Дриш заңы. Мысалдар келтіріңіз

Организмнің біртұ тастығ ы- оның ішкі дү ниесінің бірлігі, салыстырмалы тү рдегі дербестігі мен оның жеке бө ліктерінің ө зара бір-біріне тә уелсіздігі. Сонымен, онтогенез дегеніміз біртұ тастық жағ дайда сатылай алмасады. Нә тижесінде бір салағ а тоқ тағ ан бірлігі. Жеке- дара дамудың біртұ тастығ ымен органикалық мақ сатқ а сә йкестік байқ алады.

Онтогенездің біртұ тастығ ы цитогенетикалық, морфогенетикалық, гормордық, ал, кө пшілік жануарларда нейрогуморальдық жү йелілік- реттеушілік факторлардың ә серіне негізделген.Бұ л факторлар, кері байланыс жолымен ә сер ете отырып, организмнің дамуымен тіршілік ә рекетін ү йлестіреді. Біртұ тастық қ асиет ә ртү рлі тү рдің ө кілдері мен тү рлі особьтары ү шін тү рліше болып келеді. Ө сімдіктердегі біртұ тастық қ асиет жануарларғ а қ арағ анда аз дең гейде байқ алады. Регенерация процесінде біртұ тастық заң ы артады.Онтогенез бен филогенез процесіндегі қ ұ рылымның кү рделене тү суі мен организмнің жү йелілік- реттеушілік факторларының ү йлестіруші функциясының кү шеюі біртұ тастық принципінің кү шейгенін кө рсетеді. Сондық тан біртұ тастық қ асиеті организмнің жеке- даралық дамуына ғ ана емес, тарихи дамуында да сақ талады. Біртұ тастық ты бұ зуғ а себепші болатын ө згерістерді сұ рыптау ығ ыстырып отырады.

Ғ ылым тарихында неміс эмбриологі Ганс Дриштің атымен(1967-1914) байланысқ ан теориялық биология заң ы бойынша организмнің жеке- дара дамуы- біртұ тас, бө лінбейтін процесс жә не келешектегі ә рбір дамитын элементті тұ тастай алғ анда оның функциясы.

Барлық организмдердің жеке- дара дамуы- сатылы процесс. Вирустарда сатылылық тіршілік циклымен, олардың репродукциясымен жә не бір клеткадан басқ а клеткағ а ө тілуімен байланысты.Бірклеткалардың жеке-даралық дамуы- митоз, бө ліне алады, ДНҚ синтезделу жә не бө лінуден кейінгі сияқ ты фазалардан тұ рады. Кө птеген ө сімдіктердің онтогенезінде ұ рпақ ауысу стадиялары байқ алады(жыныстық жә не жыныссыз). Ө сімдіктерде, ә сіресе жануарларда эмбриональдық, жастық, толу жә не қ артаю кезең дері анық ажыратылғ ан.

Даму кезең дері мен тұ тастық дең гейіне сә йкес: 1)бө лінетін клеткаларғ а тә н- цитогентикалық біртұ тастық; 2) жұ мыртқ аның физикалық бө лінуін, дифференциясын, морфогенезі мен ұ рық тың ұ рық қ абығ ынан ө суін- эмбриональдық біртұ тастық; 3) жастық пен толу кезең дерін анық тайтын- постэмбриональдық онтогенздік біртұ тастық; 4) кә рілік кезең індегі организмнің инвоюциялық дамуын қ амтитын инволюциялық біртұ тастық.

Біртұ тастық тың ә рбір дең гейіне тә н ө зінің жү йелілік реттеушілік факторлар жиынтығ ы болады. Цитогентикалық біртұ тастық та, бө ліну кезең індегі клеткаларда негізгі реттеушілік функцияны цитоплазмалық бақ ылау, одан кейін ДНҚ, РНҚ мен белок арасындағ ы ө зара ә рекеттестік атқ арады.

Эмбриональдық біртұ тастық та процесске белоктардың қ атысуымен клетка жә не тканьдердің ө зара ә рекеттестіктерінде байқ алатын реттеудің морфогенетикалық жү йесі іске қ осылады.

Жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктерде генеративтік мү шелер қ алыптасатын жапырақ тар мен тамырдың сабақ пен ө зара қ арым-қ атынасының маң ызы зор. Ө зара ә рекеттестіктер қ оректік заттардың қ озғ алысына ә сер етумен қ атар гормональдық реттеу мен ө сімдіктердің тітіркену процестерін қ амтамасыз етеді. Жануарлардың постэмбриональдық кезең деріндебіртұ тастық ты сақ тау ү шін нейрогуморальдық жә не гормондық реттеудің маң ызы зор.

Жү йелілік- реттеушілік факторлар организмнің салыстырмалы тұ рақ тылығ ы мен ө з ұ қ састық тарын сақ таумен қ атар оның дамуын қ амтамасыз етеді. Бұ л кө ріністермен қ атар дамудың жоғ арғ ы тармақ тарына тә н қ асиеттерімен бірге тө менгі тармақ тары қ артаю- кезең дерінде жү йелілік кері қ ұ рылымдылық процесстері байқ алады.

20. Тірі заттардың химиялық қ ұ рылымы туралы заң ына тү сініктеме берің із. Тірі дененің материалдық негізін организмнің тіршілік ә рекеті нә тижесінде биохимиялық ө згерістерге ұ шырап отыратын кө міртегінің органикалық қ осылыстары қ ұ райды. Бұ л ө згерістердің жолы – ассимиляция мен диссимиляция процесі. Ассимиляция мен диссимиляцияның жиынтығ ын организмнің заттар алмасуы немесе оның метаболизмі қ ұ райды. Зат алмасуында биохимиялық реакциялардың реттеушісі ретіндегі рольді белоктік ферменттер атқ арады. Одан басқ а, белоктар қ ұ рылым тү зуші, қ озғ алыс, тасымалдау, иммундық жә не энергиялық функцияларды да атқ арады. Белок биосинтезі нуклеин қ ышқ ылдарының қ атысуымен жү реді. Нуклеин қ ышқ ылдарының генетикалық ақ параттарды бере алатын қ асиетіне байланысты олар тұ қ ымқ уалаушылық, белок тү зілуі мен организмнің дамуы сияқ ты қ ұ былыстарда аса зор роль атқ арады. Тірі денеге белок пен нуклеин қ ышқ ылдарынан басқ а липидтер мен кө міртегі, АТФ сияқ ты органикалық қ осылыстары кездеседі. Органикалық емес заттардан судың маң ызын ерекше атап кеткен жө н. Тіршілік – белокты заттардың ө мір сү ру тә сілі екендігін анық тай отырып, сонымен қ атар Энгельс белоктардың тіршіліктегі биохимиялық роліне де тоқ талды. Тіршіліктің физиологиялық -биохимиялық мә нін анық тай отырып, тіршіліктің негізіне белоктан басқ а нуклеин қ ышқ ылдары – ДНҚ мен РНҚ жатқ ызады, ө йткені, нуклеин қ ышқ ылдары белок тү зілуіне тікелей қ атысуымен қ атар тұ қ ым қ уалаушылық міндетін де атқ арады. Сонымен, тіршіліктің материалдық негізін белок пен нуклеин қ ышқ ылдары қ ұ райды. Олар басқ а да компоненттермен бірлесе отырып тіршіліктің қ арапайым қ ұ рылымдық -функционалдық бірлігі – клетканы қ ұ райды. Липидтер клетканың плазмалық мембраналарын қ алыптастыруғ а қ атысады, ал онда, негізінен биохимиялық процестер жү ріп, қ оректік заттар қ оры жасалады. Тү рлі кө мірсулар метаболизмдік функциялар атқ арады, фотосинтездің бастапқ ы ө німі жә не қ ордағ ы қ оректік зат кө зі болып табылады. АТФ болса, ол ә рбір клетканың қ ұ рамында болады жә не энергия алмасуында негізгі роль атқ арады. Су – кез келген тірі дененің міндетті компоненттерінің бірі. Онда барлық биохимиялық процестер жү реді. Химиялыө реагент ретінде ол органикалық заттар гидролизіне, фотосинтез процесіне қ атысады. Сулы ортада биохимиялық реакцияларғ а қ атысатын неорганикалық заттардың иондануы жү реді. Клеткадағ ы судың мө лшері 60-80%, ә рине бұ л тірі дененің механикалық қ асиетін анық тайды.

21. Сент-Илер заң ы. Организмдердің ұ қ састығ ының тү рлері жә не себептері туралы мә ліметтер келтірің із.

Сент-Илер - француз зоологі, 15 сә ір 1772 жылы туылғ ан. Сү тқ орктілердің жаң а 17, ал балық тың 57 тү рі мен тобын жікке бө лген. Polypterus балығ ын жан – жақ ты зерттеген жұ мысы ең елеулі ең бектерінің бірі саналады. Гомологиялық мү шелер- Тіршілік ету ортасына қ арай организмнің қ ұ рылысы ө згереді, қ оршағ ан ортағ а бейімделу белгілері пайда болады. Мысалы, алдың ғ ы аяқ киттер ү шін суды есуге бейімделген, ал кө ртышқ анда ол жерді қ азуғ а бейімделген, ал адамда қ ол кө птеген жұ мыстарды атқ арады. Мұ ндай қ ұ рылысы ұ қ сас, шығ у тегі ортақ жә не бірдей орналасқ ан мү шелер гомологиялық мү шелер деп аталады. Мысық тың Жарқ анаттың Киттің жылқ ының Адамның алдың ғ ы алдың ғ ы алдың ғ ы қ анаты қ олы аяғ ы қ анаты аяғ ы.. Аналогиялық мү шелер-бірдей қ ызмет атқ арғ анымен, қ ұ рылыстары жә не шығ у тегі ә р тү рлі мү шелер аналогиялық мү шелер деп аталады. Балық тың желбезегі •Ө зен шаянының желбезегі Эмбриологиялық дә лелдеме- омыртқ алылардың ұ рық тарының дамудың ә р тү рлі сатысында салыстырғ анда эмбриогенездің ертерек сатыларынан ә р алуан классө кілдерінің ұ қ састығ ы жақ сы байқ алады. Ұ рық тар ұ қ састығ ының заң ын 1828 жылы орыс эмбриологі К.М.Бэр жасады. Организмдердің осындай ұ қ састық тарының негізігі себептері: қ оршағ ан орта факторлары, тіршілік ү шін кү рес жә не табиғ и сұ рыпталу, бір сө збен айтқ анда эволюцияның нә тижесі.

Жер бетіндегі тіршілік ө те кү рделі. Ол адамзаттан вирустарғ а дейінгі аралық ты қ амтиды. Аталғ ан кө птү рлілік иерархиялық топтарды, яғ ни тү рлі рангалы таксондар - табиғ и таксондық жү йелерді қ алыптастырады. Органикалық форманың біртұ тастығ ы жануарлар дү ниесі мен кез келген рангалы таксономдық топтар дең гейінде байқ алады. Ә ртү рлі органикалық формалардың қ ұ рылысы мен функциясының ұ қ састығ ы олардың шығ у тегінің жалпылығ ымен –гомология, орта жағ дайының ұ қ састығ ына бейімдеушілік процестердің паралельдігімен – аналогия жә не тірі ормалардың ішіндегі бейімдеушілік процестермен байланысы жоқ заң дылық тарды анық тайтын эволюцияның номогенетикалық компоненттерінің ә серлерімен байланысты. Бұ л факторлардың ә ртү рлі нақ ты жағ дайлардағ ы ұ қ састық қ атынастары тү рліше болуы мү мкін. Органикалық форманың алуан тү рлілігінен олардың қ арапайымдылық тан кү рделілігіне қ арай дамулары, эволюциялық жағ дайдың алуантү рлілігі, оның дивергенттілігі мен бейімдеушілігі жә не мутациялық процестердің кқ пбағ ыттылығ ы байқ алады. Систематикада жекеленген ө сімдіктер ө зара бір-біріне бағ ынатын ранг қ атарындағ ы таксондық топтарғ а жатады, олардың ішіндегі негізгісі-тү р. Ботаникалық таксондардағ ы басты рангілер; тү р, тұ қ ымдас, туыс, қ атар, класс, бө лім, патшалығ ы. Жануарлар классификацясы да осы жолмен қ ұ рылады, бө лімге тип, қ атарғ а отряд, сортқ а – тұ қ ым сә йкес келеді. Биологиялыық патшалық ты классификациялау қ ұ рылымдық -морфологиялық критериийлерге негізделегн болуы қ ажет, осығ ан байланысты тірі материя қ ұ рлысының 1- ацеллюлярлық, 2-квазицеллюлярлық, 3-протоцеллюлярлық, 4-моноцеллюлярлық, 5-полицеллюлярлық сияқ ты негізгі формаларын ажыыратуғ а болады. Ацеллюлярлық қ ұ рылымдар вирустар мен олардың гипотетикалық аналогтарына жә не И.А.Опариннің тіршіліктің пайда болуыы теориясындағ ы концервативтік белок тамшыларына тә н. Квазицеллюлярлық қ ұ рылымдар жабынды қ абағ ы болмайтын ұ сақ бактериялар – микоплазмағ а тә н. Протоцеллюлярлық қ ұ рылымдар – нағ ыз бактериялар, мұ ндай қ асиеттер археобактериялар мен цианобактерияларғ а да тә н. Эукариоттардан жоғ ары дең гейде тұ рғ ан моно- жә не полицеллюлярлы қ ұ рылымдар тү рлі ө кілдерінің симбиоздық эволюциясы нә тижесінде пайда болғ ан. Сонымен ұ сынылып отырғ ан гипотездік схема филогенетикалық туыстығ ы жағ ынан ө зара бір-бірімен тығ ыз байланысты тірі материяның қ ұ рылымдық формаларын тұ тастай қ амтып отыр. Сент-Илер заң ын қ арастыруды аяқ тай келе бұ л заң ның бастапқ ы идеясымен салыстырғ анда оның қ азіргі мазмұ ны тіршіліктің біртұ тастығ ы мен кө птү рлілігі анық тайтын факторларды тү сіндіруде кө птеген соң ғ ы жаң алық тарды енгізгендігін айтуғ а болады. Бұ л факторларды талдаумен эволюциялық ілім шұ ғ ылдануда. Бұ дан Сент-Илер заң ының биологиялық эволюция заң ымен тығ ыз байланыстылығ ын кө реміз.

22. Биосфера мен атмосфера, гидросфера, литосфера арасындағ ы зат айналымы жә не планетадағ ы энергия ағ ыны жайлы не тү сінесіз. Анық тама берің із

Биосфера – ерекше биос - ө мір жә не тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар, қ оршағ ан орта деген сө здерінен алынғ ан, яғ ни жер шарындағ ы адамзаттың жан-жануарлардың, ө сімдіктердің жә не басқ а тірі организмдердің тіршілік ететін ортасы деген мағ ына береді.Бұ л терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақ ты геологы Э. Зюсс ғ ылымғ а енгізді. Бірақ биосфера жә не оның жер бетінде жү ріп жатқ ан процестері туралы ілімнің негізін салғ ан академик В.И. Вернацкий болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50%-дан – 50 % -ғ а дейін температурасы болатын термодинамикалық қ абат болып саналады.Биосфера негізінен ү ш қ абаттан қ ұ рылады. Олар: атмосфера (газ кү йіндегі), гидросфера (су), литосфера (қ атты) қ абаттар. Атмосфера жер шарын тү гелден орап тұ рады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сө зінен шық қ ан. Атмосфера негізінен – тропосфера, стротосфера жә не иопосфера қ абаттары болып ү шке бө лінеді. Гидросфера – табиғ и су қ оймаларынан (мұ хиттардан, тең іздерден, кө лдерден, ө зендерден) қ ұ ралады.Литосфера – жердің қ атты қ абаты. Ол екі қ абаттан қ ұ ралғ ан. Ү стің гі қ абаты граниттен.Ал астың ғ ысы базольттан тұ рады. Жердегі зат айналымы — географиялық қ абық пен жоғ ары жә не тө мен жатқ ан геосфераларда болып тұ ратын процестерде бір зат бірнеше рет қ атысқ анда болатын қ ұ былыс; бұ л — жерге тә н геохимиялық ерекшеліктердің бірі. Жердегі заттардың тұ йық айналымының негізгі энергия кө зі — кү н радиациясы. Жердегі зат айналымының масштабы, ұ зақ тығ ы жағ ынан кө птеген тү рі бар. Мысалы: қ ұ рлық пен мұ хит арасындағ ы су айналымы, ландшафтағ ы химиялық элементтердің биологиялық айналымы, микроорганизмдердің зат айналымы, жер қ ыртысындағ ы тау жыныстарының арасындағ ы болатын айналым тағ ы басқ алар. Зат айналымы тұ йық цикл емес. Оның символы спираль немесе циклоида. Ә рбір зат айналымы нә тижесінде жер қ абығ ы мен ландшафт бұ рынғ ы қ алпына қ айта оралмайды, ал кейбір жаң а қ асиет пайда болады.Зат пен энергия айналымы: ауа айналымы, су айналымы, биологиялық айналым, жер қ ыртысындағ ы зат пен энергия айналымы ү здіксіз тізбекті қ ұ райды.

Географиялық қ абық ү шін ауа массаларының қ озғ алысы арқ ылы жү зеге асатын су айналымының маң ызы зор. Су ү немі қ озғ алыста болады. Сусыз ө мір жоқ, ол қ уатты ерітуші де. Егер Жерде су болмайтын болса, планетада тіршілік те болмас еді жә не оның дамуы ө згеше ө тер еді. Айналымының арқ асында мұ хит суы 3000 жылда толық жаң арады. Атмосферадағ ы ылғ алды толық ауыстыру ү шін 10 кү ндей керек. Айналымда бола отырып, су басқ а компоненттермен ө зара тығ ыз ә сер етеді, оларды бір-бірімен байланыстырады жә не географиялық қ абық ты қ алыптастырудың маң ызыды факторы болып табылады.Географиялық қ абық тың ішінде биологиялық айналымның ролі зор. Жасыл ө сімдіктерде, жарық сә уледе кө мірқ ышқ ыл газ бен судан органикалық заттар пайда болады. Оны жануарлар қ орек етеді. Жануарлар мен ө сімдіктер ө лгеннен кейін бактериялар мен саң ырауқ ұ лақ тар минералды заттарғ а айналып, шіриді, содан кейін оларды жасыл ө сімдіктер қ айтадан сің іреді. Белгілі бір элементтер тірі организмдердің органикалық заттарын ә лденеше рет тү зіп, ә лденеше рет қ айтадан минералды кү йге ө теді.

Географиялық қ абық тың бұ л қ ұ рамды боліктері бір-біріне ене отырып, тығ ыз байланысты ә рекетте болады. Олардың арасында заттар мен энергия ү здіксіз алмасады, адамдар пайдаланатын ақ параттар жинақ талғ аң географиялық қ абық тың жиынтық қ алындығ ы ондағ ан км-ге дейін барады. Географиялық қ абық Жердің басқ а қ абық тарынан тіршіліктің болуымен, бос энергия тү рлерінің кө птігімен, заттардың ү ш агрегаттық — қ атты, сұ йық, газ тә різді кү йде болуымен ерекшеленеді. Географиялық қ абық тың Жердің ө зге қ абық тарынан гағ ы бір ерекшелігі — адамдардың іс-ә рекетінен табиғ аттың барлық қ ұ рамбө ліктері айтарлық тай ө згеріске ұ шырайды.