ІІ модуль. Тұлғаның әлеуметтенуі және іскерлік қарым-қатынас

Дә ріс 8. Тұ лғ аның ә леуметтенуі

Жоспар:

1. Тұ лғ а – адамның онтогенез ү рдісінде қ ұ рылатын қ асиеттер.

2. Тұ лғ а – психологиялық ғ ылымның базалық категорияларының бірі.

3. Адамның тұ лғ асы жә не оны зерттеудегі ә ртү рлі келістер.

Дә ріс тезистері:

3.1 Адамның тҧ лғ асы жә не оны зерттеудегі ә р тҥ рлі кесімдер

Тұ лғ а – адамның онтогенез ү рдісінде қ ұ рылатын қ асиеттер, қ арым-қ атынастар мен іс-ә рекеттер арасында жү зеге асатын ӛ зін-ӛ зі реттейтін функционалдық динамикалық жү йе. Бұ л қ оғ амдық даму феномені, ӛ зін-ӛ зі

тү сінетін, санасы бар тірі нақ ты адам. Тұ лғ а – психологиялық ғ ылымның базалық категорияларының бірі.

Тұ лғ а қ ұ рылымы – индивидтің жү ріс-тұ рысын іс-ә рекет пен қ арым-қ атынастың саналы субьектісінің жү ріс-тұ рысы ретінде анық тайтын, онтогенез процесінде қ ұ рылғ ан, индивидтің ә леуметтік маң ызды психикалық қ асиеті, іс-ә рекеті мен қ арым-қ атынасының жиынтығ ы, толық жү йелік білім.

Тұ лғ а психологиясы ХХ ғ асырдың он жылдығ ында алғ аш рет экспериментальдық ғ ылымғ а айналды. Оның пайда болуы А.Ф. Лазурский, Г. Оллпорт, Р. Кеттел жә не т.б. байланысты. Ӛ ткен ғ асырдың 30-шы жылдарының аяғ ында тұ лғ а психологиясында зерттеу бағ ытының белсенді дифференциациясы басталды. Қ орытындысында ХХ ғ асырдың екінші жартысында ә р тү рлі келістер мен тұ лғ а теориялары қ ұ рылды. Бұ л жұ мыста біз тұ лғ аны зерттеудегі ү ш бағ ытты қ арастырамыз: бихевиоризм, трансперсоналды психология жә не гуманистік психология тұ рғ ысынан. Бихевиоризм – қ оршағ ан ортаның стимулына ағ за реакцияларының жиынтығ ы ретінде тү сіндірілетін, психиканы ә р тү рлі жү ріс-тұ рыс формасына жатқ ызатын, сананы ғ ылыми зерттеудің пә ніне жатқ ызбайтын ХХ ғ асырдағ ы америкалық психологияның бағ ыты. XIX-XX ғ.ғ. аяғ ында алғ ашында кү шейген интроспетивті «сана психологиясы» ойлау мен мотивация мә селесін шешуде ә лсіздік танытты. Ерекшелеу қ абілеттерін зерттеуде қ олданылатын аппараттар, мә селелік жасушалар, лабиринттер кӛ мегімен жануарлардың реакцияларын зерттеуде, мә селені шешу амал жә не қ ателесу ә дістерінің кӛ мегімен шешіледі. Бұ л шешім адам мен оқ у процесіне таралды, оның жү ріс- тұ рысының сапалық ерекшелігі жануарлардың жү ріс-тұ рысынан жоқ қ а шығ арылды. Сол кезең де Ресейде И.М. Сеченевтің ойын дамыта отырып И.П. Павлов пен В.М. Бехтерев адам мен жануардың жү ріс-тұ рысын зерттеудің экспериментальдық ә дісін ӛ ң деді. Олардың жұ мыстары

бихевиористерге ә сер етті, бірақ олардың жұ мыстары механикалық тү рде талданды. 1913 жылы американдық психолог Дж. Уотсон бихевиоризмнің алғ ашқ ы бағ дарламасын қ ұ рды. Оның негізіне зоопсихология енді. Дж.Уотсонның экспериментальдық бағ дарламасы бойынша психолог бесіктен бастап ӛ лгенге дейінгі адам ӛ мірін қ адағ алай білуі қ ажет. Бихевиоризм сананы обьективті оқ уғ а жеткіліксіз дей отырып, оның адам іс-ә рекетін шынайы реттеуші ролін жоқ тайды. Барлық психикалық қ ұ былыстар ағ заның қ озғ алыс реакцияларына енгізіледі: ойлау сӛ йлеу-қ озғ алыс актісімен тү сіндіріледі, эмоция-ағ за ішіндегі ӛ згерістермен жә не т. б. жү ріс-тұ рыс бірлігіне стимул мен реакция байланысы қ абылданады. Жү ріс-тұ рыс заң дары ағ за жү йесінің «кірісі» (стимул) мен «шығ ысы» (қ озғ алыс жауабы) арасындағ ы қ арым-қ атынасты бекітеді. Ол жү йенің ішіндегі процестер позитивті ә діснамағ а сә йкес психикалық жә не физиологиялық тү рде тікелей бақ ылауғ а жеткіліксіз ретінде ғ ылыми талдауғ а берілмейді. Жаң а бағ ыт ү шін ә діс туралы сұ рақ басты болып табылады. Интроспекция ә дісінің жағ дайғ а тиімсіздігінен сананы зерттеу жоқ қ а шығ арылды. Мұ нда ғ ылымның пә ніне сырттай бақ ылауғ а болатын жү ріс-тұ рыс фактілері бола алады. Сананың ӛ мір сү руі жоқ қ а шығ арылмады жә не кү мә нғ а келтірілмеді, бірақ ол психологияның пә ні бола алмайды деп айтылды. Бихевиоризмнің негізгі ә дісі-ортаның ә серіне ағ за реакциясының жауабын бақ ылау мен экспериментальдық зерттеу. Эксперименттің бір бӛ лігі (ақ кӛ ртышқ андарғ а) жануарларғ а ӛ ткізілді. Бекітілген заң дылық тар адамғ а ауыстырылды. Адамның ә леуметтік табиғ аты, ортаның қ ұ рылуындағ ы ағ заның белсенділігі мен оның психикалық ұ йымдастырылу ролі зерттелінді. Тұ лғ аны зерттеудегі

бихевиористік бағ ыттың ә рі қ арай дамуын зерттей отыра, бұ л бағ ыттың ӛ кілдері эксперименттен алынғ ан қ орытындыларғ а кӛ ң ілдері толмай, сананың ә сері мен маң ызын жә не адамның оны бақ ылау мү мкіндігін жоқ қ а шығ ара отырып, адамның жү ріс-тұ рысын тү сіндіре, жаң а ауыспалы (ә р тү рлі танымдық жә не оятушы факторлар) оқ ыту принциптері мен қ ажеттіліктерін енгізді. ХХғ. 20-шы жылдарында бихевиоризм қ ұ лдырай бастады. Необихевиоризм пайда болды. Бихевиоризмнің басты ең бектері:

1)ол психологияғ а табиғ аттану жағ ынан кү шті кренді енгізді;

2)ол психикалық ү рдістерді зерттеудің инструментальдық амалының дамуына мү мкіндік берген, сырттай бақ ыланатын фактілер, процестер мен

жағ дайларды талдау мен тіркеуге негізделген, обьективті ә дісті енгізді;

3)зерттелетін обьектілер класы кең ейтілді, балалар, жануарлардың жә не т. б. жү ріс-тұ рысы интенсивті тү рде зерттеле бастады;

4)оның жұ мыстарында психологияның жеке бӛ лімдері оқ ыту мә селелері, білім беру біліктіктері алғ а жылжыды.

Гуманистік психология – американдық, қ азіргі батыстық бағ ыттардың бірі. 50-ші жылдары Калифорнияда туындады. Гуманистік деп аталады, ӛ йткені, оның басты пә ніне ӛ зін - ӛ зі ӛ зектендіруге ашық мү мкіндік беретін толық жү йе ретіндегі тұ лғ аны жатқ ызады. Ол ә рбір адамғ а ӛ з тағ дырын таң дау мен бағ ыттауғ а мү мкіндік беріп, ә рбір адамның даму мү мкіндігіне негізделді. Оның негізгі принциптерінің қ ұ рылуы мен пайда болуы американдық психолог А. Маслоудың атымен байланысты. Оның орталық кӛ зқ арасына-шынайы психикалық денсаулық ты кӛ рсететін максимальды шығ армашылық тұ рғ ыда ӛ зін ӛ зі ұ йымдастыру қ ажеттілігі туралы кӛ рініс беретін, тұ лғ аның қ ұ рылу тү сінігі болып табылады. А. Маслоу бойынша тә рбие мен қ оғ амдық нормалар адамдарды ӛ здерінің сезімдері мен қ ажеттіліктерін ұ мытуына жә не басқ алар атағ ан қ ұ ндылық тарды қ абылдауына мә жбү рлейді. Сондық тан адамдардың негізгі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мү мкіндіктері жоғ ары дең гейдегі қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру мен пайда болуғ а кедергі жасап, шектеулі болып келеді. Қ ажеттіліктер адамдарғ а берілген жә не иерархиялық тү рде ұ йымдастырылғ ан. Иерархияда (жоғ арыдан тӛ менге қ арай) дең гейлер

белгіленеді:

5: Ӛ зін - ӛ зі ӛ зектендірумен немесе жеке жағ даймен байланысты қ ажеттіліктер;

4: Ӛ зін жә не басқ аларды сыйлаумен байланысты қ ажеттіліктер.

3: Қ абылдау мен махаббатпен байланысты қ ажеттіліктер-топқ а ену, басқ а адамдармен аффективті қ арым-қ атынаста болу; жақ сы кӛ ру жә не біреудің жақ сы кӛ ргенін қ ажетсіну.

2: Қ ауіпсіздікпен байланысты қ ажеттіліктер-сенімділік, тиянақ тылық, қ ұ рылымдылық.

1: Негізгі физиологиялық қ ажеттіліктер.

Тұ лғ аның дамуын тү сіндіруге арналғ ан негізгі принциптер: жоғ арыдағ ы қ ажеттіліктерді ұ йымдастыруғ а кіріспес бұ рын, тӛ мендегі қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру қ ажет, себебі онсыз жоғ ары дең гейде тұ рғ ан қ ажеттіліктер қ анағ аттандырылмайды. Негізінде адам қ ажеттіліктер табалдырығ ына неғ ұ рлым кӛ п кӛ терілсе, соғ ұ рлым ол дара жә не дені сау, гуманды болады. Пирамиданың ең ү стінде ӛ зін-ӛ зі ӛ зектендірумен байланысты қ ажеттіліктерден тұ рады. Бұ л дең гейге кӛ бісі жете бермейді тек 1% ғ ана жетеді. Кӛ бісі ӛ зінің потенциалына кӛ зі жабық жә не оның бар екенін білмейді. Оғ ан қ оршағ ан орта ә сер етеді: қ оғ амда тұ лғ аны ӛ зектендіруде тендециясы бар. Ол отбасына да қ атысты: достық, сенімділік, қ ауіпсіз, қ ажеттіліктері қ анағ аттандырылғ ан ортада ӛ скен балаларда ӛ зін- ӛ зі ӛ зектендіруге деген мү мкіндігі бар. Негізінде, егер адам ӛ зін ӛ зі ӛ зектендіру дең гейіне шық паса, бұ л дегеніміз тӛ мендегі қ ажеттіліктердің біреуінің «шектелгендігі» білдіреді. Тұ лғ аның дамуы – бұ л ӛ зінің «Шынайы Мен»-ін тү сінудегі тенденция сияқ ты ӛ зін ӛ зі ӛ зектендіру, ӛ зінің «Шынайы Мен»-ін тү сінудің жоғ арлауы, конгуренттіліктің жоғ арлауы болып табылады. Оның теориясының басты сұ рағ ы – «Ӛ зін - ӛ зі ӛ зектендіру дегеніміз не?», дегенге - А. Маслоу келесідей жауап берген: «Ӛ зін – ӛ зі ӛ зектендіруші адамдар белгілі бір іс-ә рекетке енгізіледі... Олар осы іске берілген, ол олар ү шін қ ұ нды болып табылады» Топқ а ену мен ӛ зін сыйлау сезімі-ӛ зін ӛ зі ӛ зектендіруге қ ажетті

жағ дай, ӛ йткені адам ӛ зін тек ӛ зі жә не басқ алар туралы ақ парат алғ анда ғ ана тү сіне алады. Керісінше, тұ лғ аның дамуына кедергі жасайтын патогендік механизмдер келесідей: шынайылық қ а қ атысты пассивті позиция; Шығ арып тастау жә не «Мен»-ді қ орғ аудың басқ а амалдары: проекция, ауыстыру, заттардың шынайы жағ дайын ішкі тепе-тең ділікке қ арай бұ рмалау. Сонымен тұ лғ аны ӛ зін - ӛ зі ӛ зектендіру теориясы бойынша, адамның міндеті - қ оғ амда ӛ зіндік тү рде болу. Адам басты қ ұ ндылық - ол ӛ зінің аяқ қ а тұ руына жауап береді. ХХ ғ. 60-шы жылдарының аяғ ына дейін трансперсоналдық психология жеке пә н ретінде жү зеге аспады, психологиядағ ы трансперсоналдық тенденциялар бірнеше он жылдық тар бойы ӛ мір сү рді. Бұ л бағ ыттың кӛ рнекті ӛ кілдері болып К.Г. Юнг, Р. Ассаджиоли, А.Маслоу болды. Жаң а қ озғ алыс ү шін басты тұ тқ а психологиялық препараттар (ЛСД), хлотроптық арту мен ребефинг ә дістерін қ олданумен байланысты клиникалық зерттеулер болды (С.Грофф). Трансперсоналдық психология психоанализ, бихевиоризм мен гуманистік психологияның бірінші «ү ш кү ші» аймағ ында жеткілікті негізделмеген қ ұ былысты суреттеуге мү мкіндік беретін жаң а теориялық парадигманы іздейді. Біріншіден, ол ұ лттық ғ ылыми позициядан емес кӛ зқ арасты талдауда қ ажет ерекше рухани тә жірибие формаларына-мистикалық сана деп аталатын психиканың мү мкіндіктеріне

жатқ ызылады. Трансперсоналдық психология орталығ ында-«тұ лғ аның шегіндегі психологияда»-толық тық, рухани қ айта туылу мен фундаменталдық қ ұ ндылық тардың ауысуына ә келетін қ обалжулар мен сана жағ дайының ӛ згерісі жатады. Бұ л бағ ыттың лидері- ребефинг деп аталғ ан хлотроптық демалу ә дісін ӛ ндеген С. Грофф. Трансперсоналдық келісті адамның тү сінігіне эмперикалық бекіту Станислав Гроффтың 30 жылдық зерттеуін берді. Ол адам санасында шектеулер жоқ тығ ын дә лелдеді жә не сананың тә жірибиесінен шетте жатқ ан психиканың тӛ рт аймағ ын бӛ ліп кӛ рсетті: 1) сенсорлық кедергі; 2)дара санасыздар; 3) ӛ лім мен туылу дең гейі (перинаталдық матрициялар); 4) трансперсоналдық аймақ. Кӛ птеген адамдарғ а барлық тӛ рт дең гейдегі қ обалжулар да жетімді. Бұ л қ обалжуларды денемен жұ мыс, музыка (ребефинг, хлотроптық батыру), демалу қ олданылатын эксперименталдық психотерапияның қ азіргі келістерінде немесе психоістік препараттармен жасалатын сеанстарда бақ ылауғ а болады. Қ обалжуғ а ә р тү рлі діни ғ ұ рыптар, шығ ыстық рухани тә жірибиелер ә сер етеді. Мұ ндай тү рдегі кө п жағ дайларды сананың мардымсыз жағ дайларындағ ы кү тпеген эпизодтарда байқ ауғ а болады. Ол дең гейдің ә рбірін қ ысқ аша суреттейміз: Сенсорлық кедергі. Санасыз аймақ қ а эмперикалық кіруге мү мкіндік беретін барлық техника сезім органдарын алғ ашында белсендіреді: денедегі ә р тү рлі физикалық сезімдер, (физикалық

кедергілер), адрестік, мазмұ ндық эмоциялар (адамның белгілі бір себепсіз жылағ ысы немесе кү лгісі келуі-эмоционалдық кедергі), кӛ ру бейнелерінің ӛ зектелуі (тү рлі тү сті дақ тар, геометриялық формалар, ә р тү рлі пейзаждар кӛ зді жапқ анда кӛ рінуі мү мкін-бейнелік едергілер), есту аймағ ындағ ы ӛ згерістер қ ұ лақ та ә р тү рлі шуыл дыбыстардың болуынан жә не дененің ә р

бӛ лігінде сезімдердің болуынан кӛ рінеді жә не т. б. Осы барлық сенсорлық қ обалжулар санасыз психикалық аймақ қ а бармас бұ рын жең уді қ ажет ететін сенсорлық кедергіні кӛ рсетеді. Дара санасыздық тар. Келесі аймақ дара санасыздық тар аймағ ы-адам ӛ міріндегі барлық жағ дайлар, шешілмеген қ ақ тығ ыс, естен шығ арып тастау жә не жарақ аттаушы ойлар санадан шығ уы мү мкін, қ обалжулардың жоғ арғ ы маң ыздылығ ы бар туылғ аннан қ азіргі уақ ытқ а дейінгі адам ӛ мірінің жағ дайлары –қ айтадан алаң дауғ а ұ шырайды.

Ӛ мірбаяндағ ы еске алулар жеке кӛ рінбейді, динамикалық ү йлесімді-кондерсирлік тә жірибие жү йесін (КТЖ) қ ұ рады. КТЖ бұ л сол немесе басқ а типтегі интенсивті сезімнің, сол немесе басқ а сапаның кү шті эмоционалдық зарядына біріктірілген адам ӛ мірінің ә р тү рлі кезең деріндегі еске алулардың динамикалық ү йлесімделуі. Адамның ӛ мірінде болғ ан психологиялық жарақ аттар саналы дең гейде ұ мытылуы мү мкін, бірақ психиканың санасыз аймағ ында сақ талып, астма, мигрень, сексуальдық бұ зылыстар, қ орқ ыныш-фобиялар, қ обалжу, депрессия сияқ ты-эмоциональдық жә не психосоматикалық бұ зылыстарғ а ә сер етеді. Ӛ мірге қ ауіпті психожарақ аттар психикағ а таң ба қ алдырады. Ӛ лім мен туылу дең гейі (перинаталдық матрициалар). Егер ӛ мірге қ ауіпті дара санасыздық тың ӛ мірбаяндық дең гейіндегі жағ дайлар ӛ ліммен кү рескен адамның ӛ зін-ӛ зі зерттеу уақ ытында кездессе, келесі санасыздық дең гейінде ә рбір адам туылғ анда ӛ лім шегінде бір уақ ытта болғ андық тан, ӛ лім сұ рағ ы ә рбір адам ү шін ә мбебап. Бұ л дең гейде болатын барлық қ обалжуларды биологиялық туылудың қ айта ӛ мір сү руіне жатқ ызуғ а болмайды, тектілік жарақ ат процесті қ ұ райды. Сондық тан С. Грофф бұ л аймақ ты санасыздық перинатальды деп атады. Санасыздық тың перинаталдық дең гейіне эмоциональдық жағ дайлар,

сезімдер мен кү шті энергиялар кіреді. Ол психопатологияның кӛ птеген формаларының дамуы ү шін қ атысты дефференциальдық емес матрица мен ә мбебап ретінде функцияландырады. Қ андай перинитальдық матрицда баланың шынайы жарақ аты кӛ рінсе ә р тү рлі жағ дайдағ ы негативті элементтердің шектелуін кү туге болады. Лифтегі ұ мтылып туу немесе туу ү йіндегі жолдағ ы такси мен қ ысқ ыштарды немесе басқ а амалдарды қ олдану арқ ылы елу сағ ат ұ зақ тылық пен туу арасында айырмашылық бар. Трансперсоналдық аймақ. С. Гроффтың пікірі бойынша, трансперсоналдық қ ұ былыстар адам мен космос арасындағ ы байланысты-ӛ зара қ арым-қ атынасты кӛ рсетеді, қ азіргі кезде ол тү сініксіз. Бұ л себеп бойынша келесідей болжауғ а болады, адамның санасы шектен шығ ып, уақ ыт пен кең істік шектерін жең генде, дара санасыздық ты терең зерттеу бү кіл ә лем бойынша эмперикалық саяхаттау болғ анда перинатальдық даму кезінде ә деттен тыс сандық -сапалық кӛ теріліс болуы мү мкін. Трансперсоналдық қ обалжулар одан ӛ ткен адамдармен тарихи уақ ытқ а ӛ ту мен ӛ з жү зеге асыруларын, ата-бабаларының ӛ мірін еске алғ анда биологиялық жә не рухани ӛ ткен шақ ты зерттеу ретінде тү сіндіріледі. Сананың трансперсоналдық кӛ рінуінен ӛ ткен адамдар сананың орталық жү йке жү йесінің жемісі емес екенін жә не ол тек адамғ а ғ ана тә н емес, ол біріншіден шығ арып немесе енгізуге болмайтын ӛ мір сү рудің сипаттамасы болып табылады. Адам психикасы ӛ з міні бойынша барлық ӛ мір сү рушілер мен бү кіл ә леммен ӛ лшенген. Бұ л классикалық логика бойынша қ исынсыз жә не мү мкін емес болып келеді, бірақ адамғ а ӛ згеше екі жақ тылық тә н: кейбір жағ дайларда адамдарды жеке материалдық объект, биологиялық машина ретінде сипаттауғ а болады, сондай-ақ, адамды ағ заның функциялары мен оның денесіне тең естіруге болады. Бірақ кейбір жағ дайларда адамды сызық тық себептілік, уақ ыт пен кең істіктің шекараларын жең етін сананың шектеусіз аймағ ы ретінде функцияландыруғ а болады. Эмоционалдық, психосоматикалық жә не тұ лғ ааралық мә селелер санасыздық тың барлық дең гейімен (биографиялық, перинаталдық, трансперсоналдық) байланысты, кейде барлығ ына тү бірленеді. Келістің басты ерекше сипаттамасы-тә жірибиенің жаң а аймағ ына клиентпен баруғ а дайын болу, сана эволюциясының мү мкіндіктері мен рухани жә не космостық ӛ лшемнің маң ыздылығ ы танылатын жан морал болып табылады. Кӛ бінесе сана ү сті, ұ жымдық санасыздық тү сініктері қ олданылады. Психотикалық жағ дайларда ӛ зін ӛ зі дамыту ресурсы мен рухани дағ дарыс кӛ рінеді.

Сананың ӛ згеріс жағ дайында пайда болғ ан негізгі қ обалжулар клиентке жеке санасыздығ ымен кездесуге ғ ана мү мкіндік бермей, сондай-ақ, рухани жә не космостық ӛ лшеммен сай тә жірибемен тұ руғ а мү мкіндік береді.

3.2 Ә леуметтену тҥ сінігі мен маң ызы

Адам-ә леуметтік жан. Ӛ зінің бірінші ӛ мір сү ру кү нінен бастап ӛ зіне ұ қ састармен байланысты, ә р тү рлі ә леуметтік ӛ зара ә рекеттесулерге қ атысады. Адам ә леуметтік қ арым-қ атынастың бірінші тә жірибиесін сӛ йлеуден бұ рын иеленеді. Социумның бӛ лігі бола тұ ра адам тұ лғ аның бӛ лінбес бӛ лігі болатын белгілі бір субьективтік тә жірибиені игереді. Ә леуметтену-индивидтің ә леуметтік тә жірибиені белсенді ӛ ндеуі мен игеруінің қ орытындылау ү рдісі. Ә леуметтену ү рдісі адамдардың біркелкі іс-ә рекетімен жә не қ арым-қ атынасымен тікелей байланысты. Ә леуметтенудің маң ызы адамды нақ ты қ оғ ам жағ дайына негіздеу мен қ абілеттендіруден тұ рады. Ә леуметтену мен бейімделу процесі бір-бірімен тікелей байланысты. Бейімделу бұ л адамның бағ ыты мен ә леуметтік жү ріс-тұ рысына қ атысты ә леуметтік ортаның кү тімдері мен талаптарының сә йкес келуі; адамның ә рекеттенуі мен ӛ зін ӛ зі бағ алауының оның мү мкіндіктері мен ә леуметтік ортаның шынайылығ ымен сә йкес келуі. Сонымен бейімделу-бұ л индивидтің

ә леуметтік жан болуының қ орытындысы мен процесі. Жекелену-адамды қ оғ амда автономизиялациялау процесі. Бұ л процестің қ орытындысы- адамның жеке кӛ зқ арасы болуына, жеке ү йіршілік, ӛ зіне қ атысты сұ рақ тарды жеке ӛ зі шешу, ӛ зін ӛ зі бекітуге, ұ йымдастыруғ а, анық тауғ а, ӛ згеруге кедергі жасайтын ӛ мірлік жағ дайларғ а қ арсы тұ ратын қ абілеттіліктердің болуына қ ажеттіліктері. Сонымен, жекелену-адамдық даралық тың қ ұ рылу қ орытындысы мен процесі. Жоғ арыда айтылғ андарғ а тоқ тала келе, ә леуметтену процесінде қ оғ амдағ ы адамның бейімделу шамасы мен оның қ оғ амғ а ену дең гейі арасында соң ына дейін шешілмеген ішкі қ ақ тығ ыс бар.

3.3 Ә леуметтену факторлары

Ә леуметтену балалардың, жасӛ спірімдердің, жастардың олардың дамуына ә сер ететін ә р тү рлі сандық жағ дайлармен қ арым-қ атынасында жү реді. Адамғ а ә сер ететін бұ л жағ дайлар факторлар деп аталады. Олардың барлығ ы анық талмағ ан, ал белгілілері зерттелмеген. Зерттелген факторлар туралы білім тепе-тең дік кү йде емес: кейбіреулері кӛ п белгілі, ал кейбіреулері орташа, ал ү шіншілері кішкене белгілі. Аз немесе кӛ п зерттелген жағ дайлар немесе ә леуметтену факторларын шартты тү рде тӛ рт топқ а бӛ луге болады.

Біріншісі-мегафакторлар, (мега-ӛ те ү лкен, жалпы)-космос, планета, ә лем, олар жердің барлық адамдарына басқ а факторлар тобы арқ ылы ә сер етеді.

Екіншісі-макрофакторлар (макро-ү лкен)-мемлекет, этнос, қ оғ ам, ә лем, белгілі бір мемлекетте тұ рғ андардың ә леуметтенуіне ә сер етеді (бұ лә сер ету басқ а екі факторлар тобына негізделеді). Ү шіншісі-мезафакторлар (мезо-орташа, аралық) басқ а немесе сол субмә дениетке кіруі бойынша; сол немесе басқ а бұ қ аралық коммуникация жү йесінің (радио, теледидар жә не т. б.) аудиториясына кіруі бойынша; олар тұ ратын аймақ (аудан, ауыл, қ ала жә не т. б.) бойынша бӛ лінетін ү лкен адам топтарының ә леуметтену жағ дайы. Мезофакторлар адамның ә леуметтенуіне тікелей, сондай-ақ, тӛ ртінші топ микрофакторлар арқ ылы ә сер етеді. Оларғ а олармен ә рекеттесетін нақ ты адамдарғ а –отбасы мен ү йелмен, кӛ рші, қ ұ рдастар тобы, тә рбиелік ұ йымдар, ә р тү рлі қ оғ амдық, мемлекеттік, діни жә не жекеменшік ұ йымдар, микросоциумғ а ә сер ететін факторлар жатады. Адамның қ алай ӛ суі мен оның тұ рақ тануындағ ы маң ызды рӛ лді ӛ мірі қ арым-қ атынаста ӛ тетін адам атқ арады. Олар ә леуметтену агенттері деп аталады. Ә р тү рлі жасерекшелік кезең де агенттер спецификалық болып келеді. Созылмалы жә не бастауыш ә леуметтенуден басқ а алғ ашқ ы жә не екінші ә леуметтену болады, ә леуметтену агенттері мен институттары да алғ ашқ ы жә не екінші болып бӛ лінеді. Алғ ашқ ы ә леуметтену агенттері-жақ ын жә не алыс туыстар, бала қ араушылар, отбасы достары, қ ұ рдастар, мұ ғ алімдер, дә рігерлер, жаттық тырушылар, жастық топтардың лидерлері. Ә леуметтанудағ ы «алғ ашқ ы» термині адамғ а қ атысты жақ ын аймақ ты қ амтиды. Екінші ә леуметтену агенттері-сот, партия, мӛ р, радио, теледидар қ ызметкерлері, мемлекет, ә скер, мекеме, университет, мектеп ә кімшілігінің ӛ кілдері. Екінші термині адамғ а аз ә сер ететіндерді анық тайды. Алғ ашқ ы ә леуметтену адам ӛ мірінің бірінші жартысында интенсивті, ол сондай-ақ екінші жартысында сақ талады. Керісінше екінші ә леуметтену екінші ә леуметтену институты деп аталатын: ӛ неркә сіп, мемлекет, бұ қ аралық ақ параттық қ ұ рал, ә скер, сот сияқ ты формальды ұ йымдар мен мекемелермен кездесетін адам ӛ мірінің екінші жартысын қ амтиды. Алғ ашқ ы ә леуметтену агенттері ә рқ айсысы бірнеше функцияны (ә ке, тә рбиеші, ә кімшілік, мұ ғ алім, дос) атқ арады, екінші агенттер бір немесе екі функцияны атқ арады. Алғ ашқ ы ә леуметтену агенттерінің ролі мен статусы біркелкі емес: балағ а қ атысты ата-ананың ролі жоғ ары болып табылады, ал оның қ ұ рдастары баламен бір позицияда болып, ата-аналар кешірмейтін ә леуметтік нормалар мен адамгершілік принциптердің бұ зылуын кешіреді. Белгілі бір жағ дайда қ ұ рдастар мен ата- аналар балағ а қ арама-қ арсы бағ ытта ә сер етеді жә не алғ ашқ ысы екіншісіне жағ дай жасайды. Басқ аша айтқ анда, бала ү лкендерден ү лкен болуды, ал қ ұ рдастарынан бала болуды: тӛ белесу, алдау, достасу, шынайы болуды ү йренеді. Сондық тан ата-аналар ӛ з баласының қ ұ рдастарын балағ а ә сер ету кү ресіндегі бә секелес ретінде санайды. Қ ұ рдастардың шағ ын тобы маң ызды ә леуметтік функцияны атқ арады-тә уелділік жағ дайынан тә уелсіздік жағ дайына, балалық тан ү лкен кезең ге ӛ туді жең ілдетеді. Ата-аналар балағ а біреуді басқ аруғ а жә не лидер болуғ а ү йретпеулері мү мкін. Алғ ашқ ы ә леуметтену агенттерінің ә леуметтендіруші функциялары ӛ зара байланысқ ан: баланың қ ұ рдастары ата-аналардың ә леуметтендіру функциясын атқ арып, оларды ауыстырады жә не керісінше; ата-аналар мен

қ ұ рдастардың функциялары ӛ згермелі, екіншілері ата-ананы ауыстыра алады. Мұ ндай екінші ә леуметтендіру агенттерінде болмайды, ӛ йткені олар аз спецификада: сот бригадир немесе мұ ғ алімді ауыстыра алмайды. Сондай-ақ, алғ ашқ ы ә леуметтендіру агенттеріне қ арағ анда екінші ә леуметтендіру агенттері ӛ з ролін атқ аруда ақ ша алады.

3.4 Ә леуметтену механизмі мен қ ҧ ралы

Адамның ә леуметтенуі сол немесе басқ а ә леуметтенушіге, қ оғ амғ а мазмұ ны спецификалық болып келетін ә мбебеап қ ұ ралдардың кең ауқ ымы арқ ылы жү зеге асады. Оғ ан баланы тамақ тандыру мен кү тім жасау; қ ұ рылғ ан тұ рмыстық жә не гигиеналық шеберліктер; адамды қ оршағ ан материалдық мә дениет жемісі; рухани мә дениет элементі (ертегілерден бастап ескерткіштерге дейін); қ арым-қ атынас мазмұ ны мен стилі, сондай-ақ тә рбиелік жә не басқ а ә леуметтендіруші ұ йымдарда, қ ұ рдастар тобында, отбасындағ ы жазалау мен мадақ тау ә дістері; адам ӛ мірлік іс-ә рекетінің негізгі аймақ тарындағ ы - отбасылық, кә сіби, қ оғ амдық жә не діни аймақ тарда, спортта, пә ндік-практикалық жә не рухани-практикалық іс-ә рекетте, танымда, ойында, қ арым-қ атынаста адамды енгізу жатады. Ә рбір қ оғ ам, ә рбір ұ йым, ә рбір ә леуметтік топ (шағ ын немесе ү лкен) ӛ зінің тарихында позитивті жә не негативті, формальды жә не формальды емес санкцияларды-ояту мен сендіру амалдарын, ескерту мен қ ысым жасау шараларын, физикалық зорлық -зомбылық жасауғ а дейін, мадақ тау жә не ерекшелеу тә сілдерін ӛ ң дейді. Бұ л амалдар мен шаралардың кӛ мегімен адамдар жә не адамдар топтарының жү ріс-тұ рысы осы мә дениеттегі қ абылданғ ан қ ұ ндылық тар мен нормалармен сә йкестен-діріледі. Адамның ә леуметтенуі ә р тү рлі факторлар мен агенттермен ӛ зара ә рекеттесуі шартты тү рдегі «механизмдер» кӛ мегімен жү зеге асады. Ә леуметтену «механизмдерін» қ арастыруда ә р тү рлі келістер бар. Француз ә леуметтік психологы Габриэль Тард еліктеуді негізгі деп санады. Американдық ғ алым Ури Бронфенбренер ә леуметтену механизміне адам ӛ мір сү ретін ортадағ ы ӛ згермелі жағ дайлар мен белсенді ӛ сіп жатқ ан адам жаны арасындағ ы прогрессивті ӛ зара аккомадацияны (икемделу) жатқ ызады, ал А.В. Петровский тұ лғ аның даму процесіндегі интеграциялану, даралану мен бейімделу фазаларының заң дық ауысуын жатқ ызады. Бар мә ліметтерді негіздей отырып А. В. Мудрик педагогика тұ рғ ысынан ә р тү рлі жасерекшелік кезең дегі адамды тә рбиелеу процесінде жиі қ олдану мен ескеруді қ ажет ететін бірнеше ә мбебап ә леуметтену механизмдерін бӛ ліп кӛ рсетеді. Психологиялық жә не ә леуметтік-психологиялық механизмдерге

тӛ мендегілерді жатқ ызуғ а болады. Импритинг – адам ӛ мірінің маң ызды объектілеріне ә сер етушілердің ерекшеліктерінің рецепторлық жә не саналық дең гейдегі адамның тіркеуі. Импритинг алғ ашқ ы балалық шақ та жү реді. Кейде соң ғ ы дең гейлерде бейнелер мен сезімдер кездеседі. Экзистенциалдық басым-тілді игеру мен маң ызды адамдармен қ арым-қ атынас процесінде міндетті ә леуметтік жү ріс-тұ рыс нормаларын санасыз игеру. Еліктеу – белгілі бір амалмен, бейнемен жү ру. Бұ л жағ дайда адамның ә леуметтік тә жірибені игеруі жү реді. Идентификация – адамның ӛ зін басқ а адаммен, топпен, бейнемен сә йкестендіруі. Рефлексия – маң ызды тұ лғ аларғ а, қ оғ амдық қ ұ рдастарғ а, отбасына, қ оғ амның ә р тү рлі институттарына тә н қ ұ ндылық тарды қ абылдап, бағ алайтын, адамның ішкі диалогі. Рефлексия бірнеше тү рлердің ішкі диалогін кӛ рсетеді: ойдан туғ ан тұ лғ алар мен адам «Мен»-інің ерекшелігі арасындағ ы қ атынас. Рефлексия кӛ мегімен шынайылық тағ ы ӛ зінің ролі мен ӛ зінің, ол тұ ратын шынайылық ты тү сіну қ орытындысында адам қ ұ рылып, ӛ згеруі мү мкін. Ә леуметтенудің дә стү рлі механизмдері адамның отбасы мен жақ ын айналасындағ ыларғ а тә н стереотиптер, кӛ зқ арастар, жү ріс-тұ рыс эталондары, нормаларды игеруін кӛ рсетеді. Бұ л игерулер ереже бойынша, стеореотиптерді критикалық емес қ абылдау кӛ мегімен санасыз дең гейде жү реді. Дә стү рлік механизмнің тиімділігі адам «қ ашан керектігін» білгенде рельефті тү рде кӛ рінеді, бірақ оның бұ л мағ ынасы оның айналасындағ ы дә стү рлерге қ арсы тұ рады. Бұ л жағ дайда француз ойшылы Мишель Монтеннің? ойы дұ рыс болып табылады. Ол келесідей жазғ ан: «Біз ӛ зіміздікін ә рқ ашан жақ тасамыз да дә стү рлер мен жалпы қ абылданғ ан ӛ мірлік ережелер бізді ӛ зімен бірге ілестіріп ә кетеді». Сондай-ақ, дә стү рлік механизмнің тиімділігі мысалы балалық шақ та игерілген, ӛ згерген жағ дайларғ а байланысты шектелген, қ ажет емес, келесі жасерекшелік кезең дерде жә не ӛ мірлік жағ дайлардың кезекті ӛ згерісінде адамның жү ріс-тұ рысында кӛ рінетін сол немесе басқ а ә леуметтік элементтерде кӛ рінеді. Ә леуметтенудің институтционалдық механизмі, аты айтып тұ рғ андай, ӛ зінің негізгі функцияларымен (ӛ неркә сіптік, қ оғ амдық, клубтық жә не басқ а қ ұ рылымдар, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары) паралельді ә леуметтендіруші функцияларды ұ йымдастыратын, оның ә леуметтенуіне арнайы қ ұ рылғ ан сияқ ты ә р тү рлі ұ йымдар жә не қ оғ ам институттарымен адамның ӛ зара ә рекеттесу ү рдісінде функцияланады. Адамның ә р тү рлі институттар мен ұ йымдармен қ арым-қ атынас процесінде ә леуметтік қ абылданғ ан жү ріс-тұ рыс тә жірибиесі мен білімі жинақ талады, сондай-ақ ә леуметтік нормаларды қ ақ тығ ыстық жә не қ ақ тығ ыстық емес орындау жә не ә леуметтік қ абылданғ ан жү ріс-тұ ры симмитациясының тә жірибиесі жинақ талады. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары ә леуметтік институт ретінде белгілі бір ақ паратты беру кӛ мегімен ғ ана емес, сондай-ақ, теле бағ дарламалар, кинофильмдер, кітап батырларының жү ріс-тұ рыс бейнесін кӛ рсету арқ ылы адамның ә леуметтенуіне ә сер етеді. Бұ л ә сер етудің тиімділігі Батыс еуропалық балеттің реформаторы Жан Жорж Новер белгілегендей анық талады: «батырлардан ӛ тетін сезім жай адамдардың сезіміне қ арағ анда ү лкен кү штілігімен, нақ тылығ ымен ерекшелінеді, оларғ а

еліктеу оң ай». Адамдар жас жә не дара ерекшеліктеріне сә йкес ӛ здеріне тә н жү ріс-тұ рыс бейнесін, ӛ мір стилін қ абылдап, ӛ здерін сол немесе басқ а батырлармен сә йкестендіреді. Ә леуметтенудің стилдік механизмі белгілі бір субмә дениет аймағ ында жү зеге асады. Субмә дениет дегеніміз сол немесе басқ а жасерекшелік, кә сіби немесе ә леуметтік топтың нақ ты жү ріс-тұ рыс стилі мен ойын толық тай қ ұ райтын, нақ ты кә сіби немесе мә дени қ абаттағ ы

немесе белгілі бір жастағ ы адамғ а тә н моральдық -психологиялық сипаттар

мен жү ріс-тұ рыс кӛ ріністерінің кешені. Ә леуметтенудің тұ лғ ааралық механизмі адамғ а субьективті маң ызды адамдармен қ арым-қ атынас процесінде функцияланады. Ол ү шін ата-аналары (ә р тү рлі жастағ ы), ә рбір сыйлы ү лкен адам, ӛ з немесе басқ а жыныстағ ы қ ұ рдасы маң ызды болып табылуы мү мкін. Бірақ кейбір жағ дайларда топтар немесе ұ йымдардағ ы маң ызды адамдармен қ арым-қ атынас адамғ а тә н емес топ немесе ұ йым ә сер ететін ә серді беруі мү мкін. Адамның ә леуметтенуі, сондай-ақ, баланың, жасӛ спірімдердің, жастардың ә леуметтенуі барлық аталғ ан механизмдер кӛ мегімен жү зеге асады. Бірақ ә р тү рлі жасерекшелік жә не ә леуметтік-мә дени топтарда, нақ ты адамдарда ә леуметтенудегі механизм рольдерінің қ атынасы ә р тү рлі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі: