Ерекшеліктері

Қ азіргі таң да отбасына, ә леуметтік институт ретінде, ү лкен назар аударылады. Кө птеген мамандар отбасын ү лкен реабилитациялық мү мкіндіктері бар қ ұ рылым ретінде қ арастырады. Даму бұ зылыстары бар, сонымен бірге туылғ аннан мү гедек балаларғ а ә леуметтік қ орғ ау жасауда жә не психологиялық -педагогикалық қ олдау кө рсетуде орын табатын қ иындық тарды пә наралық жү йелі бағ ыттарда зерттеу қ ажет (Л.М.Шипицина, С.В.Ковалев, Е.М.Мастюкова жә не т.б.).

Инклюзивті білім беруді дамыту іс-шараларын жоспарлауда бала мен оның отбасын жү йелі ә леуметтік зерттеу, жалпы білім беретін мектептің оқ у процесіне баланы нә тижелі қ осуғ а кедергі болатын қ иындық тарды, кедергілерді, асуларды бағ алау маң ызды рольді алады.

Инклюзивті білім беруге жайлы орта жасау ү шін білім беру жә не тү зете-дамыту процестеріне ата-аналар белсенді қ атысулары керек.

Отбасы кү рделі ішкі қ ұ рылымғ а, ө зіндік психологиялық қ ұ рылымғ а жә не ерекше функцияларғ а ие.

«Ерекше» баланы тә рбиелейтін отбасы ү шін негізгі болып келесі қ ызметтер табылады:

1) тү зете-дамыту,

2) орын толтыру жә не реабилитациялау (мақ саты - баланың психофизикалық жә не ә леуметтік статусын қ айта қ ұ ру, балағ а материалдық тә уелсіздікке жә не ә леуметтік бейімделуге мү мкіндік беру).

Даму бұ зылыстары бар балалардың туылуы ата-ананың қ оршағ ан ортағ а, ө здеріне, ө з баласына, басқ а адамдарғ а жә не ө мірге кө зқ арастарын ө згертеді.

Жалпы білім беру мектебінде оқ уда мү мкіндігі шектеулі балалардың ә леуметтік–биологиялық жә не эмоционалды, іс-ә рекеттік бейімделуінде отбасындағ ы қ арым-қ атынас маң ызды роль ойнайды.

Жалпы білім беру мектебінің мұ ғ алімі мү мкідігі шектеулі балалардың психофизикалық ерекшеліктерін ғ ана емес, сонымен бірге жү йелі кө мек пен қ олдауды қ ажет ететін отбасыларын да білуі керек.

Даму бұ зылыстары бар балалардың отбасындағ ы қ арым-қ атынас ерекшеліктерін анық тау ү шін, отбасылық тә рбиелеу стильдері мен типтерін, сонымен қ атар мү гедек-балалардың отбасыларын, заманауи ой-пікірлерді зерттеу керек.

Даму бұ зылысы бар баланың туылуы ананы стресс жағ дайына тү сіреді. Мү мкіндігі шектеулі балалардың отбасына тә уелдік дең гейі ө те жоғ ары, ә леуметтік ортамен ө зара байланысқ а тү су дағ дылары шектелген. «Ерекше» баланы тә рбиелеу мен дамыту мә селесі ата-ана ү шін ө те ауыр болады, олар кү рделі психологиялық жағ дайғ а ұ шырайды. Мұ ндай отбасыларына жү йелі психологиялық -педагогикалық кө мек керек. Мү мкіндігі шектеулі баласы бар отбасымен жү ргізілетін жұ мысқ а гуманизм позициясынан қ арап, ата-ананы баланы келешек ө міріне ерте дайындауына бағ ыттау қ ажет.

карьерасының, ө зіндік жоспарларының жойылуы

«ө мір аяқ талды» деген сезімдер

физикалық /моральдық жү ктеменің артуы

тө мен ө зіндік бағ алау депрессиялық кү й

қ орқ ыныштар,

ұ ялу стресс, истерика

қ ызғ ушылық тың жоғ алуы

психикалық тонустың тө мен болуы қ оршағ ан ортамен қ арым-

қ атынастарының тарылуы «жалғ ыздық ты» сезіну, ажырасу

достары, туыстарымен қ арым-

қ атынастарының шектелуі

Даму бұ зылыстары бар баланың туылуы жиі ажырасуғ а соқ тырады. Себептері:

1) мінез ө згерістері (ә йелінің, кү йеуінің);

2) жиі ұ рыстар;

3) сезімдердің жойылуы;

4) тағ ы «даму бұ зылысы бар баланың туылуынан» қ орқ у;

5) даму бұ зылысы бар баланың анасымен оның ө зінің ата-анасы

арасындағ ы қ арым-қ атынастың бұ зылуы;

6) Қ азақ стандық отбасыларында отбасының ішкі кү йімен байланысты

мә селелер, балаларды оқ ыту, тә рбиелеу – ә йел баласының мойынында.

Даму бұ зылысы бар баланың ә кесі отбасының экономикалық жағ дайына жауап береді, яғ ни «ерекше» баланың туылуы тек ананың ғ ана «ө мірін» ө згертуге мә жбү рлейді, яғ ни ә кесі ү йреншікті ә леуметтік қ арым-қ атынастардан шектелмейді, сондық тан ә кесінің психикасы, анасына қ арағ анда, патогенді ә серге соқ тырылмайды.

Ата-аналардың білім дең гейлері де ә р тү рлі:

- кө птеген мү мкіншілігі шектеулі балалары бар аналар ө з жұ мыстарын тастауғ а немесе ө згертуге мә жбү р;

- ана материалдық тә уелді жағ дайғ а тү седі;

- стресс жағ дайы ананың ө зінде де аурулардың пайда болуына соқ тыруы мү мкін, патологиялық байланыс пайда болады: психогендік стресс, тү рлі соматикалық немесе психикалық аурулар;

- физикалық жү к (ә сіресе БСА балалары бар отбасыларда);

- қ айталанғ ан психозақ ымдар: жең іл тү рлері – кө ліктегі қ ақ тығ ыстар, басшымен, ө з ата-анасы, туыстарымен қ ақ тығ ыстар; ауыр тү рлері – жолдасының отбасынан кетуі, ажырасу, жақ ын адамның ө лімі.

Психологиялық қ орғ аныс дең гейінде (эмоционалды-ә леуметтік стресс) – невротикалық кү йлердің дамуына негіз болады. Г.Н.Волковская, А.И.Захаров, М.М.Либлинг, Н.В.Мазурова, И.И.Мамайчук, Г.А.Мишина, Л.И.Солнцева, В.В.Ткачева, Е.М.Мастюковалардың зерттеулерінде анық талғ аны: кез-келген даму бұ зылыстары бар баланың ата-анасымен ө зара байланыстарында қ ақ тығ ыстары бар.

Балалардың жекетұ лғ алық дамуымен ата-аналар қ арым-қ атынасындағ ы тенденциялар (кө ріністер):

1) ә рбір даму бұ зылысы бар балағ а ата-анасымен дең гейлі эмоционалды-жағ ымды байланыс қ ажет;

2) ата-ана – бала қ арым-қ атынасының жеткіліксіздігі жә не адекватты еместігі ата-ананы басқ а субъекттермен алмастыруда кө рініс табады;

3) ата-аналардың балаларғ а адекватты емес қ арым-қ атынасы олардың нә тижелі іс-ә рекеттерінде бейнеленеді.

Авторитарлы тип Невротикалық тип

психосоматикалық тип

(импульсивті–инертті тип)

(ү рейлі-сезімталдық ты тип)

Инклюзивті мектепте, мү мкіндігі шектеулі балалары бар отбасылармен келесі міндеттер шешілуі тиіс:

- ата-аналардың жағ ымды ө зіндік бағ алауларын қ алыптастыру, ү рейлікті жою;

- ө зіндік талдау іскерліктерін дамыту жә не психологиялық кедергілерді жең у;

- бала мен ата-ана қ арым-қ атынасын дамыту;

- қ оршағ ан ортамен жағ ымды, адекватты қ арым-қ атынасқ а тү су дағ дыларын қ алыптастыру.

Жоғ ары дең гейлі моральды жауапкершілікті тә рбиелеу

Қ арама-қ айшылық ты тә рбиелеу авторитарлы гипер-ә леуметтену

Баланы алшақ тату гипоқ орғ ау

«аурусың» деп тә рбиелеу

«симбиоз» моделі

«кішкентай жолы болмағ ыш» моделі

Мү мкіндігі шектеулі балалары инклюзивті мектепке баратын ата-аналарда пайда болатын қ иындық тар.

1. Мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру мектебінде оқ ыту процесіне ата-аналардың ә лсіз қ атысуы. Мү мкіншілігі шектеулі балалардың ата-аналарының жалпы білім беру мектебін таң дау себептері:

а) жақ сы білім алады, қ абілеттерін, қ ызығ ушылық тарын дамытады – 4, 12 %

б) қ арым-қ атынасқ а тү суге ү йренеді, ортағ а бейімделеді, жеке тұ лғ алық қ асиеттері дамиды, адамгершілік қ асиеттері тә рбиеленеді – 35, 3 %.

в) жалпы білім беру мектебінде оқ ыту арқ ылы ө зіндік қ абілетін жә не тә уелсіз ө мір сү руге ү йренеді – 23, 5%.

Мү мкіндігі шектеулі балалардың ата-анасы мен мұ ғ алімдердің арасындағ ы қ арама-қ айшылық тардың себептері:

1) ата-ана баласының даму бұ зылыстары бар екендігін мойындауы жә не ерекше білім алу қ ажеттіліктерін мойындау;

2) оқ ыту процесіндегі қ иындық тар (сө йлеу бұ зылыстары, ес процесінің ә лсіздігі жә не т.б.);

3) ата-ананың мү мкіндігі шектеулі балаларғ а оқ у процесінде қ амқ орлық жасамауы;

4) мү мкіндігі шектеулі балалардың білімдерін мұ ғ алімдер дұ рыс бағ алай алмауы;

5) мү мкіндігі шектеулі балалардың себепсіз сабақ тан қ алуы;

6) арнайы білім беру бағ дарламасы бойынша оқ ыту мү мкіндігінің жоқ тығ ы;

7) мү мкіндігі шектеулі балалардың сыныпен қ ақ тығ ысқ а тү суі;

8) мү мкіндігі шектеулі балалардың тез шаршауы.

Мұ ғ алімдер мен ата-аналардың келіспеулері:

1) мұ ғ алімнің объективті қ арай алмауы;

2) оқ у талаптарының тым жоғ ары болуы;

3) бағ алаумен келіспеу.

2. Мү мкіндігі шектеулі балалардың ата-аналары мен мұ ғ алімдердің арасында байланыс орнатудағ ы қ иындық тардың себептері:

1) ата-аналардың уақ ыты болмауы;

2) мү мкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарының ө з ой-пікірін (оқ у процесіне қ атысты) айта алмауы, ертең гі кү ні мұ ғ алімнің балағ а кө зқ арасы ө згеруінен қ орқ у;

3) ата-ананың ө з баласы туралы «жаман» сө з естуден қ орқ у;

4) баланың ө з бетінше жү руі, мектептің іс-ә рекеттеріне араласу қ ажеттілігінің жоқ тығ ы;

5) мектептің мә селелерін шешуге мү мкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарының араласу қ ұ қ ық тарының жоқ тығ ы;

6) баласымен жеке жұ мыс жү ргізілгені ү шін материалдық тө мен жасау қ ажеттілігінен қ орқ у.

Ата-аналардың ойынша, мү мкіндігі шектеулі балалар «жақ сырақ» оқ итын еді, егер мектепте келесі жағ дайлар жасалғ ан болса:

1) жалпы білім беретін мектептің штатына арнайы педагогтар немесе тьюторлар қ осылса;

2) «ұ зартылғ ан кү н» топтары ашылса;

3) мектептің штаттық маманы қ осымша тү зету сабақ тарын жү ргізсе;

4) баланың жеке даму ерекшеліктері ескерілсе;

5) оқ ыту процесінде заманауи кө мекші аппаратура мен технологиялар қ олданылса;

6) мү мкіндігі шектеулі балалардың жеке тұ лғ асына сыйластық пен қ араса.