Лекция №4. ҚР әкімшілік құқығы

1. Ә кімшілік қ ұ қ ық тың ұ ғ ымы

2. Ә кімшілік қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері

3. Ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар

Ә кімшілік қ ұ қ ық – ол мемлекеттік басқ арудағ ы қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін жә не ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ аны ү шін жауаптылық ты белгілейтін Қ азақ стан Республикасының қ олданыстағ ы қ ұ қ ығ ының саласы. Ә кімшілік қ ұ қ ық мә ні атқ арушы ө кімет органдарының (Ү кімет, министрліктер, ә кімдер жә не басқ алар) мемлекеттік басқ ару аясында ө з міндеттері мен қ ызметтерін тікелей жү зеге асыруына байланысты қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ын қ ұ райды. ә кімшілік қ ұ қ ық пен реттелген қ оғ амдық қ атынастарда ә рқ ашан басқ ару билігінің ө кілеттілігі берілген атқ арушы ө кімет органы қ атысуы қ арастырылады. Атқ арушы ө кімет органдарының иелігінде заң ды қ ұ ралдары болады, сол арқ ылы азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, меншігін қ орғ айды. Қ оғ амдық жә не мемлекеттік басқ арудың ө кілетті органдары, сондай-ақ ә кімшілік соттар Қ азақ стан Республикасының ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодексінде белгіленген шараларды қ олданылады. Ә кімшілік қ ұ қ ық іс жү зінде қ ұ қ ық тық реттеудің барлық ә дістемелерін пайдаланады. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалар мен қ оғ амдық қ атынастарғ а ық пал ететін ә діс-тә сілдерді ә дістеме деп тү сінеміз. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық ә дістерге мыналар жатады:

- тапсырма беру – бұ л субъектінің ә кімшілік қ ұ қ ық пен белгіленген қ андай да бір нақ тылы ә рекетті жасау міндеті;

-рұ қ сат ету – бұ л қ ұ қ ық шең берінде субьектіге қ андай бір ә рекет жасауғ а немесе ө з қ алауы бойынша оны жасаудан қ алыс қ алуғ а рұ қ сат беру;

-тыйым салу – бұ л заң мен тыйым салынғ ан ә рекеттерді жасауғ а тыйым салу.

Ә кімшілік қ ұ қ ық қ а нұ сқ ама беру жә не тыйым салу ә дістемелері тә н. Ө йткені атқ арушы ө кіметтің заң ды билік ө кілеттілігін иеленген органы ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а міндетті тү рде қ атысушы болып табылады. Атқ арушы ө кімет органдарының мұ ндай ө кілеттіктері ә р алуан заң дылық ү лгеді: орындалуғ а міндетті бұ йрық тар шығ арумен; қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ аны ү шін ә кімшілік жаза берумен жә не т.бт іске асырылуы мү мкін.

Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалар – бұ л мемлекеттік басқ ару саласындағ ы қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін мінез-қ ұ лық тың мемлекет белгіленген жалпығ а міндетті ережелері. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалармен тиісті мінез-қ ұ лық тың белгілі бір нұ сқ асы беріледі, яғ ни нормаларда кө зделінген шарттарды сақ тау кезінде ерік беріледі, яғ ни белгілі бір ә рекеттерді жасауғ а тыйым салынады.

негізінен, атқ арушы ө кімет органдарының ұ йымдастырылуын жә не қ ызметін реттеуге есептелінген. Олар осы органдардың қ ұ рылымын, олардың билігінің ө кілетті кө лемін, қ ызмет тә ртібін жә не т.б. белгілейді. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалары, сондай-ақ ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастардың басқ а да субъектілеріне бағ ытталғ ан (азаматтарғ а, қ оғ амдық бірлестіктерге жә не басқ аларғ а) тә ртіп ережелерінен тұ рады. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалардың кө п тү рлігіне бө ліп қ арайды.

Материалдық жә не іс жү ргізушілік ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормаларды мазмұ ны бойынша айырады. Материалдық нормалар азаматтардың, атқ арушы ө кімет органдарының жә не басқ алардың ә кімшілік-қ ұ қ ық тық жағ дайын бекітеді. Іс жү ргізушілік нормалары ә кімшілік қ ұ қ ық субъектілерінің қ ұ қ ық тық міндеттемелерді іске асыру тә ртібін, сондай-ақ ү кіметтің атқ арушы органдарының нормативтік актілерді шығ ару рә сімін белгілейді. Мақ саттылық міндеті бойынша реттелетін жә не қ орғ алатын ә кімшілік қ ұ қ ық ты нормаларғ а бө леді. Реттелетін нормалар субъектілерге белгілі бір қ ұ қ ық тар береді немесе оларғ а міндеттер жү ктейді. Қ орғ алатын нормалар қ ұ қ ық бұ зулардың қ ұ қ ық тық салдарынан, яғ ни ә кімшілік теріс қ ылық тардың қ ұ рамын жә не соларды жасағ аны ү шін жаза беру шараларын белгілейді. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалар ә кімшілік қ ұ қ ық тың кө здері болып табылатын нормативтік қ ұ қ ық тық актілерге берілген. Қ азақ стан Республикасында ә кімшілік қ ұ қ ық тың тө мендегідей негізгі кө здері қ олданылады:

- қ ұ қ ық тың ішінде мемлекеттің Негізгі заң ы ретінде орталық орынды алатын Қ азақ стан Республикасының 1995 жылғ ы Конституциясы. Конституция нормалары атқ арушы органдарының ұ йымдастырылуын жә не қ ызметінің негіздерін, олардың мемлекеттің басқ а органдарымен ө зара қ атынастарын белгілейді;

- Қ азақ стан Республикасының Заң дары. Олардың арасында ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодекс, «Мемлекеттік қ ызмет туралы», «Қ азақ стан Республикасының Ү кімет туралы» жә не басқ а заң дар айрық ша орын алады;

- Мемлекеттік органдар нақ тылы мә селелерді реттеу ү шін қ абылдайтын заң ғ а сә йкес нормативтік актілер. Оларғ а мемлекет басшысының Жарлық тары мен ө кімдері, Ү кіметтің, Конституциялық Кең естің қ аулылары, министрліктердің бұ йрық тары, ә кімдердің шешімдері жә не басқ алары жатады.

Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастар – бұ л мемлекеттік басқ ару саласында қ оғ амдық қ атынастарды ә кімшілік қ ұ қ ық нормаларымен реттеу. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а, ең алдымен, олардың айрық ша билігі табиғ атынан тұ ратын ерекшеліктері ө зіне тә н болып келеді. Бұ л қ ұ қ ық тық қ атынастар ө зінің мә ні жө нінен ө кімет пен бағ ыныштылардың қ атынастарында қ ұ ралғ ан билік қ атынастар болып табылады.

Қ азақ стан Республикасының жеке тұ лғ алары (азаматтар, азаматтығ ы жоқ жә не шетелдік азаматтар), мемлекеттік органдар мен мекемелер, мемлекеттік емес ұ йымдар, қ оғ амдық бірлестіктер жә не т.б. ә кімшілік қ ұ қ ық субъектілері бола алады. Ол ү шін олар ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ абілеттілікті иеленуге, яғ ни ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а енуге, мемлекеттік басқ ару саласында қ ұ қ ығ ы болуы тиіс.

Жеке адамның ә кімшілік-қ ұ қ ық тық жағ дайы, мемлекеттік басқ ару саласындағ ы қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ы Конституциямен жә не заң намамен белгіленеді. Алайда ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастардың нақ тылы субъекті болу ү шін азамат ә кімшілік іс-ә рекетке қ абілетті болуғ а, яғ ни ө з ә рекетімен қ ұ қ ық тарды иеленуге жә не мемлекеттік басқ ару саласында міндеттемелер алып жү руге қ абілетті болуы керек. Ә кімшілік ә рекет ету қ абілеті толық кө лемінде кә мелетке жеткенінде, ал заң да кө рсетілген жағ дайда 16 жасқ а толғ анда туындайды. Ә кімшілік жауаптылық - ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан адамғ а заң мен белгіленген жаза беру шаралары тә ртібінен кө рініс табатын заң ды жауаптылық тү рі. Ә кімшілік қ ұ қ ық жауаптылық тө мендегідей ерекшеліктерге ие болады:

- кінә лі адамғ а жаза беру ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ а мемлекеттің жаза беруі болып табылады;

- ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан адмды тә рбиелеу жә не қ ұ қ ық бұ зушының ө зін де, сондай-ақ басқ а адамдарды да жаң а қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алу мақ сатында қ олданылады;

- адамның абыройын тү сіруді, жеке басына жапа шектіруді, жеке (заң ды) адамның іскерлік беделіне нұ қ сан келтіруді ө зіне мақ сат тұ тпайды.

Қ азақ стан Республикасының ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодексі (Ә Қ Б) ә кімшілік жауаптылық мә селелерін реттейтін негізгі қ ұ қ ық тық акт болып табылады. Кодекстің жалпы бө лімінде ә кімшілік жауапкершілік институтының негізгі ережелері баяндалғ ан, ал Ерекше бө лімінде оны жасағ аны ү шін берілетін жазалардың нақ ты тү рлерін кө рсете отырып, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зулардың тізбесі берілген. Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық – кінә лі адамның ә рекет немесе ә рекетсіздігі тү рінде кө рінетін мінез-қ ұ лық актісі болып табылады. Міндеттерін белсенді тү рде орындамау, тыйым салынғ анды бұ зу ә рекет ету болып табылады. Ә рекетсіздік – міндеттерін енжарлық пен орындамау. Қ ұ қ ық бұ зушылық субъектісі – бұ л ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодекспен қ орғ алатын қ оғ ам мен мемлекет ө мірінің ә р тү рлі салаларындағ ы қ оғ амдық қ атынастар. Мысалы, Ә Қ Б Кодексінің 23-тарауында кө рсетілген баспасө з жә не ақ парат саласындағ ы қ оғ амдық қ атынастар қ ұ қ ық бұ зушылық тың объектісі болып табылады. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың нақ тылы объектілері Ә Қ Б Кодексінің Айрық ша бө ліміндегі топтарда блгіленген. Мысалы, кодекстің 337- бабында кә мелетке толмағ андардың қ оғ амдық орындарғ а мас кү йінде келуі жә не кодекстің 500-бабы телефон-автоматтарды зақ ымдағ аны ү шін жауаптылық қ а тартылады. Ә кімшілік жаза – ол ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ аны ү шін мемлекеттің уә кілетті органы (судья, ІІМ, т.б.) қ олданатын мемлекеттік мә жбү р ету шарасы. Ә кімшілік жаза қ ұ қ ық бұ зушылық немесе келең сіз салдарлары ү шін – қ ұ қ ық тары мен бостандық тарынан айыру немесе шектеу қ ою. Ә кімшілік жаза тү рлеріне Ә Қ Б Кодексінің 45-бабында белгіленген ескерту, айыппұ л, арнайы қ ұ қ ығ ынан айыру т.б. жатады. Сонымен қ атар, Ә Қ Б Кодексінің 61 жә не 62 баптарында ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін жауаптылық ты жең ілдететін жә не ауырлататын жағ дайлар белгіленген. Уә кілетті адам қ ұ қ ық бұ зушылық жасалғ ан жерде рә сімделетін ескерту жасау мен айыппұ л ө ндіріп алу жағ дайларынан басқ а, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасалғ аны туралы хаттама жасайды. Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы іс, ә детте, уә кілетті адамның ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы хаттама мен істің басқ а да материалдарын алғ ан кү ннен бастап 15 кү ндік мерзім ішінде ол жасалғ ан жерде қ аралады.

Лекция №5. Тақ ырыбы: Азаматтық қ ұ қ ық

1.Азаматтық қ ұ қ ық тың жалпы сипатттамасы.

2.Азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынастар.

3.Азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынастардың объктілері мен субъектілері.

Азаматтық қ ұ қ ық дегеніміз-азаматтық заң дарда кө рініс тапқ ан мү ліктік жә не мү ліктік емес қ атынастармен байланысы бар мү ліктік емес жеке қ атынастарды реттейтін нормалар жиынтығ ы. Бұ л нормалар азаматтық заң намада кө рініс тапқ ан.

Нарық тық қ атынастар, негізінен, азматтық қ ұ қ ық пен реттеледі. Нарық тық қ атынастар кең етек жая дамығ ан елдерде Азаматтық кодекс екінші Конституцияғ а тең естірілген.

Азаматтық қ ұ қ ық тың да ө зіндік реттеу пә ні бар. Ол-мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ атынастар.

Мү ліктік қ атынастар дегеніміз-мү лікті иелену, пайдалану жә не билік етуге байланысты қ атынастар. Басқ аша айтқ анда, мү ліктік қ атынастар- материалдық игіліктермен (мү лік, ақ ша, қ ұ нды қ ағ аз, қ ызмет кө рсету т.б.) байланысты қ оғ амдық қ атынастар. Мысалы, сату- сатып алу, жалғ а беру, мұ рағ а қ алдыру.

Мү ліктік емес жеке қ атынастар екі топқ а бө лінеді-мү ліктік қ атынастармен тығ ыз байланысты мү ліктік емес жеке қ атынастар жә не мү ліктік қ атынастармен байланысы жоқ мү ліктік емес жеке қ атынастар.

Бірінші топтағ ы мү ліктік қ атынастармен тығ ыз байланысты мү ліктік емес қ атынастардың тікелей мү ліктік сипаты мен ақ шалай қ ұ ны болмайды. Бұ л топтың негізін интеллектуалдық меншікпен байланысы бар қ атынастар қ ұ райды.

Жеке мү ліктік емес қ атынастардың екінші тобын – мү ліктік қ атынастармен байланысы жоқ мү ліктік емес жеке қ атынастар қ ұ райды.

Жеке ө мірге, тұ рғ ын ү йге, ар-намысқ а, іскерлік беделге қ олсұ қ паушылық екінші топтағ ы жеке мү ліктік емес қ атынастарғ а жатады.

Реттеудің азаматтық -қ ұ қ ық тық ә дісі заң ды тараптардың тең дігін, қ ұ қ ық бұ зушылық кезіндегі жауапкершіліктің мү ліктік жә не ө темақ ылық сипатын, сотқ а жү гіну арқ ылы жү зеге асатын қ ұ қ ық қ орғ аудың айрық ша ә дісін білдіреді. Бұ л ә діс диспозитивті деп аталады. Бұ л тараптардың тең дігін, ә рекеттің тә уелсіздігін, қ арым-қ атынастың еріктілігін білдіреді.