Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Тауарлы шаруашылықтың пайда болуы






Ө ндірісті экономикалық ұ йымдастырудың тарихи бірінші тү рі - натуралды шаруашылық.

Натуралды депадамдар ө німді айырбасқ а, нарық қ а жеткізбей, тек ө здерінің жеке бас қ ажеттіліктерін ө теу ү шін ө ндіретін шаруашылық ты айтамыз. Ол ә мбебап қ олө нердің анағ ұ рылым таза тү рі қ оғ амдық ең бек бө лінісінен хабары жоқ жә не ө німдерін ө зара айырбастамағ ан, алғ ашқ ы қ ауымдық халық тарда болды. Ө ндіргіш кү штермен оларды ұ йымдастыру аса қ арапайымдылығ ымен сипатталды; ө ндірілетін ө німдер жиыны ғ асырлар бойы ө згерместен, жылдан жылғ а бірдей кө лемде ө ндірілді (жай ұ дайы ө ндіріс).

Не, қ алай жә не кімдер ү шін ө ндіру сияқ ты ө зекті мә селелерге шешімдерді ө з шаруашылығ ының (патриархалды жан ұ яның) талабына сә йкес, шарушылық иелері (жұ мыскерлер) шешеді. Натуралды шаруашылық та қ алыптасқ ан дә стү рлер мен кө семдердің шешімдері басты рө л атқ арды. Натуралды шаруашылық тың “ө ндіру-тұ тыну” принципі (яғ ни, айырбас пен қ оғ амдық бө лудің болмауы) ө з ө міршең дігін кө рсетті, оның элементтері біздің қ оғ амымызда микро жә не макро дең гейде кездеседі. Микро дең гейдегі натуралды шаруашылық қ а бау-бақ ша жеріндегі жұ мыс, саяжай мысал бола алады. Ал, макро дең гейдің мақ саты- бір елдің шең берінде ө здерін қ амтамасыз ету болып табылатын, шетелдер мен жабық жағ дайдағ ы шаруашылық ты қ ұ руғ а бағ ытталғ ан автаркия саясаты мысал бола алады.

Мұ ндай саясат елді ә лемдік, нарық тан шектетіп, экономиканы мешеулік кү йге тү сіреді; шаруашылық ты кіріптарлық қ а апарады, сол себепті ол керітартпа сипатта болады.

Тауар ө ндірісі деп - ө німдерді сатуғ а арналып ө ндірілетін, ал ө ндірушілер мен тұ тынушылар арасындағ ы байланыстар нарық арқ ылы жү зеге асырылатын шаруашылық ты айтады.

Тауар ө ндірісінің пайда болуының қ ажетті шарты қ оғ амдық ең бек бө лінісі болып табылады, бұ л кезде ө ндірушілер нақ ты ө німдерді жасауғ а маманданады.

Қ оғ амдық ең бек бө лінісінің тарихи ү ш кезең і болды.

Бірінші кезең інде мал шаруашылығ ы егін шаруашылығ ынан бө лініп шық ты, мұ ның ө зі тайпалар арасында тұ рақ ты айырбастың болуына жағ дайлар туғ ызды.

Екінші кезең інде қ ол ө неркә сібі егіншіліктен бө лініп шық ты, бұ л тауар ө ндірісінің ө мірге келуінің бастауы болды.

Ү шінші кезең інде сауда ө ндірістен оқ шауланды жә не кө пес, саудагерлер ө мірге келді. Осы кезден бастап тұ рақ ты, нарық ты байланыстар орнады.

Тауар ө ндірісінің пайда болуының тағ ы бір себептеріне меншік қ атынастары арқ ылы ө ндірушілердің бір бірінен экономикалық жағ ынан ө зара оқ шаулануы болып табылады.

Ол алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам ыдырау кезінде, яғ ни жеке меншік орнағ аннан соң пайда болды. Тауар ө ндірісінің даму кезең дері - айырбастың, нарық тың дамуы мен тығ ыз байланысты. Нарық тың тө мендегідей типтері бар, олар дамымағ ан, еркін, реттелетін, бұ зылғ ан.

Осы аталғ ан нарық типтеріне сә йкес, тауар ө ндірісінің ерекше ү лгілері қ алыптасады:

1. Дамымағ ан нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі;

2. Еркін нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі;

4 Реттелетін нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі;

5 бұ зылғ ан нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі.

1. Дамымағ ан нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі (жай тауар ө ндірісі) - қ оғ амдық ең бек бө лінісіне, ө ндірісі қ ұ рал жабдық тарына, жеке меншікке, тауар ө ндірушілердің ө з ең бектеріне негізделген. Жай тауар ө ндірісі кезінде жасалғ ан ө німнің бір бө лігі ғ ана нарық қ а шығ арылады. Сондық танда, ол, бү кіл, экономиканы қ амтымайды, яғ ни оның жалпылама сипаты бола алмайды.

II. Еркін нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі (нарық тық экономика) - ө зіне тә н ерекше белгілері бар. Оғ ан жататындар:

а) адамның жұ мыс кү ші тауарғ а айналады жә не ө ндірушінің ө з ең бегін жалдамалы ең бекке алмастырады;

б) қ оғ амда ө ндірілген ө німнің басым бө лігі жекелей тұ тыну ү шін емес, нарық қ а, сатуғ а арналады.

Бұ л кездегі тауар ө ндірісі еркін бә секеге негізделеді, сондық тан да оны еркін бә секе дә уіріндегі капитализм немесе “еркін экономика ” деп атайды.

Шаруашылық қ ызметтерін ұ йымдастыруда нарық тар мен бағ а жү йесін кең інен пайдаланатын тауар ө ндірісінің мұ ндай тү рін нарық тық (капиталистік) экономика деп атайды.

III. Реттелетін нарық қ а негізделген тауар ө ндірісі – экономикада екі сектордың болуымен, яғ ни: елдегі материалдық игіліктер мен бү кіл ресурстарды ө ндіруде, бө луде айырбастау мен тұ тынуда мемлекеттік жә не жеке сектор ү лестерінің жоғ ары болуымен ерекшеленеді.

Мемлекет нарық тық экономикағ а белсенді тү рде араласады, дегенмен оның реттеушілік рө лін, оның “кө рінбейтін қ олы” принципін сақ тайды.

Реттелетін нарық экономиканы монополияландыру барысында қ алыптасады, бұ л кезде ү кіметтің алдында бір ғ ана мә селе- монополияны тежеу міндеті тұ рады.

Мемлекеттік реттеудің негізгі формалары - заң дар шығ ару, салық салу, басқ аруды қ аржы арқ ылы жү зеге асыру.

Реттелетін нарық қ а негізделген тауар ө ндірісінің бірнеше ү лгілері бар:

1. Ә леуметтік нарық;

2. Аралас экономика;

3. Корпоративтік экономика.

Олар мемлекеттік бағ дарламаның нысанды мақ саттары бойынша бір-бірінен ерекшеленеді.

Ә леуметтік нарық шаруашылығ ының басты мақ саты - адамзаттың мү дделерін қ орғ ау; аралас экономиканың мақ саты - кә сіпкерліктің дамуына жағ дайлар туғ ызу; ал корпоративтік экономиканың мақ саты - ірі бизнестің мү дделерін қ орғ ау болып табылады. Бірінші ү лгі -Германияғ а, екіншісі - АҚ Ш-қ а, ү шіншісі - Жапония мен Швецияғ а тә н.

IV. Бұ зылғ ан нарық қ а негізделген тауар ө ндірісіне жататын ә міршіл-ә кімшіл экономикалық жү йеге тә н белгілер: жетілген қ оғ амдық ең бек бө лінісінің жү йесі; ірі машина ө ндірісі, ұ лттық экономиканы ұ дайы жә не ү здіксіз реттеу, еркін нарық тық қ атынастарғ а тосқ ауыл қ ою. Ә кімшіл-ә міршіл экономика жоспарлы нұ сқ аулық жә не нормативтік болып екі ү лгіге бө лінеді.

Жоспарлы ә кімшілдік жү йе – ресурстарды пайдалану жә не бағ аларды белгілеу жө нінде шаруашылық қ ызметтерін тү гелімен бір орталық қ а бағ ындыруғ а негізделген.

Нормативтік ү лгі - ө ндірушілердің дербестігін нығ айтуғ а кедергі жасайды: ә рбір кә сіпорын ө здері орындауғ а міндетті жоспар – нұ сқ ау орнына, нормативтер мен бағ дарламалар жү йесін жетекшілікке алады.

Қ азақ стан Республикасының экономикасын реформалау дегеніміз бұ рынғ ы ә кімшілдік-ә міршілдік жү йеден (қ азіргі заманғ а лайық) нарық тық ә дістерге негізделген шаруашылық қ а ө ту болып табылады. Осығ ан орай, біз қ андай экономика қ ұ рудамыз жә не қ андай ү лгіні таң дадық деген орынды сұ рақ тар туындайды.

Нарық тық экономиканың моделін таң дау деп – мемлекеттің ұ лттық экономикағ а ық пал жасайтын жү йесін таң дап алуын айтады.

Еркін кә сіпкерлік экономикасында (АҚ Ш) қ аржы жү йелері арқ ылы нарық қ а ық пал жасайтын монитарлық қ ұ ралдар басым болады.

Ә леуметтік нысаналы нарық ты экономикада фискальді саясатты жү зеге асыратын ә дістердің маң ызы зор.

Баршағ а белгілідей, мемлекет тарапынан ұ лттық нарық қ а ү лкен қ олдау жасалатын жә не қ аржыны қ айта бө лу процестерін зор сенімділікпен жү зеге асыратын ә леуметтік нысаналы нарық тық экономика, жұ рттың бә ріне де ұ найды.

Тауар ө ндірісінің даму кезең деріне жасалғ ан мұ ндай қ ысқ аша шолу, тауар ө ндірісі мен нарық тық экономика арасында айырмашылық тар бар екендігін білдіреді.

Сө зсіз, нарық ты экономиканың негізін тауар ө ндірісі қ ұ райды.

Бірақ та нарық тық экономика (капитализм) пайда болғ анғ а дейін, тауар ө ндірісі бірнеше жү з мың жылдар бұ рын ө мір сү рді. Сонымен қ атар, тауар - ақ ша қ атынастары, ә кімшіл-ө мірде жү йеден орын алды.

Демек, " тауар ө ндірісі" категориясының тарихи шежіресі " нарық тық экономика" категориясымен салыстырғ анда кө п терең екендігін мойындағ ан жө н.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.