жө ніндегі перспективаларды ашады.

Киото хаттамасын бекіткеннен кейін нақ ты жобалар мен іс-шараларды іске асыруды кө здейтін Қ азақ стан Республикасында қ ызғ ан газдардың шығ арындыларын азайту жө ніндегі 2015 жылғ а дейінгі бағ дарлама ә зірленетін болады.

3.1.2. Озон қ абатының бұ зылуы

Жердің озон қ абатының бұ зылуы адам, жануарлар, ө сімдіктер мен микроорганизмдер тіршілігі ү шін ық тимал қ атер болып табылады.

1973 жылдан бергі байқ аулар Қ азақ станның ү стіндегі озон қ абатының қ алың дығ ы 5-7%-кe азайғ анын кө рсетті.

Монреаль хаттамасына сә йкес қ абылданғ ан, озон қ абатын бұ затын заттарды пайдалануды реттеу жө ніндегі шаралар ә лемде 1986 жылдың дең гейімен салыстырғ анда оның 10 eceгe азаюына ық пал етті.

Біздің ел озон қ абатын сақ тау туралы халық аралық келісімдерге 1998 жылы қ осылды. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ станда озон бұ зғ ыш заттарды (ОБЗ) пайдалануды қ ысқ арту жә не оларды айналымнан алып қ ою, озон қ абатын бұ збайтын заттарды қ олданумен жаң а технологияларды енгізу жө ніндегі жұ мыстар жү ргізілуде.

Озон қ абатын бұ зу қ атерін жоюдың негізгі жолдары мыналар болып табылады: ОБЗ пайдаланудан жедел бас тартуды жә не оларды қ ауіпсіз жоюды қ амтамасыз ету, ОБЗ-дың заң сыз айналымының алдын алу жә не қ олғ а алынғ ан кү ш-жігердің табыстылығ ына кө з жеткізу ү шін тропосферада оның жиналуының тұ рақ ты мониторингін жү ргізу.

Сондай-ақ 2004 жылдың барысында ОБЗ пайдаланатын кә сіпорындардың қ ызметін лицензиялау жө ніндегі қ ажетті нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді қ абылдау, ОБЗ пайдалану қ ызметімен айналысатын мамандарды оқ ытуды жә не Қ азақ станның ү стіндегі озон қ абатының жай-кү йін зерделеу жө нінде іргелі ғ ылыми зерттеулер жү ргізуді бастау, сондай-ақ жаң а технологияларды енгізу жолымен ОБЗ пайдалануды қ ысқ арту жә не қ олданыстан алу жө ніндегі жұ мыстарды жалғ астыру қ ажет болады.

Осы іс-шараларды жү ргізу нә тижесінде ОБЗ шығ арындысы қ ысқ арып, ол Жердің озон қ абатын сақ тауғ а септігін тигізетін болды.

3.1.3. Биоә ртү рлілікті сақ тау

Қ азақ станның экожү йесі Орталық Азияда жә не тұ тастай алғ анда континентте биологиялық ә ртү рлілік бірегейлігімен ерекшелінеді.

Ө сімдіктер мен жануарлар тү рлерінің жоғ алуы генетикалық дең гейдегі ә ртү рлілікті жоғ алтуғ а жә не экожү йелердегі тиісті ө згерістерге ә келеді. Биоә ртү рлілікті іc жү зінде жоғ алтудың негізгі себебі ө мір сү ру ортасының жойылуы жә не тозуы, ең бастысы, ормандарды жою, топырақ тың эрозиясы, ішкі жә не тең із су айдындарының ластануы, ө сімдіктер мен жануарлар тү рлерін тым кө п тұ тыну болып табылады. Таяуда ғ ана ө сімдіктер мен жануарлардың бө где тү рлердің жерсінуі де биоә ртү рлілікті жоғ алтудың алаң датар жә йі деп танылды.

Биоә ртү рлілікті сақ тау ү шін Қ азақ стан Республикасы 1994 жылы Биоә ртү рлілік жө ніндегі конвенцияны бекітті, биологиялық ә ртү рлілікті сақ тау жә не тең гермелі пайдалану жө ніндегі ұ лттық стратегия мен іс-қ имыл жоспарын ә зірледі.

Биоә ртү рлілікті сақ таудың неғ ұ рлым тиімді шарасы ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тар қ ұ ру болып табылады. Республиканың ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тарының ауданы 13, 5 млн. гектарды немесе барлық аумақ тың 4, 9%-ін қ ұ райды, бұ л биологиялық ә ртү рліліктің экологиялық тең герімін сақ тау ү шін тым жеткіліксіз жә не 10%-ті қ ұ райтын ә лемдік стандарттардан тө мен.

Қ азақ стан Республикасының ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тарын дамыту мен орналастыру тұ жырымдамасына сә йкес 2030 жылғ а дейін олардың алаң ын 17, 5 млн. гектарғ а дейін ұ лғ айту кө зделген, бұ л республика аумағ ының 6, 4%-ін қ ұ райды.

Қ азақ станда биологиялық ә ртү рлілікті сақ тау мақ сатында биоә ртү рлілік объектілерінің жай-кү йін бағ алау жә не тү гендеу, ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тардың желісін ұ лғ айту жә не қ азіргі табиғ и жә не антропогендік процестерді ескере отырып, оларды жасанды молық тыру жә не бұ зылғ ан аумақ тарда қ алпына келтіру жолымен табиғ и популяциялардың сирек тү рлерін сақ тау, елдің ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тарын ЮНЕСКО-ның Дү ниежү зілік табиғ и жә не мә дени мұ расы жә не " Адам жә не биосфера" бағ дарламасы шең беріндегі биосфералық аумақ тар тізіміне енгізу жө ніндегі шараларды іске асыру қ ажет.

Республика аумағ ының небә рі 4, 2%-ін алатын Қ азақ станның барлық ормандарының ерекше экологиялық, ғ ылыми, рекреациялық, эстетикалық жә не мә дени мә нін, сондай-ақ биологиялық ә ртү рліліктің табиғ и резерваттары ретіндегі олардың орасан рө лін ескере отырып, оларды ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тар жү йесіне кө шіру жө ніндегі шұ ғ ыл шаралар қ абылдау қ ажет. Бұ л ү шін 2006 жылғ а дейін мемлекеттік биосфералық резерваттардың желісін қ алыптастыру бағ дарламасын ә зірлеу қ ажет.

Соң ғ ы уақ ытта, ә лемде кең таралғ ан генетикалық ө згерген организмдер мен ө німдерді ә келу Қ азақ стан ү шін елеулі сыртқ ы қ атер болып отыр. Бү кіл ә лем бойынша генетикалық ө згерген организмдер мен ө німдердің кең таралу қ ауіптілігін ескере отырып, Биоә ртү рлілік жө ніндегі конвенцияның Биоқ ауіпсіздік жө ніндегі Картахена хаттамасы қ ол қ оюғ а алынды. Қ азақ станның Картахена хаттамасына қ ол қ оюы ө зге елдердің біздің еліміздің аумағ ында генетикалық ө згерген организмдер мен ө німдерді трансшекаралық ө ткізуімен байланысты қ ызметті жү зеге асырудағ ы жауапкершіліктерін арттыруғ а, оларды елге ә келуге жол бермеу жө нінде шаралар қ абылдауғ а, зерттеулер мен ғ ылыми-техникалық ә зірлемелер ісінде ө зара кө мекті, сондай-ақ биотехнологиялар саласындағ ы ақ парат алмасуды қ оса, халық аралық тығ ыз ынтымақ тастық ты қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді.

Осы Тұ жырымдаманың айтылғ ан ережелерін іске асыру қ оршағ ан орта объектілерін сақ тауды, оны белгілі бір тұ рақ тылық дең гейінде ұ стап тұ руды, ө зін-ө зі реттеу қ абілеті мен жанды жә не жансыз табиғ ат тү рлерінің, оның ішінде жойылу қ аупі тө нген тіpі организмдер геноқ орының кө птү рлілігін сақ тауды қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді.

3.1.4. Жердің шө лейттенуі жә не тозуы

Қ азақ станның кө п бө лігі қ уаң аймақ та орналасқ ан жә не оның аумағ ының шамамен 66%-і тү рлі дең гейде шө лейттену процестеріне бейім. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егістік эрозиясынан, қ айталама тұ зданудан жә не басқ а да себептен алынбағ ан кіріс шамамен 300 миллиард тең гені қ ұ райды.

Қ азақ стан ү шін елеулі ішкі қ атерді білдіретін жердің шө лейттенуі мен тозу проблемасы шаң -тұ з дауылының пайда болуы жә не ауа массаларының ластаушы заттарды алыс қ ашық тық қ а жеткізуі нә тижесінде біртіндеп трансшекаралық проблемағ а айналуы мү мкін.

2004 жылдың барысында шө лейттенудің кө лемі мен қ ұ рғ ақ шылық тың теріс ә серінің алдын алуғ а жә не қ ысқ артуғ а, тозғ ан жерлерді жә не топырақ тың қ ұ нарлылығ ын қ алпына келтіруге, ресурстық базаны сақ тауды жә не/немесе қ алпына келтіруді қ амтамасыз ететін, халық тың экологиялық қ ауіпсіздігін нығ айтатын тұ рақ ты жер пайдаланудың экономикалық тетіктерін ә зірлеу мен енгізуге, сондай-ақ шө лейттенумен кү рес процесінде халық тың кең қ ауымының хабардар болуы мен қ атысуын қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан шө лейттенумен кү рес жө нінде бағ дарлама ә зірлеу жә не бекіту қ ажет.

Бағ дарламаның негізгі нә тижелері шө лейттену процестерін болдырмау жә не жердің тозу ауқ ымын қ ысқ арту, шө лейттенумен кү рестің экономикалық тетіктерін енгізу, ауыл шаруашылығ ы жерлерінің ө німділігін арттыру болмақ.

3.2. Ұ лттық экологиялық проблемалар

3.2.1. Экологиялық апат аймақ тары

Табиғ и экологиялық жү йелердің бұ зылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алғ ан жә не қ олайсыз экологиялық ахуал салдарынан халық тың денсаулығ ына елеулі зиян келтірілген Арал жә не Семей ө ң ірлері экологиялық апат аймақ тары болып жарияланды. Экологиялық апат аймақ тары елдің ішкі қ ауіпсіздігіне нақ тылы қ атер болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта бұ рынғ ы Семей полигонына шектес аудандарда (71, 9 мың халқ ы бар 85 елді мекен) онкологиялық аурулардың жә не адамдар ө лімінің, қ ан айналымы жү йесі ауруларының, жаң а туғ ан сә билер арасындағ ы кеселдердің жә не ерте қ артаю кө рінісінің жоғ ары дең гейі байқ алуда.

Арал ө ң ірі экологиялық апат аймағ ында (186, 3 мың халқ ы бар 178 елді мекен) ә сіресе ә йелдер жә не балалар арасында асқ азан-ішек аурулары мен қ ан аздығ ы, балалардың шетінеуі мен туа біткен патологияның жоғ ары дең гейі байқ алуда.

Елдің ішкі қ ауіпсіздігіне қ атерді жою мақ сатында экологиялық апат аймақ тарында халық тың тұ руының ә леуметтік-экономикалық жә не экологиялық жағ дайын кешенді талдау жө нінде іс-шаралар жү ргізу, оның сапалы ауыз сумен қ амтамасыз етілуіне бағ а беру, экологиялық талаптарды ә зірлеу жә не аумақ тарды экологиялық бағ алау мен ядролық сынақ тар жә не ө зге де факторлардың халық тың денсаулығ ы мен қ оршағ ан ортағ а ә серінің салдарларын ескере отырып, сауық тыру-оң алту іс-шараларын жү зеге асыру қ ажет. 2007 жылғ а дейін Халық тың ішкі кө ші-қ оны жә не экологиялық апат аймақ тарының аумақ тарын шаруашылық қ а пайдалану бағ дарламасы ә зірленуі қ ажет.

Бұ рынғ ы Семей ядролық сынақ полигонын жә не Арал ө ң ірінің проблемаларын кешенді шешу жө нінде ұ сыныстар ә зірлеуді Қ азақ стан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғ ы 22 тамыздағ ы N 182-ө Ө кімімен қ ұ рылғ ан ведомствоаралық жұ мыс тобы жү зеге асырады.

3.2.2. Каспий тең ізі қ айраң ының ресурстарын қ арқ ынды игерумен байланысты проблемалар

Каспий тең ізі бассейні мемлекеттерінің кө мірсутегі ресурстарын кең інен игеруі тең із жә не жағ алау маң ы экожү йелеріне теріс ә сер ауқ ымын ұ лғ айтады. Тең із мә ртебесінің айқ ындалмағ ан жағ дайында трансшекаралық сипаттағ ы сыртқ ы экологиялық қ атерлер елеулі мә нге ие болады.

Тең іздің қ азақ стандық секторында кө мірсутегі шикізатын алдағ ы кезде баса игеру елдің экологиялық қ ауіпсіздігіне ық тимал қ атер тө ндіреді.

Каспий тең ізінің қ оршағ ан тең із ортасын қ орғ ау жө ніндегі ү лгілік конвенциясы жә не басымдық іс-қ имылдардың ө ң ірлік стратегиясы Каспий тең ізінің коммерциялық ресурстарын пайдалану жә не Каспий маң ы елдерінің Каспийдің экожү йесін қ орғ ау жө ніндегі алдағ ы іс-шараларғ а қ атысты ө зара ортақ іс-қ имылы бойынша негізгі бағ ыттарын айқ ындайды.

Каспий тең ізінің қ азақ стандық секторын игерудің мемлекеттік бағ дарламасында 2005 жылдың аяғ ына дейін тең із жә не жағ алау маң ы экожү йелеріне залал келтірместен кө мірсутегін ө ндірудің мү мкін болатын шекті дең гейін айқ ындау жө ніндегі арнаулы зерттеулерді жү ргізу, геодинамикалық мониторингті іске асыру, иесіз мұ най ұ ң ғ ымаларын жә не басқ а да байырғ ы ластануларды жою, ілеспе газды алауларда жағ уды жә не мұ най қ ұ бырлары мен радиоактивті ластанғ ан жабдық тарды рұ қ сат алынбай кө муді тоқ тату жө нінде шаралар қ абылдау кө зделеді.

Зерттеулер нә тижесі Каспий қ орық аймағ ын аймақ тарғ а бө луді қ оса алғ анда, тең іздегі экологиялық қ ауіпсіз шаруашылық қ ызметін қ амтамасыз ететін нақ ты нормативтік экологиялық талаптар ә зірлеу болуы тиіс.

3.2.3. Су ресурстарының сарқ ылуы жә не ластануы

Қ азақ стан су ресурстарының ү лкен жетіспеушілігі елдерінің санатына жатады. Қ азіргі уақ ытта су объектілерін тау-кен ө ндіру, металлургия жә не химия ө неркә сібі кә сіпорындары, қ алалардың коммуналдық қ ызметтері қ арқ ынды ластауда жә не ол нақ ты экологиялық қ атер тө ндіреді. Ертіс, Нұ ра, Сырдария, Іле ө зендері, Балқ аш кө лі неғ ұ рлым ластанғ ан. Халық ты ауыз сумен қ амтамасыз етудің негізгі кө зі болып табылатын жер асты сулары да ластануғ а ұ шырағ ан.

Су объектілеріне антропогендік салмақ пен олардың қ алпына келу қ абілетінің арасындағ ы тең герімсіздік экологиялық қ олайсыздық ты іс-жү зінде барлық ірі ө зен бассейндеріне тә н етті, ал су шаруашылығ ының мұ қ таждарын жеткілікті қ аржыландырмау су шаруашылық объектілерінің барынша қ анағ аттанғ ысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-кү йіне жә не халық ты ауыз сумен қ амтамасыз ету проблемаларының тым шиеленісуіне себеп болды.

Бұ л проблемаларды шешу ү шін Қ азақ стан Республикасы Yкіметінің 2002 жылғ ы 21 қ аң тардағ ы N 71 қ аулысымен су ресурстарын сақ тау жә не ұ тымды пайдалану проблемаларын шешудің негізгі жолдары айқ ындалғ ан Экономиканың су секторын дамытудың жә не Қ азақ стан Республикасы су шаруашылығ ы саясатының 2010 жылғ а дейінгі тұ жырымдамасы қ абылданды. Сондай-ақ халық ты жеткілікті кө лемде жә не кепілді сападағ ы ауыз сумен тұ рақ ты қ амтамасыз ету ү шін Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 2002 жылғ ы 23 қ аң тардағ ы N 93 қ аулысымен " Ауыз су" салалық бағ дарламасы бекітілді, Қ азақ стан Республикасының Су кодексі жә не " Cу пайдаланушылардың ауылдық тұ тыну кооперативтері туралы" Қ азақ стан Республикасының Заң ы қ абылданды, 2005 - 2010 жылдары негізгі су бассейндерінің су ресурстарын кешенді пайдалану мен қ орғ аудың схемаларын ә зірлеу жө ніндегі жұ мыстар жү ргізілетін болады.