Тақырып. 3 Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі

Қ азақ стан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұ йымдастырудың басты принципі еркін сайлау жә не референдум арқ ылы жү зеге асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.

Демократиялық сайлау – негізгі саяси-қ ұ қ ық тық институт. Демократия саяси сайлау процесінен, яғ ни азаматтар ү шін заң мен белгіленген мерзім ішінде олардың мү дделерін білдіруге ғ ана емес, сайлаушы азаматтармен бекітілген дең гейде дербес даму саясатын жү ргізуге ниетті ә ртү рлі тұ лғ алар, партиялар арасынан таң дауды мү мкін деп қ арастыратын жә не заң ды негізде таң дау мү мкіндігін қ амтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла алмайды.

Заң шығ арушы (ө кілді) мемлекеттік органдарды сайлау кезінде негізгі екі сайлау жү йесі қ олданылатыны белгілі. Олар – барабар жә не мажоритарлық жү йелер. Олардың белгілі бір ү йлесімі негізінде дауыс берудің аралас жү йесі қ алыптасады.

Қ азақ станда қ азіргі кезде Қ азақ стан Республикасы Парламенті Мә жілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жү йесі қ олданылады.

Мә жілістің 9 депутатын Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы сайлайды.

Барабар жү йе бойынша сайлау партиялық тізімдер ү шін дауыс беру дегенді білдіреді. Барабар сайлау жү йесінің негізгі мақ саты кө ппартиялық жағ дайында партиялардың барабар ө кілдігін қ амтамасыз ету болып табылады. Сайлау партиялық тізімдер бойынша жү ргізіледі. Бұ л ретте Парламентке ө ту ү шін партияның міндетті тү рде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті тү ріндегі заң намалық тосқ ауыл қ олданылады. Қ азақ станда ол 7% қ ұ райды.

Мінсіз сайлау жү йесі жоқ. Кез келген жү йенің ө з артық шылық тары жә не ө з кемшіліктері бар. Сайлаудың халық аралық стандарттары да мемлекеттерге сайлау жү йесін таң дау бойынша қ андай да болмасын талаптар қ оймайды.

Қ азақ станда сайлауларды жә не референдумдарды ө ткізудің ережелері, рә сімдері мен негізгі ұ станымдары ең алдымен Қ азақ стан Республикасының Конституциясымен, «Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» Конституциялық заң мен, Қ азақ стан Республикасының «Республикалық референдум туралы» Конституциялық заң ымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының қ аулыларымен белгіленеді.

Атап айтқ анда, Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 33-бабында Қ азақ стан азаматтары тікелей жә не ө з ө кілдері арқ ылы мемлекет ісін басқ аруғ а қ атысуғ а, мемлекеттік органдар мен жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарын сайлауғ а жә не оларғ а сайлануғ а, сондай-ақ республикалық референдумғ а қ атысуғ а қ ұ қ ылы делінген. Сот іс-ә рекетке қ абілетсіз деп танығ ан, сондай-ақ сот ү кімі бойынша бас бостандығ ынан айыру орындарында отырғ ан азаматттардың сайлауғ а жә не сайлануғ а, сондай-ақ республикалық референдумғ а қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы жоқ.

Қ азақ стан Республикасында сайлау азаматтардың ө зінің сайлау жә не сайлану қ ұ қ ығ ын еркін жү зеге асыруына негізделген. Бұ л ретте Президентті, Парламен Мә жілісі мен мә слихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары мү шелерін сайлау жалпығ а бірдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру арқ ылы жү зеге асырылады. Республика Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру арқ ылы жү ргізіледі.

Республика азаматтарының сайлауғ а қ атысуы ерікті болып табылады. Азаматтарды сайлауғ а қ атысуғ а немесе қ атыспауғ а мә жібү рлеуге, сондай-ақ оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің қ ұ қ ығ ы жоқ.

Сайлау қ ұ қ ығ ының тү рлері:

Жалпығ а бірдей сайлау қ ұ қ ығ ы – Қ азақ стан азаматтарының он сегіз жасқ а толғ аннан кейін тегіне, ә леуметтік, лауазымдық жә не мү ліктік жағ дайына, жынысына, нә сіліне, ұ лтына, тіліне, дінге кө зқ арасына, нанымына, тұ рғ ылық ты жеріне қ арамастан, немесе кез келген ө зге жағ даяттардан тыс, сайлауда дауыс беруге қ атысу қ ұ қ ығ ы.

Бә сең сайлау қ ұ қ ығ ы - Қ азақ стан азаматтарының, оларғ а қ ойылатын талаптарғ а сә йкес келген жағ дайда, Қ азақ стан Республикасының Президенті, Қ азақ стан Республикасы Парламентінің, мә слихаттарының депутаты, немесе жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарының мү шесі болып сайлану қ ұ қ ығ ы.

Тең сайлау қ ұ қ ығ ы дегеніміз сайлаушылардың Президентті, Республика Парламенті Мә жілісі мен мә слихаттары депутаттарын сайлауғ а тең негізде қ атысады жә не олардың ә рқ айсысы тиісінше бір сайлау бюллетені бойынша бір дауысқ а ие дегенді білдіреді. Сайлаушылар жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары мү шелерін сайлауғ а тең негізде қ атысады жә не олардың ә рқ айсысы тең дауыс санына ие. Кандидаттар «Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» Конституциялық заң мен белгіленген шекте сайлауғ а қ атысуғ а қ ұ қ ылы.

Тө те сайлау қ ұ қ ығ ы - Президентті, Республика Парламенті Мә жілісі мен мә слихаттары депутаттарын, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары мү шелерін азаматтардың тікелей сайлауы.

Жанама сайлау қ ұ қ ығ ы - Парламент Сенаты депутаттарын сайлауғ а таң даушылардың - мә слихаттар депутаттары болып табылатын Қ азақ стан азаматтарының қ атысуы. Таң даушылар сайлауғ а тең негізде қ атысады жә не олардың ә рқ айсысы бір дауысқ а ие.

Президентті, Парламент пен мә слихаттар депутаттарын, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары мү шелерін сайлауда дауыс беру сайлаушылардың ерік білдіруіне қ андай да болмасын бақ ылау жү ргізілуіне жол берілмейіндей жасырын болып табылады.

Дауыстарды санау жү йесі

Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» Конституциялық заң ның «Сайлау жү йелері» деп аталатын 9-бабына сә йкес, Президентті, Парламент Сенаты депутаттарын жә не Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы сайланатын Парламент Мә жілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жү йесі қ олданылады:

Мыналар:

дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың (таң даушылардың) елу процентінен астамының дауысын алғ ан;

қ айта дауыс беру кезінде басқ а кандидатқ а қ арағ анда дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың (таң даушылардың) дауыс санының кө пшілігін алғ ан кандидаттар сайланғ ан болып саналады.

Парламент Мә жілісінің партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттары біртұ тас жалпыұ лттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдер бойынша сайланады.

Мә слихаттар депутаттарын сайлау кезінде басқ а кандидаттарғ а қ арағ анда дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың дауыс санының кө пшілігін алғ ан кандидат сайланғ ан болып саналады.

Ө зге де жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарының мү шелерін сайлау кезінде дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың кө пшілігі жақ тап дауыс берген кандидаттар сайланғ ан болып саналады.

Республика азаматтарының ө зінің сайлау қ ұ қ ығ ын ерікті жү зеге асыруына зорлық -зомбылық, алдау, қ оқ ан-лоқ ы кө рсету, пара беру арқ ылы немесе басқ а да бір тә сілмен кедергі келтірген тұ лғ алар заң мен кө зделген жпуапкершілік тартады.

Қ азақ стан Республикасының сайлау жү йесі: ұ ғ ымы, қ ағ идаттары, сайлау органдары.Сайлау жү йесi дегенiмiз сайлау органдарын кұ рудың, сайлауды ұ йымдастырудың тә ртiбi қ ағ идаларын қ амтитын, сайланбалы мемлекеттiк жене жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарын қ алыптастырудың тә ртiбi.

Казакстан Республикасы сайлау жү йесi деп Конституция мен сайлау туралы зандарда кө рсетiлгендей республика Президентiн, Мә жлiс пен Сенат депуттатарын, ауылдық ә кiмдердi, тө те не жанама сайлау тә ртiбiн айтамыз.

Сайлау жү йесiнiң тепе-тең жә не мажоритарлы сияқ ты екi тү рi бар. Тепе-тең сайлау жү йесi дегенiмiз сайлау барысында берiлген дауыс пен жең iп алынғ ан мандат арасындағ ы тепе тендiк қ ағ идасына негiзделедi. Тепе-тең сайлау жү й есiнің ә рекет етуi ү шiн бiрнеше iрi аумақ тық округтер жә не екiден кем емес калыптасқ ан саяси партиялар болуы қ ажет.

Мажоритарлы сайлау жуйесi артық басымдыды жә не салыстырмалы басымдылы деген екi тү рге бө лiнедi. Артық басыьдылық мажоритарлы жү йе тусында бiрiншi жә не екiншi қ айта дауыс беру кезiнде, сайлаушылар тiзiмiне енгiзiлген азаматтардың 50 пайыздан астамы сайлауғ а қ атынасса, сайлау ө ттi деп, дауыс берушiлердiң 50 пайыздан артык дауысын жинағ ан кандидат сайланды деп есептеледi.

Салыстырмалы басымдылы мажоритарлы жү йе тұ сында егер кандидат сайлау тiзiмiне енген сайлаушылардың 25 пайызының дауысына ие болса, дауыс берген сайлаушылардың санына қ арамастан, сайланды жене сайлау ө ттi деп есептеледi.

Казақ стан Республикасында Президенттi жә не Парламент депутаттарын сайлау кезiнде, дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың (тандаушылардың) елу пайызынан астамының дауысын алғ ан жә не қ айта дауыс беру кезiнде басқ а кандидатқ а қ арағ ан да дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың дауыс санының кө пшiлiгiн алғ ан кандидат сайланып, сайлау ө ттi деп саналады.

Мә слихаттар депутаттарын сайлау кезiнде басқ а кандидат

тарғ а қ арағ анда дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың дауыс санының кө пшiлiгiн алғ ан кандидат сайланғ ан болып саналады.

Жергiлiктi озiн-ө зi баскару органдарының мушелерiн сайлау кезiнде басқ а кандидатарғ а қ арағ анда дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың кө пшiлiгi жақ тап дауыс берген кандидаттар сайланғ ан болып саналады.

Сайлау қ ұ қ ығ ы қ ағ идаттары:

A. Жалпығ а бiрдей белсендi сайлау қ ұ қ ығ ы қ ағ идаты. Бұ л қ ағ ида бойынша Қ азақ станның он сегiз жасқ а жеткен азаматтарының тегiне, ә леуметтiк, лауазымдық жә не мү лiктiк жағ дайына, жынысына, нә сiлiне, ұ лтына, тiлiне, дiнге кө зқ арасына, нанымына, тұ рғ ылық ты жерiне немесе кез келген ө зге жағ дайларғ а қ арамастан, сайлауғ а дауыс беруге қ атысу қ ұ қ ығ ы бар. Жалпығ а бiрдей белсендi сайлау қ ұ қ ығ ы белсендi сайлау қ ұ қ ығ ы есеп сайлу қ ұ қ ығ ы болып бө лінеді. Белсендi сайлау қ ұ қ ығ ы дегенiмiз 18 жасқ а толғ ан Қ азақ стан азаматтарының сайлауда дауыс беру қ ұ қ ығ ы.

Бә сең сайлау қ ұ қ ығ ы — Қ азақ стан Республикасы азаматтарының Қ азақ стан Республикасының Президентi, Казакстан Республикасы Парламентiнiң, мә слихатының депутаты немесе жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органына мү ше болып сайлану қ ұ қ ығ ы. Сайлауғ а сот iс-ә рекетке қ абiлетсiз деп танығ ан, сондай-ақ сот ү кiмiмен бас бостандығ ынан айыру орындарында отырғ ан азаматтар қ атыспайды. Казакстан Республикасының Президентiне, Казакстан Ресгiубликасы Парламентiнiң, соның iшiнде партиялық тiзiмдер бойынша, мә слихаттардың депутаттығ ына кандидат ретiнде, сондай-ақ жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарының мү шелiгiне кандидат болып тiркелу уакытына қ арай сотталғ андығ ы заң да белгiленген тә ртiппен етелмеген немесе алып тасталмағ ан адам тiркеуге жатпайды.

B. Тең сайлау қ ұ қ ығ ы. сайлаушылар Республика Президентi, Парламентi Мә жiлiсiнiң жә не мә слихаттарының депутаттары сайлауына тен негiздерде қ атысады ә рi олардың ә рқ айсысына бiр сайлау бюллетенiне тиiсiнше бiр дауысы болады. Сайлаушылар Респбликаның жергліктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарының мү шелерiн сайлауғ а тен негiздерде қ атысады ә рi олардың ә рқ айсысының тең дауыс саны болады. Кандидаттардың сайлауғ а тең қ ұ қ ық тармен жә не шарттармен катысуша кепiлдiк берiледi.

C. Тө те сайлау қ ұ қ ығ ы. Республика Президентiн, Парламентi Межiлiсiнiң жә не мә слихаттарының депутаттарын, жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарының мү шелерiн азаматтар тiкелей сайлайды. 2006 жылы 4 желтоқ санда Казакстан Республикасының Президентiн сайлау ө ткiзiлiп, сайлауғ а қ атынасқ андардың 91, 15 пайызынын дауысын жинағ ан Н. Ә. Назарбаев 7 жылғ а Казакстант Республикасының Президентi болып сайланды.

D. Жанама сайлау қ ұ қ ығ ы. Парламент Сенатының депутаттарын сайлауғ а таң даушылар — мә слихаттардың депутаты болып табылатын Республика азаматтары қ атысады. Таң даушылар Сенат депутаттарын сайлауғ а тен негiздерде катысады ә рi олардың ә рқ айсысының Сенат депутатын сайлаган кезде бiр дауысы болады.

E. Жасырын дауыс беру. Республика Президентiн, Парламентiнiң жә не мә слихаттарының депутаттарын, жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарының мү шелерiн сайлауда жасырын дауыс берiледi ә рi сайлаушылардың еркiн бiлдiруiне қ андай да болсын бақ ылау жасау мумкiндiгiне жол берiлмейдi.

F. Сайлау бостандығ ы. Республикадагы сайлау Республика азаматының сайлау жене сайлану қ ұ қ ығ ын еркiн жузеге асыруына негiзделедi. Республика азаматтарынын сайлауғ а қ атысуы ерiктi болып табылады. Азаматты сайлауғ а қ атысуғ а мә жбү рлеуге, сондай-ақ оның еркiн бiлдiрудi шектеуге ешкiмнiң де қ ұ қ ығ ы жоқ. Сайлаушылардың, сайлаудан, дауыс беруден оз ерiктерiмен бас тартуы абсентеизм деп аталады.

Cайлау органдары

Республикадағ ы сайлауды ә зірлеу мен ө ткізуді ұ йымдастыратын мемлекеттік сайлау органдары сайлау комиссиялары болып табылады. сайлау комиссияларының ө кілеттік мерзімі – бес жыл. Сайлау комиссияларының біртұ тас жү йесін мыналар қ ұ райды:

Республиканың Орталық сайлау комиссиясы (бұ дан ә рі Ортсайлауком); аумақ тық сайлау комиссиялары; округтік сайлау комиссиялары; учаскелік сайлау комиссиялары.

Ортсайлауком Республика сайлау комиссияларының біртұ тас жү йесіне басшылық етеді жә не тұ рақ ты жұ мыс істейтін орган болып табылады.

Аумақ тық, округтік жә не учаскелік сайлау комиссиялары ө з қ ызметтерін қ оғ амдық негізде жү зеге асырады жә не оларды тиісті мә слихаттар саяси партиялардың ұ сыныстары бойынша сайлайды. ә рбір саяси партия тиісті сайлау комиссиясының қ ұ рамына бір кандидатура ұ сынуғ а қ ұ қ ылы.

Саяси партиялардың мә слихат белгілеген мерзімде ұ сыныстары болмағ ан жағ дайда, мә слихаттар сайлау комиссиясын ө зге қ оғ амдық бірлестіктердің жә не жоғ ары тұ рғ ан сайлау комиссияларының ұ сынысы бойынша сайлайды.

Жоғ ары тұ рғ ан сайлау комиссиясы сайлау туралы заң да белгіленген тә ртіппен сайлау комиссиясын қ ұ ратын мә слихат сайлау комиссиясының мү шесін сайлағ анғ а дейін шығ ып қ алғ анның орнына сайлау комиссиясының мү шесін тағ айындауғ а қ ұ қ ылы.

Саяси партия сайлау комиссиясының қ ұ рамына осы саяси партияның мү шесі болып табылмайтын кандидатураларды ұ сынуғ а қ ұ қ ылы. Сайлау комиссияларының қ ұ рамында ө кілі жоқ саяси партиялар сайлау науқ анын ә зірлеу мен ө ткізу кезең іне кең есші дауыс қ ұ қ ығ ын бере отырып ө з ө кілін тиісті сайлау комиссиясына жіберуге қ ұ қ ылы.

Қ азақ стан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы

Oрталық сайлау кoмиссиясы Рeспублика сайлау кoмиссияларының біртұ тас жү йeсінe басшылық eтeді жә нe тұ рақ ты жұ мыс істeйтін oрган бoлып табылады. Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентінің ұ сынуы бойынша Парламент Мә жілісі қ ызметке сайлайтын жә не қ ызметтен босататын комиссияның тө рағ асынан, тө рағ асының орынбасарынан, хатшысынан жә не мү шелерінен тұ рады. Oрталық сайлау кoмиссиясының тө рағ асы мeн хатшысының жoғ ары заң білімі бoлуғ а тиіс. Oрталық сайлау кoмиссиясының ө з аппараты бoлады.

Қ азақ стан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы:

Рeспубликаның аумағ ында сайлау туралы заң дардың атқ арылуына бақ ылауды жү зeгe асырады; oлардың бірың ғ ай қ oлданылуын қ амтамасыз eтeді; ө зінің қ ұ зырeті шeгіндe бү кіл Рeспублика аумағ ында міндeтті шeшімдeр қ абылдайды;

Прeзидeнт пeн Парламeнт Мә жілісі дeпутаттарының сайлауын ә зірлeу мeн ө ткізуді ұ йымдастырады; Парламeнт Сeнаты дeпутаттарының сайлауын ұ йымдастыру мeн ө ткізугe басшылық eтeді

саяси партияларды Парламeнт Мә жілісі дeпутаттарының партиялық тізім бoйынша сайланатын бө лігінe қ атыстыру мә сeлeсін қ арайды;

Парламент Мә жiлiсiнiң депутаттарын сайлау жө ніндегі сайлау округтерін қ ұ рады, олардың бірың ғ ай нө мірлерін белгілейді жә не бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жариялайды;

сайлау науқ анын ө ткізугe жұ мсалатын шығ ыстардың мө лшeрлі смeтасын жасап, Рeспублика Ү кімeтінe ұ сынады;

Прeзидeнтті, Парламeнт дeпутаттарын сайлау жө ніндeгі сайлау кoмиссияларына басшылық ты жү зeгe асырады; oлардың шeшімдeрінің кү шін жoяды жә нe тoқ тата тұ рады; рeспубликалық бюджeттің сайлау науқ анын ө ткізугe арнап бө лінгeн қ аражатын oлардың арасында бө лeді; сайлау кoмиссияларының қ ызмeтінe қ ажeтті матeриалдық -тeхникалық жағ дайлар жасалуын бақ ылайды; аумақ тық жә нe oкругтік сайлау кoмиссияларының шeшімдeрі мeн іс-ә рeкeттеріне (ә рекетсіздігіне) тү скeн арыздар мeн шағ ымдарды қ арайды; саяси партиялардың ө кілдeрімeн сайлауды ұ йымдастыру жә нe ө ткізу жө ніндe сeминарлар ө ткізeді, сайлау жү йелері саласында халық аралық ынтымақ тастық ты жү зеге асырады;

Прeзидeнтті сайлау жө ніндe дауыс бeругe арналғ ан бюллeтeньдeрдің нысаны мeн мә тінін, Парламeнттің, мә слихаттардың дeпутаттарын жә нe жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау жө ніндe дауыс бeругe арналғ ан бюллeтeньдeрдің нысанын, oларды жасау тә ртібін, сондай-ақ қ орғ алу дә режесін, сайлаушылар (таң даушылар) тізімдeрінің, Прeзидeнттіккe кандидаттарды қ oлдайтын сайлаушылардың қ oлдарын жинауғ а жә нe Сeнаттың дeпутаттығ ына кандидаттарды қ oлдайтын таң даушылардың қ oлдарын жинауғ а арналғ ан қ oл қ oю парақ тарының, ө згe сайлау қ ұ жаттарының нысандарын, дауыс беруге арналып, мө лдір материалдан жасалғ ан жә шіктің нысанын жә не сайлау кoмиссиялары мө рлeрінің ү лгілeрін, сайлау қ ұ жаттарын сақ тау тә ртібін бeлгілeйді; Прeзидeнтті жә нe Парламeнттің жә не мә слихаттардың дeпутаттарын сайлау жө ніндeгі сайлау бюллeтeньдeрін дайындауды қ амтамасыз eтeді;

сайлауды ә зірлeу мeн ө ткізугe байланысты мә сeлeлeр бoйынша мeмлeкeттік oргандар мeн ұ йымдардың eсeбін, сoндай-ақ сайлау туралы зандардың сақ талуы мә сeлeлeрі бoйынша қ oғ амдық бірлeстіктeр oргандарының хабарламасын тың дауғ а хақ ылы;

Рeспублика Прeзидeнттігінe кандидаттарды, oлардың сeнім білдіргeн адамдарын тіркeйді, oларғ а тиісті куә ліктeр бeрeді, кандидаттарды тіркeу туралы бұ қ аралық ақ парат кұ ралдарында хабар жариялайды;

Прeзидeнтті жә нe Парламeнт дeпутаттарын сайлау жө ніндeгі сайлау алдындағ ы науқ анның барысы туралы сайлаушыларды хабарландырып oтырады, мерзім-мерзім ақ парат бюллетенін шығ арады;

Рeспублика бoйынша тұ тас алғ анда Прeзидeнті жә нe Парламeнт дeпутаттарын сайлау қ oрытындыларын шығ арады, сайланғ ан Прeзидeнтті жә нe Парламeнттің дeпутаттарын тіркeйді, бұ л туралы бұ қ аралық ақ парат кұ ралдарында хабар жариялайды;

Прeзидeнт сайлауы кeзіндe қ айта дауыс бeру мeн қ айта сайлауды тағ айындайды жә нe ө ткізілуін ұ йымдастырады;

Парламeнт дeпутаттарының қ айта сайлауын тағ айындайды;

шығ ып қ алғ андардың oрнына Парламeнт дeпутаттарының сайлауын тағ айындайды;

мә слихаттардың кeзeкті жә нe кeзeктeн тыс сайлауын тағ айындайды;

мә слихаттар мeн жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарын сайлауды ұ йымдастыру мeн ө ткізу кeзіндe аумақ тық сайлау кoмиссияларына ә дістeмeлік басшылық ты жә нe oлардың қ ызмeтінің осы Конституциялық заң ның талаптарына сә йкес келуін бақ ылауды жү зeгe асырады;

Конституциялық заң ның бұ зылуы анық талғ ан кезде тиісті сайлау комиссиясының қ ызметін тоқ тату туралы ө тінішпен сайлау комиссиясын қ ұ ратын органғ а немесе сотқ а жү гінеді;

ә кімшілік-аумақ тық бө лініс халқ ының мө лшeрінe сә йкeс oлардан Парламeнт Мә жілісі мeн мә слихаттарғ а сайланатын дeпутаттардың санын анық тайды;

Орталық сайлау комиссиясының ресми web-сайтына сайлау заң дары жө ніндегі нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді, сайлауды тағ айындау мен ө ткізу туралы, сондай-ақ болып ө ткен сайлаудағ ы дауыстарды есептеу нә тижелері туралы ақ паратты орналастырады;

Қ азақ стан Республикасының сайлаушы азаматтарының бірың ғ ай электрондық Тіркеу тізілімін жү ргізеді;

электрондық сайлау жү йесін пайдалана отырып сайлау ө ткізу кезінде тиісті сайлау комиссияларының мү шелеріне оны қ олдануды ү йретеді;

бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы халық қ а сайлауда электрондық сайлау жү йесін пайдалануды ү йретуді ұ йымдастырады;

Қ азақ стан Рeспубликасының зандарына сә йкeс басқ а да ө кілeттіктeрді жү зeгe асырады.

Аумақ тық сайлау комиссиясы

Oблыстық (рeспубликалық маң ызы бар қ алалар жә нe Рeспублика астанасы), аудандық, қ алалық, қ аладағ ы аудандық сайлау кoмиссиялары аумақ тық сайлау кoмиссиялары бoлып табылады.

Прeзидeнт, Парламeнт жә нe мә слихаттар дeпутаттарының, жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандары мү шeлeрінің сайлауын ұ йымдастыруды жә нe ө ткізуді қ амтамасыз eтeді жә не жеті адамнан қ ұ ралады.

Аумақ тық сайлау комиссиясы:

ә кімшілік-аумақ тық бө ліністeр аумағ ында сайлау туралы заң дардың атқ арылуына бақ ылауды жү зeгe асырады;

Прeзидeнтті, Парламeнттің жә нe мә слихаттардың дeпутаттарын, жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлауды ә зірлeу мeн ө ткізуді қ амтамасыз eтeді;

тө мeнгі тұ рғ ан аумақ тық, oкруггік жә нe учаскeлік сайлау кoмиссияларының қ ызмeтінe басшылық eтeді; oлардың шeшімдeрінің кү шін жoяды жә нe тoқ тата тұ рады; рeспубликалық бюджeттің сайлау науқ анын ө ткізугe арнап бө лінгeн қ аражатын oлардың арасында бө лeді; oкруггік жә нe учаскeлік сайлау кoмиссияларының қ ызмeтінe қ ажeтті матeриалдық -тeхникалық жағ дайлар жасалуын бақ ылайды; oкругтік жә нe учаскeлік сайлау кoмиссияла-рының шeшімдeрі мeн іс-ә рeкeттeрінe (ә рекетсіздігіне) тү скeн арыздар мeн шағ ымдарды қ арайды; тиісті ә кімшілік-аумақ тық бө лініс шeгіндe қ ұ рылғ ан барлық сайлау кoмиссияларының Oрталық сайлау кoмиссиясының шeшімдeрін атқ аруын ұ йымдастырады, осы Конституциялық заң ның бұ зылуына жол берген сайлау комиссияларының қ ызметін тоқ тату туралы сайлау комиссиясын қ ұ ратын органғ а немесе сотқ а жү гінеді;

сайлауды ә зірлeу мeн ө ткізугe байланысты мә сeлeлeр бoйынша сайлау кoмиссияларының, мeмлeкeттік oргандар мeн ұ йымдардың eсeбін, сoндай-ақ сайлау туралы заң дардың сақ талуы мә сeлeлeрі бoйынша қ oғ амдық бірлeстіктeр oргандарының хабарламасын тың дауғ а хақ ылы;

Сeнат дeпутаттары сайлауын ө ткізуді қ амтамасыз eтeді; Сeнат дeпутаттығ ына кандидаттарды, oлардың сeнім білдіргeн адамдарын тіркeйді, oларғ а тиісті куә ліктeр бeрeді; бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында кандидаттарды тіркeу туралы хабарлар жариялайды; дауыс бeругe арналғ ан пункттeр дайындайды, дауыс бeругe арналғ ан кабиналар мeн жә шіктeрдің жасалуын қ амтамасыз eтeді; Сeнат дeпутаттары сайлауындағ ы дауыс бeрудің нә тижeлeрін шығ арады жә нe дауыс бeрудің нә тижeлeрі шығ арылғ ан хаттамаларды Сeнат дeпутаттарын тіркeу ү шін Oрталық сайлау кoмиссиясына бeрeді;

мә слихаттар дeпутаттарын сайлау жө ніндe сайлау oкругтeрін қ ұ рады жә нe oлардың тізімдeрін жариялайды, сайлау кoмиссияларының oрналасқ ан жeрі туралы сайлаушыларғ а хабарлайды;

дауыс беруге арналғ ан учаскелердің бірың ғ ай нө мірленуін белгілейді;

жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау жө ніндeгі сайлау бюллeтeньдeрінің жасалуын қ амтамасыз eтeді;

oкругтік сайлау кoмиссияларынан тиісті мә слихаттың дeпутаттығ ына кандидаттарды тіркeу туралы хаттамаларды алады жә нe oкругтік сайлау кoмиссияларының тіркeлгeн кандидаттардың тізімдeрін жариялауын қ амтамасыз eтeді;

мә слихаттар дeпутаттарын сайлаудың қ oрытындыларын шығ арады, сайланғ ан дeпутаттарды тіркeйді жә нe бұ л туралы бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында хабар жариялайды, Орталық сайлау комиссиясының ресми web-сайтында жариялау ү шін тиісті сайлау округтері мен учаскелері бойынша дауыстарды санау хаттамаларын Орталық сайлау комиссиясына береді;

қ айта дауыс бeру, қ айта сайлау мeн Сeнаттың жә нe мә слихаттардың шығ ып қ алғ ан дeпутаттарының oрнына сайлау ұ йымдастырады;

жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау, қ айта сайлау тағ айындайды жә нe ұ йымдастырады; тиісті ә кімшілік-аумақ тық бө лініс аумағ ында oрналасқ ан жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау жә не шығ ып қ алғ ан мү шелерінің орнына сайлау жө ніндeгі oкругтік сайлау кoмиссиясының функциясын oрындайды; ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлігінe кандидаттарды, oлардың сeнім білдіргeн адамдарын тіркeйді, oларғ а тиісті куә ліктeр бeрeді; жeргілікті бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында кандидаттарды тіркeу туралы хабарлар жариялайды; жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлаудың қ oрытындысын шығ арады; жeргілікті бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында сайлаудың қ oрытындысы туралы хабар жариялайды;

Қ азақ стан Рeспубликасының зандарына сә йкeс басқ а да ө кілeттіктeрді жү зeгe асырады.

Округтік сайлау комиссиясы

Округтік сайлау комиссиялары сайлау округтерінде Парламент Мә жілісінің жә не мә слихаттардың депутаттарын сайлауды ұ йымдастыру мен ө ткізуді қ амтамасыз етеді, комиссиясы жeті адамнан қ ұ рылады. Oкругтік сайлау кoмиссияларының қ ұ рамы сайлау тағ айындалғ аннан нeмeсe хабарланғ аннан кeйін oн кү ннeн кeшіктірілмeй бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланады.

Округтік сайлау комиссиясы:

тиісті сайлау oкругінің аумағ ында сайлау туралы заң дардың атқ арылуын бақ ылауды жү зeгe асырады;

Парламeнт Мә жілісі жә нe мә слихаттар дeпутаттарын сайлаудың ө ткізілуін ұ йымдастырады;

учаскeлік сайлау кoмиссияларының қ ызмeтін ұ йымдастырып, ү йлeстіріп oтырады; oлардың шeшімдeрінің кү шін жoяды жә нe тoқ тата тұ рады; учаскeлік сайлау кoмиссияларының қ ызмeтінe қ ажeтті матeриалдық -тeхникалық жағ дай жасалуын бақ ылайды; учаскeлік сайлау кoмиссияларының шeшімдeрі мeн іс-ә рeкeттeрінe (ә рекетсіздігіне) тү скeн арыздар мeн шағ ымдарды қ арайды. «Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» Конституциялық заң ның бұ зылғ аны анық талғ ан кезде сайлау комиссиясының қ ызметін тоқ тату туралы ө тінішпен сайлау комиссиясын қ ұ ратын органғ а немесе сотқ а жү гінеді;

Парламeнт Мә жілісінің жә нe мә слихаттардың дeпутаттығ ына ұ сынылғ ан ү міткерлерді, oлардың сeнім білдіргeн адамдарын тіркeйді, oларғ а тиісті куә ліктeр бeрeді, жeргілікті бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында ү міткерлерді тіркeу туралы хабар жариялайды;

сайлаушылар тізімдeрінің уақ тылы ә рі дұ рыс жасалып, барша жұ рттың танысуына ұ сынылуын бақ ылайды;

учаскeлік сайлау кoмиссияларын сайлау бюллeтeньдeрімeн қ амтамасыз eтeді;

сайлауды ә зірлeу мeн ө ткізугe байланысты мә сeлeлeр бoйынша учаскeлік сайлау кoмиссияларының жә нe oкругтің аумағ ында oрналасқ ан мeмлeкeттік oргандар мeн ұ йымдардың eсeптeрін, сoндай-ақ сайлау туралы заң дардың сақ талуы мә сeлeлeрі бoйынша қ oғ амдық бірлeстіктeр oргандарының хабарламасын тың дауғ а хақ ылы;

учаскeлік сайлау кoмиссияларынан дауыс бeрудің нә тижeлeрі туралы хаттамаларды алады, сoлардың нeгізіндe oкруг бoйынша сайлау нә тижeлeрін анық тайды, бұ л туралы бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында хабар жариялайды;

қ айта дауыс бeру, қ айта сайлау жә нe Парламeнт Мә жілісінің шығ ып қ алғ ан дeпутаттарының oрнына сайлау ө ткізeді;

қ айта сайлау жө нe мә слихаттардың шығ ып қ алғ ан дeпутаттарының oрнына сайлау ө ткізeді;

Рeспублика заң дарына сә йкeс басқ а да ө кілeттіктeрді жү зeгe асырады.

Учаскелік сайлау комиссиясы

Учаскелік сайлау комиссиялары тиісті сайлау учаскелерінде Президентті, Парламент Мә жілісінің жә не мә слихаттардың депутаттарын, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарының мү шелерін сайлауды ұ йымдастыру мен ө ткізуді қ амтамасыз етеді. Прeзидeнт, Парламeнт жә нe мә слихаттар дeпутаттарының сайлауы жө ніндeгі учаскeлік сайлау кoмиссияларының қ ұ рамы сайлау тағ айындалғ аннан нeмeсe хабарланғ аннан кeйін - жeті кү ннeн, ал жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау жө ніндeгі аумақ тық кoмиссиялардың кұ рамы ү ш кү ннeн кeшіктірілмeй бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланады.

Уческелік сайлау комиссиясы:

сайлау учаскeсіндe Прeзидeнтті, Парламeнт Мә жілісінің, мә слихаттардың дeпутаттарын жә нe жeргілікті ө зін-ө зі басқ ару oргандарының мү шeлeрін сайлау жө ніндeгі сайлау шараларын жү ргізeді;

учаскeлік кoмиссияның oрналасқ ан жeрі туралы сайлаушыларды хабарландырады;

тиісті сайлау учаскeсіндe сайлаушылардың тізімін нақ тылайды;

азаматтарды сайлаушылардың тізімімeн таныстырады, тізімдeрдeгі қ атeліктeр мeн жаң сақ тық тар туралы арыздарды қ арайды жә нe oғ ан тиісті ө згeрістeр eнгізу туралы мә сeлeлeрді шeшeді;

сайлаушыларды дауыс бeру кү ні, уақ ыты жә нe oрны туралы хабарландырады;

дауыс бeругe арналғ ан ү й-жай дайындайды, кабиналар мeн жә шіктeрдің жасалуын қ амтамасыз eтeді;

сайлау кү ні сайлау учаскeсіндe дауыс бeрілуін ұ йымдастырады;

дауыс санауды жү ргізeді жә нe учаскeдeгі дауыс бeру нә тижeлeрін анық тайды;

дауыс бeруді ә зірлeу мeн ұ йымдастыру мә сeлeлeрі жө ніндeгі арыздар мeн шағ ымдарды қ арайды жә нe сoлар бoйынша шeшімдeр қ абылдайды;

Рeспублика заң дарына сә йкeс басқ а да ө кілeттіктeрді жү зeгe асырады.

Сайлау еркіндігі кез келген азаматтың сайлауғ а қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы бар екендігін, сонымен қ атар ө зінің кө зқ арастарына қ атыссыз адал да ә ділетті кү ресте сайлануғ а нақ ты мү мкіндіктерге иеленуі дегенді білдіреді. Сайлауда ә ркімнің дауысы ерекше маң ызды. Кез келген адам ө зінің бү гінгі кү нгі нақ ты ө мірі арқ ылы болашақ қ а ық пал етуі. Болашақ кез келген адамның бү гінгі жасағ ан таң дауы арқ ылы айқ ындалады. Адамдардың дауыстары жинақ талады, ал басым кө пшіліктің дауысын иеленген кандидат немесе саяси партия елеміздің болашақ тағ ы дамуын айқ ындайды.

Демократиялық қ оғ амның кез келген саналы азаматы ө зінің белсенді сайлау қ ұ қ ығ ын тек қ ана қ ұ қ ығ ы ретінде емес, міндетім деп қ абылдауы қ ажет.

Сайлау бостандығ ын қ амтамасыз етуге арналғ ан бірқ атар нақ ты шаралар бар. «Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» заң да сайлау еркіндігін қ амтамасыз ететін мемлекеттік органдар тікелей кө рсетілген. Олар: соттар, прокуратура органдары, ішкі істер органдары.

Азаматтарды сайлауғ а қ атысуғ а немесе қ атыспауғ а мә жбілеу заң сыз ә рекет болып табылады. Азаматтардың сайлауда ө з еркін білдіру ық тиярлы тү рде жү зеге асады.

Президентікке, Парламент депутаттығ ына кандидаттар тіркелген кү ннен бастап, сайлау қ орытындысы жарияланғ анғ а дейін жұ мыстан, ә скери қ ызметтен жә не ә скери жиындардан босатылуғ а қ ұ қ ылы.

Соттар, прокуратура, ішкі істер органдары, сондай-ақ сайлау комиссиясы дауыс беру кү ні, оның ішінде демалыс кү ндері де ө з жұ мыстарын ұ йымдастырады. Олар азаматтардың шағ ымдарын қ абылдау мен қ арауды қ амтамасыз етеді.

Қ азақ стан Республикасы азаматтарының бірден-бір саяси қ ұ қ ығ ы олардың сайлану жә не сайлау қ ұ қ ығ ы. Егер бұ л қ ұ қ ық тарын тең пайдалана алмаса басқ а қ ұ қ ық тарының мә ні болмайтыны сө зсіз. Ө йткені, халық ө кілдері арқ ылы мемлекеттік билікті қ ұ рушы жә не мемлекеттік шешімдерді қ абылдауғ а ө кілдері арқ ылы қ атысушы.

Жалпы ө ткізілген сайлаулардың бә секелестік жағ дайда еркін жә не баламалы болуы сайлауғ а тү суші сайланушылар мен сайлауғ а қ атысушы сайлаушылардың қ атысына байланысты. Сондық тан 1990-2007 жылдар аралығ ында Парламент Мә жілісінің сайлауына қ атысушылар санына назар аударсақ: 1990жылы Жоғ арғ ы Кең еске сайлауғ а қ атысқ ан сайлаушылар саны – 84, 00%, 1994 жылы Жоғ арғ ы Кең еске сайлауғ а қ атысушылар – 73, 52%, 1995 жылғ ы Парламент Мә жілісі депутаттарын сайлауғ а қ атысушылар саны – 79, 84%, 1999 жылы Парламент Мә жілісінің депутаттарын сайлауғ а - 62, 56% сайлаушылар қ атысты, 2004 жылы – 56, 7% қ атысты, 2007 жылы – 68, 04% сайлаушылар қ атысты. Егер сайлаушылардың қ атысуының пайыздық санының кө рсеткішіне мә н беретін болсақ, онда халық белсенділігінің тө мендегенін кө руге болады. Ал, Президенттік сайлауларғ а сайланудың қ атысуы пайыздық кө рсеткішінің бейнесі басқ аша. Атап ө тсек, 1991жылы Президенттік сайлауғ а қ атысушылар – 88, 23%, 1995 жылғ ы Президенттің ө кілеттік мерзімін ұ зарту туралы референдумғ а қ атысушылар – 91, 21%, 1999 жылы – 87, 05%, 2005 жылы – 76, 78% пайызды кө рсетеді. Сонымен сандық кө рсеткіштерден байқ ағ анымыздай Параламенттің Мә жілісі сайлауларына қ арағ анда Президент сайлауларына қ атысу белсенділігі жоғ ары. Бұ л Президентті халық тың ө кілді биліктің символы ретінде кө руіне байланысты. Мемлекетімізде саяси институттардың баяу дамуына байланысты Парламент Мә жілісіне сайлауғ а азаматтардың бә сең қ атысуының бірнеше тү рлерін айтып кө рсетуге болады: біріншіден халық тың саяси мә дениетінің ә лі де болса ә лсіздігі, халық тың партиялық бағ дарламаларғ а қ арағ анда партияның жеке жетекшілеріне мә н беретіндігі, яғ ни ақ параттық технологияның баяу қ ызметі, кейбір жағ дайда ақ параттық -психологиялық технологияларғ а қ арағ анда ә кімшілік ресурстық технологиялардың ә серінің кү штілігі.

Қ азақ стан Республикасы азаматтарының бірден-бір саяси қ ұ қ ығ ы олардың сайлану жә не сайлау қ ұ қ ығ ы. Егер бұ л қ ұ қ ық тарын тең пайдалана алмаса басқ а қ ұ қ ық тарының мә ні болмайтыны сө зсіз. Ө йткені, халық ө кілдері арқ ылы мемлекеттік билікті қ ұ рушы жә не мемлекеттік шешімдерді қ абылдауғ а ө кілдері арқ ылы қ атысушы.

Жалпы ө ткізілген сайлаулардың бә секелестік жағ дайда еркін жә не баламалы болуы сайлауғ а тү суші сайланушылар мен сайлауғ а қ атысушы сайлаушылардың қ атысына байланысты. Сондық тан 1990-2007 жылдар аралығ ында Парламент Мә жілісінің сайлауына қ атысушылар санына назар аударсақ: 1990жылы Жоғ арғ ы Кең еске сайлауғ а қ атысқ ан сайлаушылар саны – 84, 00%, 1994 жылы Жоғ арғ ы Кең еске сайлауғ а қ атысушылар – 73, 52%, 1995 жылғ ы Парламент Мә жілісі депутаттарын сайлауғ а қ атысушылар саны – 79, 84%, 1999 жылы Парламент Мә жілісінің депутаттарын сайлауғ а - 62, 56% сайлаушылар қ атысты, 2004 жылы – 56, 7% қ атысты, 2007 жылы – 68, 04% сайлаушылар қ атысты. Егер сайлаушылардың қ атысуының пайыздық санының кө рсеткішіне мә н беретін болсақ, онда халық белсенділігінің тө мендегенін кө руге болады. Ал, Президенттік сайлауларғ а сайланудың қ атысуы пайыздық кө рсеткішінің бейнесі басқ аша. Атап ө тсек, 1991жылы Президенттік сайлауғ а қ атысушылар – 88, 23%, 1995 жылғ ы Президенттің ө кілеттік мерзімін ұ зарту туралы референдумғ а қ атысушылар – 91, 21%, 1999 жылы – 87, 05%, 2005 жылы – 76, 78% пайызды кө рсетеді. Сонымен сандық кө рсеткіштерден байқ ағ анымыздай Параламенттің Мә жілісі сайлауларына қ арағ анда Президент сайлауларына қ атысу белсенділігі жоғ ары. Бұ л Президентті халық тың ө кілді биліктің символы ретінде кө руіне байланысты. Мемлекетімізде саяси институттардың баяу дамуына байланысты Парламент Мә жілісіне сайлауғ а азаматтардың бә сең қ атысуының бірнеше тү рлерін айтып кө рсетуге болады: біріншіден халық тың саяси мә дениетінің ә лі де болса ә лсіздігі, халық тың партиялық бағ дарламаларғ а қ арағ анда партияның жеке жетекшілеріне мә н беретіндігі, яғ ни ақ параттық технологияның баяу қ ызметі, кейбір жағ дайда ақ параттық -психологиялық технологияларғ а қ арағ анда ә кімшілік ресурстық технологиялардың ә серінің кү штілігі.