Меншіктің экономикалық және құқықтық негізі

Кез келген ө ндіріс сипаты, кө лемінен тә уелсіз бола отырып, меншіксіз ә рекет ете алмайды. Меншік - ол иеле­ну, билеу, басқ ару, пайдалану, меншіктену қ ұ қ ығ ы, яғ ни мү ліктік қ ұ қ ық. Меншік бұ рынғ ы, қ азіргі жә не болашақ ­та­ғ ы кез келген экономикалық жү йенің қ ызмет етуінің негізі болып табылады.

Меншік, маң айындағ ы барлық тұ рақ ты қ оғ амдық қ аты­настарды қ алыптастырып жә не дамытып отыратын қ оғ амдық ұ мты­лыс болып табылады. Меншік формасынан кө бінесе шаруа­шылық ө мірдің қ ұ былыстарын ғ ана емес, сонымен қ атар қ оғ амдық тетік, мемлекеттік институттар, қ оғ ам ө мірінің ә леуметтік жә не мә дени дең гейі тә уелді болып келеді.

Меншік қ атынасының сыртқ ы кө рінісіне дә стү р мен ә дет-ғ ұ рып, адамгершілік, мә жбү р ету, қ ұ қ ық жатады. Дә л осы қ ұ қ ық тар (заң дық) меншік қ ұ қ ығ ын заң ды тү рде реттеп, ө згерістерді есепке алуғ а (пайда болу, шеттеу, тоқ татылу жә не меншік қ ұ қ ығ ын қ айта қ алпына келтіру) мү мкіндік береді.

Меншік қ атынастарының мазмұ ны ө ндіріс, оны бө лу (қ айта бө лу), ө німдерді айырбастау жә не тұ тыну бойынша адамдар арасындағ ы экономикалық қ атынастарды қ ұ рау. Бұ л экономикалық теория пә нінің меншіктік қ атынас­тарды реттеп, оғ ан анық тама беріп, жасағ ан негізгі тү сінігі.

Экономикалық теория меншіктік қ атынастарда барлық ө ндірістің ө су ауқ ымдарын, олардың қ айталану-шылық, ұ дайы ө ндірушілік негізі екенін кө рсетеді.

Сонымен, меншіктік қ атынастар - бұ л ө ндіріс қ ұ ралдары, олардың кү шімен ө ндірілетін тұ тыну заттары ретіндегі иелену, бө лу, басқ ару, пайдалану жә не осылардан туатын меншіктену қ ұ қ ық тарымен тығ ыз байланысты, адам­дар арасындағ ы жү йелі тү рде қ айталанатын, ұ дайы ө ндірістік қ атынастар.

Меншіктің заң дық қ атынастары - бұ л иелену қ ұ қ ығ ы, яғ ни мен иеленемін дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші жә не басты себебі. Бірақ ө зінен-ө зі иелену меншіктің экономикалық мазмұ нын сипаттамайды. Меншік субъектісін белгілеп, пассивті тү рде де иеленуге болады. Заң ды тү рде оны қ ол­данбауы ә бден мү мкін, яғ ни ө ндірістік қ атынастар пайда болғ анша. Меншік иесі ө з меншігін толық билеуі мү мкін босату, сыйғ а тарту, мұ рагерлікке беру жә не т.б., бірақ барлық осы қ атынастардан экономикалық қ атынастар туындамайды.

Экономика ретінде ө ндірістік қ атынастар меншік иесі ө з мү лкін пайдаланғ ан кезде ғ ана пайда болады, яғ ни ол жұ мыс кү шін жалдайды, оны ө ндірістік мақ сат­тар­да ө з меншігімен біріктіріп, басқ арады, сонан соң ө ндіріс нә тижелерін иеленеді. Бұ л меншіктік қ атынастарды экономикалық жү зеге асыру болып табылады.

Сонымен, меншіктік қ атынастардың экономикалық мазмұ ны, бұ л:

- ө ндіріс қ ұ ралдарын жұ мыс кү шімен біріктіру, яғ ни ө ндіріс процесін ұ йымдастыру;

- ө ндірістің қ оғ амдық қ аражаттары мен жұ мыс кү шінің пайда болуы;

- қ оғ амдық маң ызды материалдық игіліктерді (тауар) сату, жеке қ ызмет кө рсету.