Меншіктің көп түрлілігінің объективті қажеттілігі

ХІХ ғ асыр ү шін жеке меншікке негізделген, жұ мыс кү нінің 14-18 сағ атқ а созылуы тә н болды. Мұ ндай жағ дайларда тек коммунисттер ғ ана емес, сонымен қ атар, социал-демократтар, тү рлі партиялар мен қ озғ алыс­тар тең сіздік пен жеке меншіктің орнына қ оғ амдық мен­шікті қ ұ ру ү шін кү ресті.

Қ оғ амдық меншік негізінде адамзат қ оғ амын ұ йым­дастыру логикасы меншіктің жалпы халық тық жә не мемле­кеттік формасында қ ұ рылуы шарт. Оның форма­ларының кө п тү рлілігі болуы мү мкін.

Қ оғ амдық меншік бірігіп иеленуді, билеу, пайдалануды бол­жайды. Егер қ оғ амдық меншік - ортақ, бірігіп иелену бол­са, онда ол ө ндіріс қ ұ ралдарына қ атысты адамдардың барлығ ын тең есті­ре­ді. Бұ л қ оғ ам мү шелерінің тең дігі, адамды адам қ анау сияқ ты капитализмнің басты кемшілігін кері ысырып тастайды. Сондай-ақ, оң ай табылатын табыстарды пайдалануды жояды. Барлық қ оғ ам мү шелері тіршілік ете­тін қ аражаттардың жал­ғ ыз қ айнар кө зі жалпы жә не міндетті сипатқ а ие жеке ең бек болуғ а тиіс. Осыдан бө лудің социалис­тік принциптері шығ ады: «кім жұ мыс істемесе, сол тамақ ішпейді». Бұ л, социалистік ө ндіріс қ ұ ралдары қ оғ амдық меншікке негізделген. Мұ нда жаман ештеме жоқ.

Алайда, ө ндіріс қ ұ ралдарына қ оғ амдық меншіке алғ аш­қ ы қ алыптасуынан-ақ оғ ан шешілмейтін қ айшылық тар жү ктелген болатын: иеленуге мү ліктік қ ұ қ ық тың болмауы (2.2. кесте). Қ оғ амдық меншікті іске асыру.

Қ оғ амның барлық мү шелері меншік иелері. Алайда солардың біреуі ө ндіріс қ аражатын, қ ұ ралдарын билеп, басқ арып немесе ө нді­ріс пропорцияларын анық тау керек. Ешкім жеке ө зі, дербес, мұ ны істей алмады. Сонда тең дік негізінде қ ұ рылғ ан қ оғ ам «басқ ару аппаратын» қ ұ рды. Ол халық тың атынан - ө ндіріс қ ара­жаттарының меншік иесінің атынан иелену, пайдалану жә не меншікті билеуді жү зеге асырады. Бірақ қ оғ амның эконо­микалық қ айшылық тары, бара-бара шешіл­мейтін мә селе бола бастайды. Мемлекеттік билік ауқ ымды шаруашылық ты басқ ару мү мкіндігін жоғ алтты, саяси жә не экономикалық биліктің ө зі ө тімді бола бастады. Меншік қ ұ қ ығ ы басқ ару аппаратының тікелей араласуынсыз іске асырылады.

Қ оғ ам ү шін қ иын жағ дай биліктің партиялық мемлекеттік, шаруашылық, заң дық, атқ арушылық формаларының объек­тивті ұ лғ аюы болады. Биліктің бұ л аппараты тек халық ­тың атынан ғ ана емес, сонымен қ атар халық тың ө зін ө ндіріс қ аражаттарын, экономикалық, ә леуметтік жә не идеологиялық тұ рғ ыдан басқ аратын корпоративті кү шке айналады.

Тағ ы бір ә леуметтік жә не экономикалық тосқ ауыл, на­рық қ ызметтерін реттейтін, ынталандыратын маң ызды эконо­ми­калық категориялар біртіндеп ыдырай бастады. Жай тү сі­нікте нарық болғ ан жоқ, оның «кө рінбейтін қ олы», тә уекелі, ынта­сы, ізденушілігі, тұ тынушылық жұ мысы жоғ а­лып кетті. Осының барлығ ын ештең емен ауыстыруғ а бол­мады, ал нарық қ атаң бә секелестік жағ дайында ә рекет ететін табысты, ынталы, есепке бейім ө ндірушілерді таң дады жә не таң дайды.

Қ оғ амдық меншік - нарық тың реттейтін, ынталан­ды­ра­тын рө лдерін жоспармен ауыстырды. Тә уекел, ынта, ізденушілік - осының барлығ ы жоспарда қ арастырылуы керек болды. Егер жоспар ғ ылыми негізделсе, ол оның орындал­маушылығ ы мен асыра орын­далуын болдырмады. Халық шаруашылығ ы – тең герілген. Ө ндіріс монополиясы дамып, бә секелестік, тә уекелдік жойылады.

2.2 кесте

Социалистік экономика ө зін ө зі реттейтін жү йе ретінде нарық тан айырылып, ең бектің қ оғ амдық қ ажетті шығ ын­дарын (ЕҚ Қ Ш) есептеуге қ ызығ ушылығ ын жоғ алтты. Ішкі салалық жә не салалық бә секедегі нарық осы ЕҚ Қ Ш-ты анық тау нә тижесінде, ө з дербес шығ ындары мен жеке кә сіпкер капиталын салыстыратын есептеу ақ паратын береді.

Осылайша, қ оғ амдық меншікке негізделген ішкі қ айшылық тар социализмді капитализммен экономикалық жарысқ а тү суге ә келді. Капитализмдегі материалдық қ ызығ ушылық кә сіпкерді іздеуге, жаң а технологияларды енгізуге, білімді жұ мысшы кү шін тартуғ а, маркетингті оқ уғ а мә жбү р етеді. Социализм осының барлығ ынан айрылды, ол экономикалық шешімдерді шығ ындық сипаты негізінде қ абылдады.

Осының барлығ ы социалистік меншіктің ауысуына ә келді.