Азақстан Республикасындағы меншіктік қатынастардың қайта құрылуы

Бұ рынғ ы КСРО кезінде қ оғ амдық меншік біртіндеп дамып жә не ө ндірістің барлық ө мірлік маң ызды фактор­ларын қ амти отырып, қ оғ амда меншік формаларының ауысуына ә келді. Меншік қ атынастарындағ ы революция­лық ө згерістер тек бұ рынғ ы КСРО-да ғ ана емес, сонымен қ атар нарық тық жү йесі қ ұ рылғ ан кө птеген дамығ ан елдер­де де болды. Егер ТМД елдерінде меншіктік қ атынастар «нарық қ а оралу» принципі бойынша дамыса, ал батыста меншікті қ оғ амдастыру процесі тұ рақ ты жү ріп жатты. Мысалы, АҚ Ш-та 10 млн-ғ а жуық адам толық немесе жартылай жұ мысшы ұ жымдарына жататын кә сіпорындарда жұ мыс істейді.

Ә лемде қ азір меншіктік қ атынастардың ө згеруі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу негізінде ө туде. Меншікті мемлекет иелігінен алу экономикалық реформаны жү ргізу кезең інде пайда болып, «Отандық ө ндіріс» термині деген тү сінікпен экономикалық категорияғ а кірді. Барлық басқ а елдерде мемлекеттік меншікті қ айта қ ұ ру процесі жекешелендіру деп аталады.

Мемлекет иелігінен алу - бұ л мемлекетті экономи­ка­лық ө мірді жоспарлау жө ніндегі қ амқ орлығ ы мен жауап­кершілігінен босату жә не тікелей шаруашылық басқ ару қ ызметінен босату болып табылады.

Мемлекет иелігінен алудың негізгі принципі - бұ л еріктілік, ең бек ұ жымдары мен жекелеген азаматтардың экономикалық қ ызығ ушылығ ы, жариялылық, мемлекет пен халық тың қ ызығ ушылық тарын сақ тау. Барлық осы шаралар ұ йымдастырылу, басқ ару жә не жұ мысшылардың материал­дық қ ызығ ушылығ ын тудыру негізінде ең бек ө німділігінің ө суіне ә сер етуі керек.

Мемлекет иелігінен алудың бір бағ ыты - ол жеке­шелен­діру. Жекешелендіру - бұ л ақ ысыз тапсыру, сату, акцио­нерлеу, жеке тұ лғ аларғ а жә не тұ лғ алар топтарына жалғ а беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті бө лшектеу. Жекешелендіру нә тижесінде мемлекет бұ рынғ ы ө зінің меншік объектілерін иелену, билеу жә не басқ ару қ ұ қ ығ ын жоғ алтады.

Жекешелендіруді кейде ә лемді жаулап алатын тын­ыш революция деп те атайды. Негізінде, қ азір, бұ л процеске тү рлі ә леуметтік экономикалық қ атынастардағ ы ә лемнің 50-ден астам елдері қ атысады. Осы қ айта қ ұ руларғ а ұ мтылу­шы­лық ә лемде, ә сіресе 1981 жылдан бастап кү шейді жә не қ азір олар меншіктің жаң а қ атынастарын қ ұ рудың ө зекті процесі ретіндегі даудың кез-келген дең гейі мен идеологиялық бағ ыттарынан тә уелсіз барлық елдерде жү ргізіледі.

Жекешелендірудің негізгі себебіне тә ртіп бойынша мемлекеттік кә сіп­орындар ұ лттық байлық ты жұ мсаушы болып табылатын, бюджеттік дағ дарыстар ә серінен болғ ан қ аржы тапшылығ ы жатады.

Жекешелендірудің басты мә селесі - экономиканың жеке секторында тауарлар мен қ ызметтер ө ндірісінің басым бө лігі орталық танатын институционалдық ө згерістерді қ амтамасыз ету. Мақ саты - мә жбү рлі мемлекеттік тапсыр­ма­ны қ ысқ арту, тауарлардың нарық та еркін сатылуын кең ейту, бағ аны бейтараптандыру, тауар ө ндірушілердің бә секелестігі мен олардың экономикалық жауапкершілігін қ амтамасыз ету. Алайда, осының барлығ ы экономикалық жә не заң ды нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік қ ызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген кә сіп­орын­дардың барлық жеке жә не заң ды иелері тек эконо­ми­калық жә не заң ды борыштарды атқ аруғ а, яғ ни олардың сақ талуына, кө беюіне, меншік объектілерінің тиімді қ ызмет етуін қ амтамасыз етуге ғ ана емес, сонымен қ атар нарық тық жү йе инфрақ ұ рылымын қ ұ руғ а келісті. Алайда тү рлі ел­дердегі жекешелендірудің нақ ты қ адамы тү рлі нә тижелер берді.

Реформаны ө т­кі­зу­дің қ ажеттілігіне мемлекет халық ты сендіру, нарық қ а қ ызығ ушылық қ атынас­тарына тә рбиелеу ү шін барлығ ын істеуі керек еді. Осының барлығ ына уақ ыт керек еді, ал ол болғ ан жоқ.

Мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру бойынша Қ Р бағ дарламасы ү ш кезең де жү ргізілді:

1. жаппай жекешелендіру;

2. шағ ын жекешелендіру;

3. дербес жобалар бойынша жекешелендіру.

Жаппай жекешелендіру 1992 жылдан басталды. Мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіруді 3 кезең де 31 мың кә сіпорындарда жү ргізу болжанды. Бірінші кезең де (1992-93 жж.) шағ ын жекешелендірудің 50% объектілерін жекешелендіру болжанғ ан.

Екінші кезең (1994-95 жж.) орта жә не ірі кә сіпорындарды жекешелендіру. Алайда, 1992-93 жж. жекешелендіру нә тижелері бойынша тиімсіз, ақ ысыз жіберілетін объекті­лер саясатынан оларды ө ткізуге 1994-95 жылдарғ а ауысты. Осы уақ ыт ішінде ә р тү рлі кө лемдегі 20 мың нан аса кә сіп­орын­дар жекешелендірілді. Жекешелендірудің дербес жобасы бойынша ү шінші кезең і ә лі жалғ асуда.

Қ азір осы қ абылданғ ан заң дарғ а кә сіпкерліктің барлық формаларын қ орғ ауғ а арналғ ан заң актілерін қ абылдау қ ажет, яғ ни тек меншіктің барлық формаларының тең дік декларациясы ғ ана емес, сонымен қ атар даму жә не жеке меншікті заң дық жә не қ аржылай қ олдау қ ажет. Ә лемде мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру нә тижесінде меншіктік қ атынастар аралас экономикалық жү йені қ ұ ру мен нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ ына қ арай дамуда деп сенімділікпен айтуғ а болады. Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру нә тижесінде қ азір Қ Р-да меншіктің жаң а қ атынастары пайда болды. Олар:

- жеке мү лікті - жеке тұ лғ а ретінде кә сіпкер иеленеді;

- ұ жымдық тұ лғ алар тобы мен ұ жымдар мү лкінің иелері (заң ды тұ лғ а ретіндегі жалдық жә не халық ­тық кә сіпорындар, қ оғ амдық шаруашы­лық ­тардың формасы);

- мемлекеттік - меншік пен оның халқ ының меншігін ү кімет басқ арады.

Республика заң ымен жеке жә не заң ды тұ лғ алар мү лкін біріктіру негізінде меншіктің аралас формаларын қ ұ руғ а болады. Қ азір ә лемде меншікті мемлекет иелігінен алып, жекешелендіру нә тижесінде меншіктің жаң а қ атынастарына кө шу дамуда деп айтуғ а болады.

Республикадағ ы аралас экономикалық жү йе моделі (ү лгісі) мемлекетке пайданың шексіз қ орын алуғ а мү мкіндік бермегендіктен, «ә леуметтік нарық тық экономика» тү ріне кө шуде. Ө ндірістің меншік иелерінің осы принципті бұ зуы қ оғ амдық шиеленіске, ә леуметтік жағ дайды нашарлатуғ а, ү кіметке сенімді жоғ алтуғ а, кө п ұ лттық меншікті мемлекет иелігінен алу жағ дайы қ оғ амдық қ орғ анысты ә лсіретуге ә келуі мү мкін.

Республикада жү ргізілетін реформалардың мақ саты - мемлекет экономикалық субъект болмай, бө лу қ атынастары­ның монополиясын жү зеге асырмайтын, меншіктің барлық объектілерін бақ ыламайтын нарық тық принципке бағ дарланғ ан меншіктік қ атынастарды қ ұ ру.

Ә лемдік тә жірибе негізінде республикада жү ргі­зі­лген реформалардың нә тижелері, негізінен келесі ә дістермен іске асырылғ ан:

- нарық ты бейтараптандыру;

- аралас кә сіпорындарды қ ұ ру ү шін жағ дайлар жасап, оларды дамыту;

- бә секелестік ортаны қ алыптастыру;

- мемлекеттік кә сіпорындарды жекешелендіру жолымен меншікті мемлекет иелігінен алу.

Реформа кезінде Қ азақ стан нарық ты бейтараптандырудың жоғ арғ ы дә режесі мен экономиканың ашық тығ ына жетті, жеке меншік жалпылық сипатқ а ие болды. Бірақ жү ргізілген жекешелендіру ең бек ө німділігі мен қ ұ ндылық тардың кү рт тө мендеуіне ә келді.

Сонымен, Қ Р-да жү ргізілетін экономикалық реформаның негізіне мыналар жатады:

1. Шаруашылық субъектілеріне меншік формасының ерікті жә не сапалы тү рлерін таң дауғ а мү мкіндік беру. Меншік оны кім билейтініне қ арамастан жұ мыс істейді, ал ол жұ мыс жасаудан бас тартты деген пікірлер туындағ ан.

2. Меншіктік қ атынастар меншік субъектісі мен объектісін жақ ындатуғ а тырысады. Субъектіге -ең бек етушілер, жеке меншік иелері, кә сіпорын ұ жымдары жатады. Егер меншікті шеттету жең іп шық паса немесе осы жең іп шығ у тек қ ағ азда жазу тү рінде ғ ана болса, онда қ азіргі меншік ө зінің мотивациялық кү шінен айрылып, шығ армашылық бастамашылық болуын доғ арады. Нарық пен жеке меншіктің басты артық шылығ ы - бө лу жә не ынталандыруды жоғ алтпай, нарық тың ө зін-ө зі реттеушілік заң ы «кө рінбейтін қ ол» ә рекетін жоймауы.

3. Жеке кә сіпкерді заң дық жә не қ аржылық қ атынастарда қ олдау, меншік иесін, шағ ын жә не орта бизнесті жең ілдетілген несие, шикізат, материалдарғ а жең ілдікті, жалгерлікті қ амтамасыз ету.

4. Қ азақ станның ө тпелі экономикадағ ы жеке меншіктік қ атынастарының ө згерудегі ең қ иын мә селе - мемлекеттік меншікті билейтін органдарғ а бақ ылау жү ргізу болып табылады. Олар мемлекет иелігінен алып, жекешелендіруді жү ргізе отырып, ең бек етуші меншік иелерінің пайдасын қ орғ ау ісіне ү немі қ атыспайды. Экономикалық қ ылмыс, алдау, сату, сатып алу қ ылмыстың жай тү рлеріне айналуда. Осының барлығ ын жең у ү шін қ андай тә сілдермен болмасын «ө зін-ө зі сыйлауғ а» мә жбү р ететін кү шті жә не беделді мемлекеттік билік қ ажет. Ол ү шін, мемлекет меншіктік қ атынастардың тиімді жә не ә леуметтік ә діл жү йесін қ ұ ру керек.