Стратегиялары

Инклюзивті білім берудің маң ызды міндеттерінің бірі болып

оқ ушылардың оқ удағ ы қ ажеттіліктерін ескере отырып, оқ у процесін нә тижелі ұ йымдастыру, білім алу жағ дайларын жасау табылады. Ерекше назарды инклюзивті сыныптарда оқ ыту процесін қ амтитын оқ у жоспарлары мен оқ у бағ дарламаларына аудару керек. Мү мкіндігі шектеулі балаларды арнайы мектептерде оқ ытуды қ олдайтын қ алыпты сыныптардың мұ ғ алімдерінің ойынша, балаларғ а оқ у бағ дарламасын мең геруде қ ойылатын талаптарды жең ілдету керек. Олар балалардың танымдық процестеріне сү йене отырып кө мек беру қ ажеттілігін тү сінгенімен, инклюзия жағ дайында оқ у процесін ұ йымдастырумен байланысты арнайы білімдерді мең гермеген. Яғ ни, мұ ғ алімдердің мү мкіндігі шектеулі балаларды сегрегациялық оқ ытуғ а бағ ытталуы мен білімдердің қ олжетімділігін қ амту қ ажеттілігін тү сіну арасында қ арама-қ айшылық бар. Тә жірибеде оқ у ү лгермеушілігі мә селесі пайда болады, ө йткені даму аутқ ушылығ ы жағ дайында оқ у материалын мең гертуге мү мкіндік беретін ә діс-тә сілдер дұ рыс пайдаланылмайды. Арнайы білімдері жоқ мұ ғ алімдер мү мкіндігі шектеулі балаларғ а кө мек беруде педагогика жә не бастауыш, негізгі орта білім беру ә дістемесі тә жірибесінен ә діс-тә сілдерді, бағ ыттарды пайдалануғ а мә жбү р. Мұ ғ алімдер оқ у тапсырмаларының мазмұ нын жең ілдету мен ата-аналардың кө мегіне жү гінгенді дұ рыс кө реді. Нә тижелердің жоқ тығ ы тү сінбестікке ә келеді, мұ ғ алімде «мү мкіндігі шектеулі бала оқ уғ а қ абілетсіз» - деген пікір қ алыптасады, ал бала ө зін жайсыз, шеттетілген жә не «қ ажетсіз» деп сезінеді. Оқ у қ иындық тарының басымдылығ ы, психикалық кері жауаптардың (қ озу немесе тежелеу тү рінде) адекватсыз кө ріністерімен толық тырылу жағ дайында, мү мкіндігі шектеулі балалардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін кү шейтеді.

Даму бұ зылыстарын тү зету мен ә леуметтік бейімдеу жолдары қ арастырылғ ан Стандарт бойынша мү мкіндігі шектеулі балалардың білім алуына жасалатын жағ дайлар инклюзивті мектептерде оқ у процесінде іске асырылады.

Еске салу қ ажет, инклюзивті білім беруде жалпығ а білім беру

мектебінің баланың дамуына немесе дайындық дең гейіне қ андай да болмасын талаптар қ оюғ а қ ұ қ ығ ы жоқ. Жалпығ а білім беру мектебінің педагогикалық ұ жымы осы мектепте оқ ығ ысы келетін кез-келген балағ а жағ дай жасап, сапалы білім беруі керек. Қ осымша ү здіксіз тү зету кө мегін алу арқ ылы мү мкіндігі шектеулі балалар жалпығ а білім беру сыныбында басқ алармен қ атар оқ ып, тә рбиелену жағ дайында инклюзивті білім беру процесі іске асырылады.

Сондық тан Стандарттың талаптарын іске асыру мә селесі ө зекті болып

табылады (ө йткені «ерекше балаларды» жалпы мектепте оқ ыту мә селесі қ озғ алады).

Инклюзивті сыныпта оқ ыту процесін бейімдеу мен модификациялау мә селесіне қ атысты Стандартта қ олданылатын анық тамалар:

Жұ мыс оқ у жоспары – оқ ушылардың білім алу қ ажеттіліктерін ескере отырып, типтік оқ у жоспарының негізінде жалпығ а білім беру мекемесі қ ұ растыратын қ ұ жат.

Міндетті оқ у бағ дарламасы – типтік оқ у инварианттық компонентіне кіретін, ә рбір оқ у пә ні бойынша білімдер, іскерліктер жә не дағ дылар мазмұ ны мен кө лемін анық тайтын қ ұ жат.

Вариативтік оқ у бағ дарламасы – типтік оқ у жоспарының вариативтік компонентіне кіретін, оқ у курсы бойынша білімдер, іскерліктер, дағ дылар мазмұ ны мен кө лемін анық тайтын қ ұ жат.

Білім алушылардың дайындық дең гейі 3 аспект бойынша бағ аланады: жекетұ лғ алық нә тижелер; жү йелі іс-ә рекеттік нә тижелер; пә ндік нә тижелер.

Жекетұ лғ алық нә тижелер білім алушының тә рбиелік, ә леуметтену жә не рухани-адамгершілік, шығ армашылық жә не физикалық даму дең гейлерін психологиялық мониторингі арқ ылы бақ ыланып, оның портфолиосына жинақ талады.

Жү йелі іс-ә рекеттік нә тижелер білім алушының пә ндік олимпиадалар, таң дау курстары, шығ армашылық оқ у жобаларын орындау, сонымен қ атар басқ а да зерттеу іс-ә рекеттері тү рлерінен жетістіктерімен анық талады, оның портфолиосына жинақ талады.

Пә ндік нә тижелер білім алушының орта білімнің негізгі мазмұ нын мең геруде кө рініс табатын білімділік пен іс-ә рекеттік дайындық тарымен анық талады.

Инклюзивті мектепте оқ ыту процесін бейімдеу мен модификациялау контекстінде арнайы білім беру тә жірибесін пайдалануғ а болады: нақ тырақ, жаң а тү зету педагогикалық технологияларын (А.Т.Баймуратова, В.В.Воронкова, А.М.Змушко, Л.Р.Муминова, Л.И.Солнцева жә не т.б.) жә не мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларды интеграциялау мақ сатымен қ ұ растырылғ ан жалпы білім беру кешендерін (Н.Н.Малофеев, Л.М.Шитщина, Т.В.Егорова, Е.В.Резникова, Н.В.Щевцова, М.Л.Баранова жә не т.б.).

Ақ ыл-ойы мен физикалық кемістіктері бар оқ ушылардың даму ерекшеліктерінен туындайтын арнайы білім беру ө зінің ерекше міндеттерін шешуі керек. Оқ ушылардың психофизикалық даму бұ зылыстарының анық тығ ы мен танымдық мү мкіндіктерінің дең гейіне байланысты оқ ытудың ү ш нұ сқ асы қ арастырылады:

1 нұ сқ а – сенсорлық, тілдік, қ имыл-қ озғ алыстық бұ зылыстары бар, танымдық мү мкіндіктерінің дең гейі жасерекшелік кө рсеткіштеріне сай балаларғ а арналғ ан, мемлекеттік жалпығ а білім беру стандартына сай білім беру (цензалық білім беру).

2 нұ сқ а – мемлекеттік жалпығ а білім беру стандартына сай қ ысқ артылғ ан

білім (цензалық білім беруде - жалпығ а міндетті білім беру стандартында қ ысқ арту кө лемі мү мкіндігі шектеулі оқ ушының жеке ерекшеліктерімен анық талады). Сенсорлық, тілдік, қ имыл-қ озғ алыстық бұ зылыстары бар, психикалық дамуы тежелген, танымдық мү мкіндіктерінің дең гейі, жасерекшелік кө рсеткіштерінен тө мен балаларғ а арналғ ан.

3 нұ сқ а – цензалық білімге сай келмейтін білім беру, ақ ыл-есі кем

балаларғ а арналғ ан арнайы жалпығ а білім беру мектебінің арнайы білім беру бағ дарламаларымен жә не жеке бағ дарламаларымен (кү рделі бұ зылыстары жә не ауыр дең гейлі ақ ыл-ой кемістігі бар балаларғ а арналғ ан) іске асырылады.

Мү мкіндігі шектеулі балаларғ а білім беру нормативтері Стандарт негізінде қ ұ растырылғ ан арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің Типтік оқ у жоспарларында қ арастырылғ ан. Оқ у жоспарлары мектептерде оқ ыту мен білімдерді мең геру процестерін байланыстырады. Арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің Типтік оқ у жоспарлары келесі міндеттерді шешеді:

- Стандарт талаптарының дең гейінде мү мкіндігі шектеулі балалардың білімін дамыту, ал интеллект бұ зылыстары бар оқ ушыларғ а мү мкіндіктері мен қ ажеттіліктеріне сай білім беру;

- білім алушылардың, тә рбиеленушілердің даму бұ зылыстарын тү зету немесе орнын толық тыру;

- білім алушыларғ а, тә рбиеленушілерге, мү мкіндіктері мен қ ажеттіліктеріне сай дамуғ а жағ дай жасау;

- білім алушылардың, тә рбиеленушілердің физикалық, психикалық жә не ә леуметтік денсаулығ ын сақ тау жә не шынық тыру.

Мемлекеттік білім беру бағ дарламаларына сә йкес бастауыш жә не

негізгі орта білім алу мерзімі 10 жылдан кем болмауы тиіс («Мү мкіндігі шектеулі балаларды ә леуметтік жә не медициналық -педагогикалық тү зете қ олдау туралы»). Мү мкіндігі шектеулі балалардың даму бұ зылыстарын жою, алдын алу ү шін арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің Типтік оқ у жоспарларының қ ұ рылымына «тү зету компоненті» енгізілген.

«Тү зету компоненті» - арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің оқ у жоспарларының ерекше бө лігі. Арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің Типтік оқ у жоспарларына, білім алушылардың даму бұ зылыстарының ерекшеліктеріне сай, тү рлі «тү зету компоненттері» қ осылады.

Даму бұ зылыстары бар оқ ушылардың психикалық іс-ә рекетінің даму ерекшеліктері оқ у жоспарларын модификациялауды, ерекше бағ дарламаларды пайдалануды, оқ у материалдарының кө лемі мен оны ө ту жылдамдығ ын ө згертуді талап етеді.

Білім бағ дарламаларын бейімдеу жұ мысы жалпығ а білім беру мектебінің ә кмшілігі мен педагогтарының инновациялық іс-ә рекеті болып қ арастырылады. Сонымен қ атар, жаң ашылдығ ы мен кү рделігіне қ арамастан, бұ л жұ мыс барлық білім алушылардың қ ұ қ ық тарын тең естіреді. Жалпығ а білім беру мектептерінің мұ ғ алімдері даму мү мкіндігі шектеулі балаларғ а білім беру мазмұ нын білулері тиіс, сондық тан арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің «тү зету компоненттеріне» жатқ ызылатын пә ндерді қ арастыру керек.

Есту бұ зылыстары бар балаларғ а білім беру мазмұ нын анық тауда оқ ушыларғ а білім беру мен тә рбиелеудің жалпы міндеттерімен қ атар арнайы міндеттері де ескеріледі. Білім алушылар сурдопедагогтың тү зете қ олдауымен қ амтылуы керек. Сурдопедагогтың жұ мысының негізгі бағ ыттары: сө йлеу тілінің дыбыстық кемшіліктері мен оның грамматикалық бейнеленуін жою; дыбыстық қ абылдауды, диалогтық жә не монологтық тілді дамыту; баланың жалпығ а білім беру пә ндерінен ү лгеруін қ адағ алау; стандартты мең геруде пайда болғ ан қ иындық тарды жоюғ а кө мек беру.

Баламен жеке жұ мыс жү ргізуде педагог полисенсорлық мінезді немесе баланың сақ талғ ан қ ызметтеріне негізделетін оқ ыту ә дістерін қ олдануы керек (мысалы, бақ ылау жұ мыстарын басқ а тапсырмалар тү рлерімен алмастыру).

Тү зету сабақ тарының мазмұ нын қ ұ растыру, лексикалық -грамматикалық материалдарды жинақ тау жалпығ а білім беру пә ндерінің тақ ырыптық жоспарына негізделіп жү ргізілуі керек. Типтік оқ у жоспарының «тү зету компонентіне» келесі технологиялар кіреді: «Пә ндік–практикалық оқ ыту», «Тү зету ритмикасы», «Дыбыстық қ абылдау мен сө йлеуді дамыту», «Ым-ишара тілі», «Ә ң гімелік-тұ рмыстық сө йлеу тілі». Нашар еститін оқ ушыларғ а арнайы білім беру мазмұ нының қ ұ рамына «Тү зету ритмикасы», «Дыбыстық қ абылдау мен сө йлеуді дамыту» технологиялары қ осылғ ан.

Кө рмейтін балалар оқ у пә ндерін Брайльдың рельефті–нү ктелік шрифтімен басылғ ан жалпығ а білім беру мектебінің оқ улық тары мен оқ у бағ дарламаларымен оқ иды. Нашар кө ретін оқ ушылар ү лкейтілген шрифтпен басылғ ан, кө ру қ абылдауына ә серлі, анық, артық бө лшектерсіз орындалғ ан суреттері бар, жалпығ а білім беру мектебінің кітаптарымен, арнайы кө рнекіліктер кө мегімен оқ ытылады.

Типтік оқ у жоспарының «тү зету компонентіне» келесі технологиялар кіреді: «Тү зету ритмикасы», «Кө ру қ абылдауы мен қ алдық ты кө руді сақ тау жә не дамыту», «Ә леуметтік–тұ рмыстық бағ ытталу», «Кең істікте бағ дарлану», «Ым-ишара мен қ имыл-қ озғ алыстық ым-ишараны дамыту», «Емдік дене шынық тыру».

Даму бұ зылыстары бар балаларды жалпығ а білім беру мектебінде оқ ыту ерекшеліктері: оқ у материалдарының кө мегімен оны ө ту жылдамдығ ын ө згерту, оқ ытуда арнайы ә діс-тә сілдерді, кө рнекі жә не техникалық қ ұ ралдар мен тә сілдерді қ олдану.

Қ имыл-қ озғ алыс аппаратында бұ зылыстары бар оқ ушыларды оқ ыту мерзімін ұ зарту, олардың психикалық дамуының тежелуімен, тілдік жә не қ озғ алыстық бұ зылыстар себебінен оқ у мен жазуды мең герудегі қ иындық тарымен байланысты.

Психикалық дамуы тежелген балаларғ а арналғ ан арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің типтік оқ у жоспарларының «тү зету компонентіне» келесі технологиялар кіреді: «Қ оршағ ан ортамен танысу», «Сө йлеу тілін дамыту», «Тү зету ритмикасы», «Ә леуметтік-тұ рмыстық бағ дарлану».

Интеллект бұ зылыстары бар балаларғ а арналғ ан арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің типтік оқ у жоспарларының «тү зету компонентіне» келесі технологиялар кіреді: «Қ оршағ ан ортамен танысу», «Танымдық іс-ә рекетті тү зету», «Тү зету ритмикасы», «Ә леуметтік-тұ рмыстық бағ дарлану», «Емдік дене шынық тыру».

Арнайы жалпығ а білім беру мектептері оқ ушыларына Стандарт талаптарына сай білімдер, іскерліктер мен дағ дыларды мең герту мақ сатымен типтік оқ у жоспарларында білім беру мерзімі ұ зартылғ ан, ал нә тижелі ө мірлік бағ ытталу, ә леуметтенулері ү шін ең бектенуге даярлау сағ аттары кө бейтілген («Технология»).

Осығ ан байланысты мектеп пен педагогтардың негізгі міндеттері болып балаларды тү рлі дең гейлерде оқ ыту міндеттерін шешу ү шін білім беру бағ дарламаларын бейімдеу жә не оларды іске асыру ү шін жағ дай жасау табылады. Типтік оқ у жоспарын бейімдеу ү шін мұ ғ алім дайындық жұ мысын жү ргізу керек. Бейімдеу қ ажеттілігін анық тауғ а сұ рақ тар кө мек береді:

1. Мү мкіндігі шектеулі бала басқ алармен қ атар оқ у процесіне қ осыла

алады ма? Жоқ болса, онда....

а) Қ оршағ ан ортадағ ы жағ дайлар ө згерген болса, оқ ушы басқ алармен қ атар оқ у процесіне қ осыла алады ма?

б) Оқ ыту ә дістері ө згерген болса, оқ ушы басқ алармен қ атар оқ у процесіне қ осыла алады ма?

в) Оқ ушығ а қ атысты оқ у материалын мең геру талаптары ө згерген жағ дайда бала оқ у процесіне басқ алармен қ атар қ осыла алады ма?

2. Оқ ушы материалды максималды мең геруі ү шін, баланың оқ у процесіне қ атысу дең гейін жоғ арылату ү шін, қ андай бейімдеу жұ мыстары керек? Сұ рақ тар мү мкіндігі шектеулі баланың оқ у процесіне басқ алармен қ атар қ атысуы тиіс деген ұ станымғ а негізделген. Кейде мұ ғ алімдер, мү мкіндігі шектеулі балаларғ а арналғ ан оқ у жоспарларына ө згерістерді енгізуде, кө п жағ дайда қ ажет болмаса да, қ ателіктер жасайды. Егер баланы оқ у процесіне ө згерістер мен тү зетулерсіз қ осу мү мкін болмаса, онда ө згерістердің мө лшері аз болуы керек. Мысалы, оқ у қ ұ ралдарын модификациялау мен оларғ а ө згерістер енгізу, екінші мұ ғ алімнің (ассистент, тьютор) «тікелей» кө мегіне қ арағ анда, оқ у процесіне нә тижелі қ осылуғ а тиімдірек болады.

Мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпығ а білім беру процесіне қ осуда мұ ғ алімнің іс-ә рекетінің негізгі мақ саты болып инклюзивті сыныпта оқ итын ә р баланың «жақ ын даму аймағ ы» мен потенциалды мү мкіндіктерін дамытуғ а қ ажетті жағ дайлар жасау табылады.

Мақ сатқ а жету ү шін инклюзивті мектептің мұ ғ алімі келесі міндеттерді шешуі керек:

1. Инклюзивті сыныптың барлық оқ ушылары білім беру бағ дарламасын

мең геруі ү шін келесі жағ дайлар жасау қ ажет:

- білім алушылардың мү мкіндіктері мен қ ажеттіліктеріне сай заманауи технологияларды, ә дістерді, тә сілдерді, оқ у жұ мыстарын ұ йымдастыру тү рлерін қ олдану;

- мү мкіндігі шектеулі балағ а қ ажетті оқ у материалын бейімдеу;

- тү рлі топтағ ы мү мкіндігі шектеулі балаларғ а қ ажетті оқ у жә не дидактикалық материалдарды бейімдеу немесе қ ұ растыру.

2. Мектеп қ оғ амына, қ ұ рдастарының тобында мү мкіндігі шектеулі баланың

бейімделуіне жағ дай жасау:

- интерактивті тә сілдер кө мегімен сабақ тар, сыныптан тыс сабақ тар мен іс-шаралар ұ йымдастыру;

- ә р баланың шығ армашылық мү мкіндіктерін ашуғ а, ө зін-ө зі таныту қ ажеттілігін іске асыруғ а, мектептің, сыныптың ө міріне қ атыстыруғ а бағ ытталғ ан жұ мыс жү ргізу;

- балалардың оқ у жетістіктерін, оқ у жә не сыныптан тыс іс-ә рекет нә тижелерін адекватты бағ алау тә сілдерін қ олдану.

Мү мкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті сыныпта оқ ыту жағ дайында оқ у жоспары оқ у процесіне қ атысушылардың барлығ ының назарында, ө йткені оқ ыту бағ ыты мен психологиялық -педагогикалық қ олдауды ұ йымдастыруды анық тайтын қ ұ жат болып табылады.

Балаларды жеке оқ ыту бағ дарламалары бойынша оқ ыту тә жірибесі заң ды жә не саяси тү рде батыс мемлекеттерінің кө бінде бекітілген. Жеке оқ у бағ дарламалары балаларды инклюзивті сыныптарда оқ ытудың негізгі қ ұ ралы болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта жалпығ а білім беру бағ дарламалары мен типтік оқ у жоспарларын бейімдеу мен модификациялау парадигмасы бұ зылыстары бар балаларғ а қ атысты бірнеше ой-пікірлерге негізделеді. Мысалы, даму бұ зылыстары бар балалардың білім алуғ а қ абілеттілігі тө мен дең гейде, олар қ ажетті тексеріс тапсырмаларын орындай алмайды, жә не де жиі қ айталауды, тә жірибелік сабақ тар санының артуын қ ажет етеді, - деген ой-пікір. Сонымен қ атар, инклюзивті мектепте тү рлі дең гейдегі мү мкіндіктері бар балаларды оқ ытатын мұ ғ алімдердің кә сіби дайындығ ы мен мамандандырылуына нақ ты талаптар қ ойылады.

Дә стү рлі дең гейде, бейімдеу тү сінігі адамның ол ү шін жаң а ортағ а жә не оның жағ дайларына ү йрену процесі деп анық талады. Бұ л, тірі табиғ атта бақ ылауғ а болатын, барлық тірі нә рселер ү шін ә мбебап қ ұ былыс. Бейімделу дегеніміз жағ ымды (бейімделу, яғ ни психика мен ағ заның барлық пайдалы ө згерістерінің жиынтығ ы) немесе жағ ымсыз (стресс) нә тижелерге ә келетін белсенді процесс. Нә тижелі бейімделудің негізгі екі кө рсеткіштері бар: ішкі жайлылық – эмоционалдық қ анағ аттану жә не сырттай адекватты іс-ә рекет – жаң а талаптарды оң ай жә не нақ ты орындау қ абілеттігі.

Оқ у процесіне нә тижелі бейімделудің кө рсеткіші оқ ушылардың ү лгерімі, жетістіктері болады.

Баланы жеке оқ у бағ дарламаларын қ олдану арқ ылы оқ ыту, оғ ан қ ойылғ ан ерекше оқ у мақ саттарына жетуге кө мек береді. Мү мкіндігі шектеулі балағ а арналғ ан жеке оқ у бағ дарламасының негізгі мақ саты – мү мкіндігінше, «бұ зылыстарды тү зету».

Кө птеген зерттеушілер білім берудегі оқ у мақ саттарын, білім беру бағ дарламаларын, типтік оқ у жоспарларын бейімдеу мен модификациялау арқ ылы реттеуге бағ ытталғ ан жоспарлы жұ мысты мү мкіндігі шектеулі балаларғ а инклюзивті сынып жағ дайында басқ алармен қ атар сапалы білім берудің нә тижелі тә сілі деп санайды.

Білім беру бағ дарламасын бейімдеудің негізгі міндеттері:

- баланың даму ерекшелігі себебінен пайда болғ ан кемістіктердің орнын толтыру;

- білім беру мазмұ ны жә не ұ йымдастырылуымен байланысты тә уекелдердің ә серін тө мендету;

- баланың дамуы мен ұ жымғ а бейімделу қ ажеттіліктерін іске асыру;

- мемлекеттің білім беру қ ызметін кө рсету тапсырысын орындау.

Білім беру бағ дарламасын бейімдеуде мұ ғ алімнің іс-ә рекетіне келесі бағ ыттар қ осылады:

- білім беру мазмұ нын талдау жә не сараптау;

- қ ұ рылымы мен уақ ыт мө лшерін ө згерту;

- оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыру тү рлерін таң дау;

- қ ажетті технологиялық тә сілдерді қ олдану;

- қ ажетті дидактикалық материалдарды анық тау.

Сонымен, барлық балалардың тү рлі қ ажеттіліктеріне сай келу ү шін, инклюзивті мектептің оқ ыту-тә рбиелеу процесін ұ йымдастыруда ө згерістер керек. Онда, тү рлі мү мкіндіктері бар балалардың білім алу қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а байланысты, вариативті типтік оқ у жоспарларын қ ұ растыру қ ажеттілігі туындайды.

Мү мкіндігі шектеулі балаларғ а, психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, инклюзивті сыныптардың мұ ғ алімдері мә ліметті ұ сынуда тә сілдерді ө згерту, яғ ни оқ у процесін модификациялауды қ ажет екендігін білуі тиіс.

«Модификациялау» дегеніміз – мү мкіндігі шектеулі білім алушыларғ а, қ ұ рдастарымен салыстырғ анда, ерекше жағ дайлар жасау: тапсырманы орындау тү рін, тапсыру мерзімін, оны ұ йымдастыру, нә тижелерді ұ сыну тә сілдерін ө згерту.

Білім алушының жеке білім алу жоспарына мә ліметтерді ұ сыну тә сілдеріне байланысты ө згерістер (модификациялар) енгізілуі керек. Бұ л ө згерістер оқ ушының жеке білім алу қ ажеттіліктеріне сай келуі керек, сонымен қ атар оқ ушылардың оқ у процесінде кезігетін қ иындық тары мен қ ажеттіліктерін, ой-пікірлерін білу қ ажет. Модификациялаудың мысалы болып оқ ушылардың жалпығ а білім беру бағ дарламасын жартылай орындауы табылады.

Жеке оқ ыту бағ дарламасын қ олдану мен жеке жоспарлау келесі жең ілдіктер береді:

- жауапкершілікті туындатады – оқ ытуғ а жауапты қ ызметкер оқ у жоспарының бағ ыттарын біледі;

- стандартты оқ у жоспарының жекелендірудегі кемшіліктерінің орнын толық тырады – жиі стандартты оқ у жоспары тү рлі мү мкіндіктері бар баланың ө мірімен жеткіліксіз сә йкестендіреді;

- ата-аналар балаларын неге оқ ытатынын біле алады;

- жоспардың қ ұ рылымы баламен жұ мыс жасайтын барлық қ ызметкерлерге оны оқ ытудың маң ызды аймақ тарына негізделуге мү мкіндік береді;

- баланы оқ ытуда жоспардың қ ай бө лімдеріне тоқ талу қ ажет екендігі жайлы нақ ты мә лімет береді;

- баланы оқ ытуда қ андай қ осымша ресурстар мен кө мекші қ ызметтер қ ажет болатыны жайлы мә лімет береді;

- оқ ушының білімдерін бағ алау жұ мысын жү ргізу шең берін белгілейді.

Оқ у процесінде білім беру стандартында оқ ушылардың білімдері мен

іскерліктеріне қ ойылатын талаптарына сай, психикалық дамуы тежелген балалардың бағ дарлама материалын нә тижелі мең геруіне негіз болатын арнайы қ ұ растырылғ ан оқ у-ә дістемелік кешенді қ олдану қ ажет. Олар:

- оқ улық тар, дә птерлер, бастауыш сынып оқ ушыларына арналғ ан ана тілі, математика, қ оршағ ан ортамен таныстыру, технология, сурет іс-ә рекетіне арналғ ан басылымдық негізді дә птерлер;

- тү рлі дең гейлі тапсырмалар мен бақ ылау жұ мыстары бойынша жеке дидактикалық жиынтық тар;

- бірінші жә не екінші дең гейлі оқ ушылардың барлық оқ у пә ндері бойынша білімдері, іскерліктері мен дағ дыларының дең гейін бағ алауғ а арналғ ан дидактикалық материалдар.

Стандартпен нақ тыланғ ан оқ ыту-тә рбиелеу процесінің мақ саттарына

жету ү шін педагог дидактикалық материалдар мен оқ улық тарды ө зі таң дауғ а қ ұ қ ылы.

Мү мкіндігі шектеулі баланың инклюзивті мектепте білім алуы, арнайы жағ дайлармен қ амтылуы, мү мкіндігі шектеулі балағ а арналғ ан жеке білім алу бағ дарламасы негізінде, инклюзивті сыныпта білім беру процесін жобалау арқ ылы іске асырылады.

Жеке білім беру бағ дарламасының негізгі мақ саты - мү мкіндігі шектеулі баланың даму ерекшеліктері мен білім алу қ ажеттіліктеріне, оның нақ ты мү мкіндіктеріне сә йкес білім беру процесін қ ұ ру. Оқ ытудың жеке бағ дарламасы - нақ ты уақ ыт кезең інде баланы оқ ытудың негізгі мә селелеріне назар аударылып, қ ұ растырылып, арнайы жазылғ ан жоспар.

Жеке білім беру бағ дарламасын мектептің психологиялық -медициналық -педагогикалық консультацияның (ПМПК) мамандары қ ұ растырады.

Жеке білім беру бағ дарламасының міндетті компоненті: баланың қ ысқ аша психологиялық -педагогикалық мінездемесі, тү зете-дамыту жұ мысының мақ саты мен міндеттері, бағ дарламаның мазмұ ны, сонымен бірге баланың дайындық дең гейіне қ ойылатын талаптар (олар баланың психофизиологиялық дамуының кө рсеткіштері негізінде жеке білім беру бағ дарламасы мазмұ нының толық іске асырылуын бағ алауғ а мү мкіндік береді).

Жеке білім беру бағ дарламасының қ ұ рылымы келесі ө зара байланысты бө лімдерден тұ рады:

1. Титулдық бет: мекеменің аталуы жазылғ ан, бағ дарламаның бағ ыты, іске асырылу мерзімі, бағ дарлама арналғ ан тұ лғ а (аты-жө ні, оқ у жылы), басшымен бекітілуі туралы, ата-аналар мен мектептің ПМПК тө рағ асымен келісімі туралы, жеке білім беру бағ дарламасының орындалуына жауапты маманның аты-жө ні, қ олы.

2. Тү сініктеме хат: баланың қ ысқ аша психологиялық -педагогикалық мінездемесі – қ алыптасқ ан жә не қ ажетті дең гейде қ алыптаспағ ан іскерліктері мен дағ дылары; жеке білім беру бағ дарламасының қ ұ рылымы, мақ саты мен міндеттері.

3. Жеке оқ у жоспары.

Жеке оқ у жоспары ү ш негізгі бө лімдерден тұ рады:

- білімділік компоненті;

- тү зету компоненті – қ олдау кө рсететін мамндардың (логопед, дефектолог, педагог-психолог, ә леуметтік педагог, медицина қ ызметкері) оқ ушылармен жү ргізетін тү зету жұ мысының бағ ыттары, тү рлері, ә дістері, тә сілдері, мұ ғ алім мен ата-аналарғ а жасағ ан ұ сыныстары;

- тә рбиелік компонент – сынып жетекшісінің оқ ушының ата-аналарына арналғ ан ұ сыныстары.

4. Білім алушының жетістіктерінің мониторингі (білім алушының психикалық жә не психологиялық дамуындағ ы ө згерістер мен негізгі қ ұ зырлық тарының қ алыптасу нә тижелері).

5. Қ орытынды мен ұ сыныстар – мұ нда аралық анық тау жұ мысының нә тижелері бойынша енгізілген тү зетулер тү сіндіріледі жә не жалпы жеке бағ дарламаның іске асырылуы туралы қ орытынды жасалады, ә рине бұ л жұ мыс оқ у жылының соң ында қ орытынды психологиялық -медициналық -педагогикалық консультацияда жү ргізіледі.

Білім беру бағ дарламасын бейімдеу шең берінде жеке білім беру бағ дарламасын (жоспарын) қ ұ растыруда мұ ғ алімнің іс-ә рекетіне келесі жұ мыс тү рлері кіреді:

1. Педагогикалық анық тау.

2. Мү мкіндігі шектеулі балағ а оқ у пә нін немесе пә ндерін мең геруге кө мек беру жұ мысының мақ саты мен міндеттерін анық тау.

3. Мү мкіндігі шектеулі бала мең геруі тиіс, маң ызды, негізгі дидактикалық бірліктерді, ә мбебап оқ у ә рекеттерін анық тау мақ сатымен пә н бойынша (білім алу аймағ ы) білім беру бағ дарламасын талдау.

4. Пә н бойынша календарлық -тақ ырыптық жоспарлау, ә р тақ ырып бойынша дидактикалық бірліктер, ә мбебап оқ у ә рекеттерін анық тау, тақ ырыптар мазмұ нын арнайы жалпығ а білім беру мектептерінің бағ дарламаларымен салыстыру.

5. Мү мкіндігі шектеулі бала мең гере алатын дең геймен сә йкес сабақ тақ ырыбының мақ саты мен міндеттерін қ ою.

Жеке оқ у жоспарымен жұ мыс жү ргізбес бұ рын, педагог тү рлі мамандардың балаларды анық тау жұ мысының нә тижелерімен танысуы керек:

- ерекше қ ажеттіліктердің мінезін анық тау ү шін;

- оқ ушының ө зекті даму дең гейін білу ү шін;

- баланың жеке мү мкіндіктерін, «жақ ын даму аймағ ын» білу ү шін.

Жеке оқ у бағ дарламасын қ ұ растыру процесінде оның иерархиялық табиғ атының қ ұ рылымын білу пайдалы. Бұ л бағ дарлама ауқ ымды мақ саттар мен міндеттерді нақ тылаудан басталып, нақ ты оқ ытудың «технологиялық» міндеттеріне бағ ытталады.

Жоспардың қ ұ рылымы нақ ты блок-сызба тү рінде ұ сынылады:

- оқ ушының оқ у жоспарлары мен келешектен «кү тулері»;

- кешенді бағ алаудың қ орытынды нә тижесі;

- ұ зақ мерзімді мақ саттарды анық тау;

- іс-ә рекетті қ алыптастыру міндеттері;

- оқ ытудағ ы инклюзивті стратегиялар мен бағ ыттар;

- бағ дарламаны қ айта қ арастыру мен мониторингті ө ткізу уақ ыты мен стратегияларын анық тау.

Нақ ты анық талғ ан «келешекке жоспарлар» ұ зақ мерзімді мақ саттарды дұ рыс белгілеуге кө мек бере алады.

Келешекке жоспарды анық тау ү шін келесі сұ рақ тарғ а жауап алу керек:

1. Қ андай іс-ә рекетті орындау балағ а ұ найды? Ол белсенділіктің ұ зақ мерзімді нә тижелері қ андай?

2. Бала не туралы армандайды? Келешекке оның жоспарлары қ андай?

3. Баланың ата-аналарының келешекке жоспарлары қ андай? Олар баласы ү шін не туралы армандайды?

4. Мектепті бітірген соң бұ л оқ ушы кім болады?

5. Баланың келешекке бақ ытты жә не толық қ анды ө мір сү руін қ алай елестетесіз?

6. Егер баланың келешекке жоспарларының орындалуына кедергі болса, оны қ алай жоюғ а болады?

Кешенді бағ алаудың қ орытынды нә тижесі – жү ргізілген барлық бағ алау тү рлерінің қ ысқ а, жалпы қ орытындысы. Бұ л қ ұ жаттың кө лемі 1 беттен аспауы керек.

Ұ зақ мерзімді мақ саттарды анық тау – барлық бағ дарламалардың маң ызды бө лігі болып табылады. Бұ л мақ саттар бала нақ ты уақ ыт кезең інде жетуі тиіс кө рсеткіштерді анық тайды. Кезең нің ұ зақ тығ ы ө згермелі бола алады, бірақ, ол бір оқ у жылымен шектеледі. Қ азіргі уақ ытта кө п мектептер ұ зақ мерзімді мақ саттарды анық тауда осы уақ ытқ а негізделеді. Егер оқ у процесі жылдам жү ргізілсе, кейбір жағ дайларда бұ л кезең 6 аймен немесе 3 аймен шектеледі.

Іс-ә рекетті қ алыптастыру міндеттері – бала ү шін анық талғ ан ұ зақ мерзімді мақ саттарғ а негізделеді, олар мақ саттарғ а жету ү шін қ андай ә рекеттер жасау керектігін кө рсетеді.

Жетістіктер индикаторларын жеке оқ ыту бағ дарламасында анық тап, белгілеу қ ажет, ө йткені олар арқ ылы жетістіктерді ө лшеу процесінің бағ ытын анық тауғ а болады. Индикаторлар жағ ымды іс-ә рекетті қ алыптастыруда қ андай инструменттер, нә тижелерді ө лшеуде қ андай ә дістер қ олданылатынын, осы процесте қ андай уақ ыттық кө рсеткіштер қ арастырылатынын анық тайды.

Жетістіктер индикаторларын қ ұ растыруда назар аудару қ ажет:

1. Жеке оқ ыту бағ дарламасында қ олдануғ а болатын немесе жоспарлауды қ олдау тобына жаң аша жетістіктер индикаторларын қ ұ растыру қ ажет болатын, стандартталғ ан бағ алау инструменттеріне.

2. Жетістіктер кө рсеткіштерін ө лшеу қ анша рет жү ргізіледі?

3. Ө лшемдер мен бағ алауды жү ргізуге кім жауапты болады?

4. Оқ у уақ ытының қ ай кезең і ө лшемдерді жү ргізуге қ олданылады?

Оқ ытудағ ы инклюзивті стратегиялар мен бағ ыттар – жалпығ а білім беру сыныбының инклюзивті ортасында қ олдануғ а қ ажет, жеке оқ у бағ дарламасының мақ саттарына жеткізетін педагогикалық технологияларды қ ұ растыруғ а бағ ытталғ ан жоспардың бө лімі. Бұ л бө лім сынып кең істігінің ұ йымдастырылуынан, сабақ та жұ мыс топтарын қ алыптастырудан, сыныптың жалпы оқ у жоспарымен байланыстардан, оқ ыту модельдерін қ алыптастырудан тұ рады. Жеке оқ ыту бағ дарламасын қ айта қ арастыру жә не мониторингті ө ткізу стратегиялары мен ө ткізу уақ ытын анық тау.

Жеке оқ ыту бағ дарламасының қ орытынды бө лімінде бағ дарламаны қ айта қ арастыру жұ мысы қ алай жү ргізілетіні, оның орындалу мониторингі қ алай ө ткізілетіні анық талады. Бұ л бағ дарламаның ө те маң ызды аспектісі, ө йткені ол қ ажет болғ ан жағ дайда қ айта қ арастырылып жә не жоспарлауды қ олдау тобымен ө згертілуі мү мкін жұ мысты жү ргізу қ ұ жаты болып табылады, сондық тан қ ұ жатты қ ұ растыруда компьютерді пайдаланғ ан дұ рыс (керек уақ ытта ө згерістер бағ дарламағ а оң ай енгізіледі). Жеке оқ ыту бағ дарламасы оқ ытуда белсенді қ олданылатын жұ мыс жү ргізу қ ұ жаты болғ андық тан, оны қ айта қ арастыру қ ажет болғ ан кезде жү ргізіледі.

Білім беру ортасын ө згертуді жоспарлауда бірінші кезекте модификацияны жү ргізу қ аншалық ты қ ажет екендігін анық тау керек. Ә рине, кө п жағ дайларда ө згерістер даму ерекшеліктері бар балаларды оқ ытуғ а жағ ымды жағ дайлар жасау ү шін енгізіледі.

Қ ажетті ө згерістерді келесі 5 топқ а жатқ ызуғ а болады:

1. Физикалық орта.

2. Оқ у қ ұ ралдары.

3. Ресурстар.

4. Оқ ыту стратегиялары.

5. Білімдерді мең геру дең гейін анық тау жұ мысы.

Оқ у қ ұ ралдарын модификациялау. Қ осылу (ену) процесінің нә тижелі болуына жету ү шін баспа материалдарын (оқ у қ ұ ралдары) ө згерту жә не модификациялау керек. Қ азіргі сыныпта тілді зерттеу - оқ у мен жазу бойынша кө птеген жаттығ уларды орындаумен бекітілетін маң ызды міндеттердің бірі. Оны шешуде «қ иын оқ ылатын» оқ у қ ұ ралдарын қ олданбағ ан дұ рыс. Бір балалар ү шін шрифтті ү лкейту керек, басқ алары ү шін – аралық кө рсеткішті екі есе ү лкейтіп, шрифттің басқ а тү рін қ олданғ ан дұ рыс. Мұ ндай ө згерістер қ абылдау процесін жең іл ә рі нә тижелі етеді, ал оқ у қ ұ ралдары «ұ намды» болады жә не де мү мкіндігі шектеулі баланың оқ у процесіне кө п кү ші жұ мсалмайды.

Оқ у қ ұ ралдарын модификациялау тә сілдері:

1.Оқ уғ а жең ілдету;

2.Шрифтпен немесе тү стермен маң ызды белгілерді бө ліп кө рсету;

3.Қ ажетсіз мә ліметтерді қ ысқ арту;

4.Кө ру қ абылдауына ә сер ету: суреттер, диаграммалар, сызбалар, иллюстрациялар;

5.Материалдың тілдік қ ұ рылымдарды жә не кү рделі емес сө здікті қ олдану;

6.Селективті мә тіндерді қ осу (кө кейкестілік, тә жірибелік пайдалы);

7.Альтернативті материалдарды қ олдану (видео, диаграммалар, модельдер);

8.Жаң а материалдарды енгізу;

9.Оқ ушыларғ а кү нделікті ү й тапсырмаларын дайындау.

Оқ у қ ұ ралдарын модификациялауда мұ ғ алімдер олардың мағ ыналық бө лімін ү немі назарда ұ стаулары қ ажет. Кейбір жағ дайларда білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар балаларғ а негізгі оқ у жоспары материалының тек қ ажетті сә ттеріне тоқ талу керек. Жалпы, инклюзивті мектепте білім беру мазмұ нының барлық бірліктерін: оқ улық тар мен оқ у бағ дарламаларын модификациялау мен бейімдеу қ ажет. Сондық тан олардың бірқ атары мү мкіндігі шектеулі оқ ушыларғ а жарамайды жә не де балалардың сынып жұ мысына толық қ анды қ атысуына кедергі болады. Мұ ндай оқ ушылар ү шін материалдарды олардың танымдық даму дең гейіне, қ арым-қ атынас дағ дыларына сә йкес жинақ тау қ ажет.

Оқ ытудың инклюзивті стратегиялары:

1) жағ даяттарды модельдеу мен тә жірибелік тапсырмаларды қ олдану;

2) қ адамдық нұ қ ауларды пайдалану;

3) тә жірибеде тексерілген ой-пікірлер мен концепцияларды жаттау;

4) рольдік ойындарды қ олдану;

5) интерактивтілікті жоғ арылату – оқ ушыларғ а кө рнекі қ ұ ралдарды тарату жә не ү немі байланыста олармен жұ мыс жү ргізу;

6) мадақ таудың тү рлі тә сілдерін қ олдану (ұ пайлар, сертификаттар, жұ лдызшалар жә не т.б., сонымен қ атар нә тижелерге жетудің кө рнекі сызбалары);

7) нақ ты жетістіктерге жетуде мадақ тауларды жиі қ олдану;

8) оқ ытудың тү рлі тә сілдерін пайдалану – енжар оқ у немесе тың даумен шектелмеу, қ ол астында барды қ олдану жә не модельдер, видеобаспалар мен компьютерлік бағ дарламаларды пайдалану;

9) тапсырмаларды аяқ тауғ а қ осымша уақ ыт беру;

10) жиі сұ рақ тар қ ою, сұ рақ тардың кү рделілік дең гейі тү рлі болуы керек;

11) талқ ылауғ а оқ ушылардың басым кө пшілігін қ осу ү шін белсенділікті қ олдау, кө мек беретін сұ рақ тар қ ою;

12) тапсырмаларды орындаудың тү рлі тә сілдерін қ олдану (жазбаша жауаптармен шектелмеу, диаграммалар қ ұ ру, модельдер қ ұ растыру, таспағ а тү сіру жә не т.б.);

13) оқ ушылардың жекетұ лғ алық қ асиеттері мен қ ызығ ушылық тарын пайдалануды қ олдау;

14) жекетұ лғ алық қ асиеттерді, іскерліктер мен білімдерді қ олдануы қ ажет тапсырмаларды оқ у жоспарына қ осу;

15) метакогнитивті бағ ытты мә селелік оқ ытуғ а тә н бағ ыттармен қ атар қ олдану (бұ л жағ дайда мағ ан ұ алай кө мек беруге болады? Бұ л мә селені мен басқ а қ андай жолдармен шеше аламын?);

16) ө зіндік бақ ылауды қ осу (ө зін бақ ылау, ө з қ ателіктерін тү зету, ө зін белсендендіру, мақ сат қ ою);

17) бағ аланатын креативті тә сілдер мен тапсырмаларды қ олдану (презентациялар, кө рмелер);

18) тікелей бақ ылау мен бағ алауды оқ ыту стратегияларына интеграциялау.

Материалды мең геру стандарттарының модификациялары.

Білімдерді мең геру стандарттарын модификациялауда мү мкіндігі шектеулі оқ ушылардың сыныптың оқ ушыларымен қ атар барлық процестерге қ атыса алатындығ ын, бірақ ө здерінің жеке жоспарларымен анық талғ ан ұ зақ мерзімді мақ саттары мен тікелей міндеттерін орындайтынын ұ мытпау керек.

Оқ ыту нә тижелерін бағ алауды модификациялау тә сілдері:

1) жалпы оқ у жоспарының шең берінде, бірақ жең ілдетілген тү рде, бір тапсырманы пайдалану (оқ ушының жеке жоспарының мақ саттарымен сә йкестендіре отырып);

2) альтернативті оқ у жоспарынан алынғ ан тә жірибелік мақ саттар мен міндеттерге байланысты тапсырманы таң дау (ә леуметтік дағ дылар, қ оғ амның ө міріне қ атысу, ө ндірісте жұ мыс істеуге дайындық).

Балалардың барлығ ын материал бойынша бірге оқ ытуғ а болады, бірақ

нә тижелерін дифференциациялау қ ажет жә не де білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың нә тижелері оның жеке оқ у жоспарының мақ саттары жә не міндеттерімен сә йкестендірілуі тиіс.

Оқ у материалдарын мең геру стандарттарын модификациялаудың

маң ыздысы болып негізгі оқ у жоспарының тапсырмасына ұ қ сас, бірақ жең ілдетілген тү рін орындай алу табылады.

Білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың жеке мү мкіндіктері негізінде бү кіл сыныпқ а арналғ ан тапсырмадан тақ ырыбы жә не мазмұ ны бойынша ерекшеленетін тапсырманы таң дау инклюзивті сыныпта тек сирек жағ дайда ғ ана жасалады, ө йткені бұ л жағ дай баланы басқ алардан шеттетеді. Мұ ндай тапсырмаларды ө зіндік жұ мыс жасау кезең іне немесе жеке жобаларды орындау уақ ытына қ алдыру керек, сонда мү мкіндігі шектеулі баланың басқ алардан айырмашылығ ы анық кө рінбейді.

Арнайы мектептік білім беру зертханасы негізінде мү мкіндігі шектеулі оқ ушылардың оқ у жетістіктеріне қ ойылатын талаптар зерттеледі, арнайы жалпығ а білім беру мектептердің білім беру мазмұ нына мониторингтік зерттеулер жү ргізілуі қ арастырылады. Отандық ғ алымдар (А.А.Айдарбекова, Г.И.Елисеева жә не т.б) мү мкіндігі шектеулі оқ ушылардың оқ у жетістіктерін анық тайтын стандартталғ ан бағ алау тә сілдері мен инстументарийді қ ұ растыру маң ыздылығ ын атап ө тті. Мү мкіндігі шектеулі оқ ушыларды инклюзивті мектептерде оқ ыту шарттарын қ ұ растыру мен бекіту қ ажеттілігі, мониторингтік зерттеулерді жү ргізу мә селелері де кө кейкесті болып табылады.

Инклюзивті сыныпта мұ ғ алім оқ ушыларғ а білімдерді мең геруге мү мкіндік жасайды, қ ажет болғ анда жаң а оқ у материалын тү сіндіруде бағ ыттайды (имплитциттік бағ ыт). Арнайы педагог психологиялық -педагогикалық қ олдау кө рсетуде оқ ушының жү ктемесін ө зіне аударып, онымен тү зету бағ ытында жұ мыс жү ргізеді (эксплициттік бағ ыт).

Мерсер Лейн, Джордан мен Эйзилдердің ойынша, мү мкіндігі шектеулі балалар қ алыпты сыныпта оқ ығ анда екі бағ ытта іске асырылады – имплициттік те жә не эксплициттік те.

Мұ ғ алімге қ алыпты сыныптағ ы баланың оқ у мақ саттары, оның кү нделікті сынып жұ мысына қ атысу сапасы қ андай екендігін білу маң ызды. Мақ саттар оқ у приоритеттеріне тә уелді болады жә не де мазмұ ны, талаптары, баладан кү тілетін ә рекеттер, жылдамдық пен бағ алау критерийлері бойынша модификациялануы мү мкін.

Белгілі жағ дай – ө зіндік жұ мысқ а акцент жасалатын сыныпта, кіші топтардағ ы, мұ ғ алімнің кө мегіне бағ ытталып, тығ ыз байланыста жү ргізілетін жұ мысқ а қ арағ анда, мү мкіндігі шектеулі балалардың ү лгерімі тө мен. Барлық оқ ушылар оқ ытудың интерактивті тә сілдері арқ ылы жү ргізілетін жұ мысқ а белсенді қ атысулары керек.

Мұ ғ алім баланың жаң а материалды мең геру стиліне жә не оның қ ажеттіліктеріне бейімделуі тиіс, керісінше емес. Оқ ыту процесін де, бағ дарламаны да баланың қ абілеттерімен байланыстыру қ ажеттілігін тү сінетін мұ ғ алім инклюзивті сыныпта жұ мысты қ алай жү ргізу қ ажет екендігін біледі. Инклюзивті сыныптың мұ ғ алімі оқ ыту процесінде оқ ушыларына бағ ытталады. Ол біледі:

1) ә р оқ ушы бағ дарламадан маң ызды;

2) барлық оқ ушылардың тү рлілігін бағ алау қ ажет;

3) сыныптағ ы ә р бала – оқ ушы;

4) балалар жеке емес, бірге оқ ығ анда жетістіктерге жетеді;

5) мұ ғ алім балалардың пайдасына бағ дарламағ а ө згерістер енгізе алады;

6) жұ мыстың нә тижесі – бала мең герген оқ у материалы.

Мү мкіндігі шектеулі балалармен жү ргізілетін жұ мыста баланың ә леуметтік–психологиялық жайлылығ ын қ амтитын технологияны қ олдану арқ ылы оның эмоционалдық кү йін, ү йде, сыныпта, балабақ шада ү лкендер жә не қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасында ө з-ө зін психологиялық тұ рғ ыдан жақ сы сезінуін қ амтуғ а болады.

Инклюзивті білім беруде оқ у процесін ұ йымдастыруда мұ ғ алімнің қ олындағ ы оқ улық тар маң ызды ә дістемелік қ ұ рал болып табылады. Бейімделген оқ улық тар келесі міндеттерді атқ арады:

1) альтернативті форматты, бірақ бірдей мазмұ нды немесе оқ уғ а оң ай, оқ улық тармен қ амту;

2) оқ ушылар бір сә тте мә тінді тың дап, оқ уғ а болатын аудио-оқ улық тармен қ амту;

3) оқ улық тардың тарауларының қ ысқ аша мазмұ нын ұ сыну;

4) жоғ ары дең гейде оқ уғ а қ ызық ты материалдармен қ амту;

5) маң ызды мә ліметті белгілеу ү шін маркерлер қ олдану;

6) мектептік жә не ү й тапсырмаларын орындауғ а арналғ ан кітаптардың екі топтамасымен қ амту;

7) маң ызды тақ ырыптарды жазуғ а арналғ ан есеп-карточкаларын қ олдану;

8) мә тінді оқ уғ а дейін талқ ылауғ а сұ рақ тар тізімін ұ сыну;

9) дұ рыс жауаптарды табу ү шін парақ тардың нө мірлерін кө рсету;

10) кө рмейтіндерге (соқ ырларғ а) арналғ ан Брайль ә ліппесімен немесе нашар кө ретін балаларғ а арнап ү лкен шрифтпен басылғ ан альтернативті оқ улық тармен жә не оқ у материалдарымен қ амту.

Инклюзивті білім беру жағ дайында оқ ыту ә дістерін де балалардың білім алу қ ажеттіліктеріне сай бейімдеу керек. Мұ ғ алімдер балалардың психофизиологиялық жә не тілдік даму ерекшеліктерін ескеріп, жұ мыстарында келесі тә сілдерді қ олданулары тиіс:

1) жаттығ уларды орындауғ а берілетін тапсырмалардың ауызша жә не жазбаша тү рлерін қ олдану;

2) оқ у жү ктемесіне сай жә не тапсырмалардың кү рделілігіне байланысты оқ у тапсырмаларын кезең деп тү сіндіру;

3) тапсырмаларды кезең деп орындау;

4) оқ ытудың аудио-бейнелік техникалық жә не кө мекші қ ұ ралдарымен қ амту;

5) орындалғ ан тапсырманы кө рсету (мысалы, шешілген математикалық есеп);

6) тапсырманы тү сіндіру жә не орындау кезінде балаларғ а жақ ын болу;

7) жылдам толтырылатын жаттығ улар парағ ын қ олдану;

8) сө здер/сө йлемдер қ алдырылғ ан жаттығ уларды қ олдану;

9) баспа материалдарын видео жә не диафильмдермен толық тыру;

10) тақ тада жазылғ ан тапсырмалардың басылғ ан кө шірмелерімен оқ ушыларды қ амту;

11) оқ ушылардың жауаптарын жазып алу ү шін диктофонды қ олдануғ а рұ қ сат алу;

12) оқ ушылардың жетістіктерін бағ алау жү йесін қ олдану.

Оқ у процесін бейімдеуде ә дістемелік тә сілдер ретінде мұ ғ алімдерге келесі тә сілдерді ұ сынуғ а болады:

1) оқ улық тарда тапсырмаларды сараптап, белгілеу;

2) ә р тапсырма бойынша кері жауаптың алынуын қ амту;

3) оқ у барысын жең ілдету ү шін сызғ ышты пайдалану;

4) ұ зақ мерзімді тапсырмалар туралы жалпы тү сінікті қ алыптастыру, балалар талаптарды алдын-ала білуі тиіс;

5) ұ зақ мерзімді тапсырмаларды кезең деп орындау, кү нделікті тексеру мен бақ ылау жү ргізу;

6) орындалғ ан тапсырманы алдымен кіші топта, соң ынан сыныптың алдында талдау;

7) тапсырмалар парағ ын барлығ ына бірдей уақ ытта тарату;

8) тапсырманы ең оң ай бө лігінен бастап, кезең деп орындау;

9) тестті орындау барысында кө мекші сұ рақ тарды қ олдану;

10) тапсырмаларды дә птерге жазу тә жірибесін пайдалану;

11) қ ұ былыстар арасындағ ы байланыстарды кө рсетуге арналғ ан белгілерді пайдалану (тақ тада, жаттығ у парақ тарында).

Инклюзивті мектепті дамыту ү шін жалпығ а білім беру мектебін ө згертуде келесі іс-ә рекеттер қ арастырылады:

1) ерекше қ ажеттіліктері бар балаларғ а қ осымша қ ызмет жә не қ олдау кө рсетуді қ арастыратын оқ у жоспарын, қ ұ растыру;

2) теориялық білімдер жалғ ыз ғ ана мақ сат болып табылмайды, оқ у мазмұ ны баланың тә жірибесі, тү рткілері мен оның ө зіндік дамуына қ осылуына негізделуі керек;

3) кү нделікті оқ у процесінде пайда болатын қ иындық тарды анық тап, оларды жең уде балағ а қ олдау кө рсету, ә рбір нақ ты жағ дай ү шін қ арастырылғ ан бағ алау процедуралары арқ ылы баланың жеке даму ерекшеліктеріне жетекшілік жасау;

4) оқ у процесінде мұ ғ алім адекватты жә не қ ажетті технологияларды қ олдануы керек;

5) физикалық кедергілерді жою жә не баланың мобильділігін, оқ уы мен қ арым-қ атынасқ а тү суін қ амту ү шін техникалық жә не компенсаторлық кө мекші қ ұ ралдарды қ олдану.

Бұ л бағ ытта басты роль жә не жауапкершілік білім беру ұ йымдары мен мектептер басшыларына жү ктеледі. Олар басқ ару процедураларын дамытып, бағ дарламаларды, оқ ытудың тү рлі қ алыптарын жә не білім мен дағ дыларын бағ алау ә дістерін, балалардың бір-біріне кө мек беруін мобилизациялауды, кедергілерді жоюды, мектеп пен қ оғ амның, ата-аналардың арасында ө зара тығ ыз байланыстарды қ амтуғ а арналғ ан нұ сқ ау-ә дістемелік материалдарды қ айта қ арастырулары қ ажет. Жергілікті орындау ұ йымдары жалпығ а білім беру мектептерінде инклюзия процестерінің дамуына жауапкершілікпен қ арап, белсенділік танытып, инклюзия тә ртібінде жұ мыс жасайтын мектептерге қ олдау кө рсетулері міндетті.

Мү мкіндігі шектеулі балалардың білім беру бағ дарламаларын мең геру мә селесін нә тижеге бағ ытталғ ан білім беру модельдерін енгізу арқ ылы шешуге болады. Білім берудің жаң а парадигмасының бейнесі ретінде нә тижеге бағ ытталғ ан, білім беру моделінің мақ саттары мен мазмұ ны компетенциялар тү рінде ұ сынылғ ан, кү тілетін нә тижелерге негізделеді. Даму бұ зылыстары бар балаларғ а жоғ ары дең гейлі оқ у жетістіктеріне қ ол жеткізуге тү рлі дең гейлерде оқ ытуды енгізу, білімдерді бағ алауда жаң а бағ ыттарды іске асыру мү мкіндік береді.

Батыс Еуропа мемлекеттерінің, АҚ Ш жә не басқ алардың жағ ымды тә жірибесі дә лелдеді: оқ у процесінің мұ ндай қ айта қ арастырылуы (бейімдеу мен модификация) ә р баланың жекетұ лғ алық, ә леуметтік жә не интеллектуалдық ө суін қ адағ алап, оқ у бағ дарламасын мең герудегі қ иындық тарын уақ ытылы анық тап, жетістіктер дең гейін нақ тылауғ а кө мек береді (Р.А.Сулейменова, А.Т.Баймұ ратова).

Пысық тау сұ рақ тары

1. Инклюзивті білім берудегі қ иындық тар дегенді қ алай тү сінесіз?

2. Даму мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпығ а білім беру мектебіне қ осу тү рлерін атаң ыз.

3. Психикалық дамуы тежелген, есту, кө ру, қ имыл-қ озғ алыс аппаратында, интеллект, сө йлеу тілінде бұ зылыстары бар, аутист балаларды жалпығ а білім беру мектебінде оқ ыту шарттарын атаң ыз. Бұ л топтардағ ы денсаулық мү мкіндігі шектеулі балаларғ а ә леуметтік бейімделудің қ ай тү рі қ ажет?

4. «Оқ у процесін бейімдеу» мен «модификациялау» тү сініктеріне анық тама беріп, міндеттерін анық таң ыз.

5. Тү рлі категориялы даму мү мкіндігі шектеулі балаларғ а білім беру материалдарын бейімдеу стратегияларына мінездеме берің із.

6. Даму мү мкіндігі шектеулі балаларды қ алыпты сыныптарғ а қ осуда мұ ғ алімнің ролін талдаң ыз.

7. Оқ улық тарды, оқ у бағ дарламаларын, білім беру бағ дарламаларын бейімдеу жұ мысы қ алай іске асырылады?

8. Жеке оқ у жоспары мен жеке білім беру бағ дарламасына мінездеме берің із, олардың ерекшеліктері мен айырмашылық тарын талдаң ыз.

9. Жеке білім беру бағ дарламасының қ ұ рылымын сипаттаң ыз.