І модуль. Қарым-қатынас психологиясы пәні және міндеттері 6 страница

2.3 Дене кү йі, қ озғ алыстары жә не дене қ имылдары

Адамның болып жатқ ан оқ иғ ағ а кө зқ арасын сө зсіз білдіретін қ озғ алыстарғ а: дене кү йі, қ озғ алыстары жә не дене қ имылдары жатады. Олар тек нақ ты адамды сипаттайды деген пікір бар. Дегенмен, сө зсіз қ имыл арқ ылы кӛ зқ арасын білдіруде қ олданылатын қ имылдарда ә леуметтік мә ртебе, мә дени нормалар жә не жеке тұ лғ аның белгілі психологиялық жай-кү йі кө рінеді. Дене кү йі – адам кең істікте қ абылдайтын дене қ имылының оғ ан ілесетін немесе оны ӛ згертетін қ озғ алыстарымен келісуі. Кө птеген адамдарғ а тә н кейбір ү лгілі дене кү йлерін қ арайық. Мысалы, атап айтқ анда, «ашық» жә не «жабық» дене кү йлері ерекшеленеді. Бірінші дене кү йі ү шін бұ лшық еттердің босаң суы, ә ң гімелесіп жатқ ан адамғ а бет бұ ру, аяқ -қ олдарының айқ аспауы, бетке тік қ арау тә н. «Жабық» дене кү йінде адамның жекелеген дене мү шелерінің бұ лшық еттері қ атаяды, еденге немесе басқ а жақ қ а қ арап отырады, қ олдары немесе аяқ тары айқ астырылады. Біз ө мірде жиі байқ айтын кейбір дене кү йлерін сипаттау ү шін танымал сө здік айқ ындаулар пайдаланылады. Мысалы, «ол басын биік кө теріп келе жатты» немесе «ол жартылай ең кейіп тұ рды». Біздің ә рқ айсымызда жақ сы кө ретін бір немесе бірнеше дене кү йлеріміз бар, олар сол сә ттегі кө ң іл-кү йімізге сә йкес келмеуі де мү мкін, бірақ айналадағ ы адамдар оларды жиі қ олдануды ә дет деп емес, нақ ты мә н-жайғ а ә рекет ретінде бағ алауы мү мкін. Емін-еркін дене кү йінде тұ рғ ан адаммен сӛ йлесу оң ай. Айқ астырылғ ан қ олдар мен аяқ тар ә детте, адамның қ орғ аныс ә рекеті мен оның сол сә тте сӛ йлескісі келмейтінін білдіреді. «Қ олдарымен иегін ұ стап тұ ру» дене кү йі серіктес қ атты ойланғ анын немесе болып жатқ ан жағ дайда қ ызығ ушылығ ы жоғ алғ анын білдіреді. Егер адам ә ң гіме кезінде сізге ең кейсе, оғ ан сізбен ә ң гімелесу оң ай

жә не қ ызық ты екенін, ал ол орындық та немесе креслода шалқ айып отырса, оның сіздің хабарламаң ызғ а теріс ә серін білдіреді. Бағ ынбауды білдіру – ә ң гімелесіп жатқ ан адам бү йірін таяп тұ рғ ан дене кү йі, алайда, кейбір жағ дайда бұ л дене кү йі жұ мысқ а кірісуге дайындық ты білдіреді. Қ олдарын артында ұ стау – ө зі-ө зіне нақ сенімді болу дене кү йі, бірақ бір қ олы екінші қ олының алақ анынан ұ стап тұ рса, бұ л кейбір сенімсіздік белгісі. Басының артына жіберілген қ олдары, ә сіресе, орындық та шалқ аюмен ілескен кезде басқ алардың алдында басымдылығ ын еріксіз білдіру немесе ӛ зінің билігін сезіну дене кү йі. Кейбір жағ дайда бұ л дене кү йін ескерту ретінде тү сінуге болады «Сіз мені алдай алмайсыз, мен осындай жағ дайды білемін». Ү стелде отырғ ан адамның қ олдарының тұ рғ ысы маң ызды заттарды білдіре алады. Ә ң гіме кезінде қ олдарын ү стелдің астында ұ стайтын адам ә ң гімеге дайын емес немесе ө зінің қ обалжуын жасыруғ а тырысып жатыр деп есептейді. Бұ л ӛ зіндік қ орғ ану дене кү йі де бола алады, оны келуші адам тым белсенді ә рекеттер кезінде қ абылдаушы тарап пайдаланылады. Егер ә ң гіме кезінде сіздің серіктесің іздің денесі сізге, ал аяқ тары басқ а жақ қ а қ арап тұ рса, ол адам ә ң гімені тез арада аяқ тап, кеткісі келіп тұ рғ анын білдіреді. Тұ рғ ан кезде тығ ыз жақ ындағ ан аяқ тар бағ ынуды немесе қ орқ ынышты, сондай-ақ, сол сә тте келісуге жә не пікірін ө згертуге келісімін білдіреді. Дене қ имылдары да кө птеген жағ дайды білдіреді. Оларғ а деген ӛ зінің сезімі мен кө ң іл- кү йін білдіру қ ұ ралы ретінде кө зқ арас ә ртү рліелдерде ә ртү рлі болады. Мысалы, дене қ имылдарын жиі қ олданатын француздар итальяндық тардан тӛ рт есе артта қ алады, ал бұ л тұ рғ ыда скандинавтар дене қ имылдарын мү лдем пайдаланбайтын сияқ ты кө рінеді. Маң ызды жағ дайда адамдар ӛ з дене қ имылдарын бақ ылауғ а тырысады, ө йткені олар жасырғ ысы келетін шынайы сезімдерін білдіретінін тү сінеді. Мұ ндай жағ дайда аз дене қ имылдарын кө рсетуге тырысу керек. Алайда, толығ ымен оны болдырмау қ иын. Адамдар сө йлескен кезде пайдаланатын жекелеген дене қ имылдарының мағ ыналық маң ызын оның ә рқ айсысы дербес білінбейтінін, оны ә детте басқ а параллельді белгілер ілесетінін ескере отырып қ арайық. Нақ ты мә дениеттерге тә н интернационалды жә не ұ лттық дене қ имылдарын бӛ ліп кӛ рсетуге болады. Интернационалды дене қ имылдарын шартты тү рде келесі белгілер бойынша бірнеше топқ а бӛ лінеді: ашық тық, кү діктілік жә не сенімсіздік, келіспеушілік, жасырындық, агрессия, қ орғ ану, ойлану жә не бағ алау, сенімділік пен басымдылық. Ашық тық дене қ имылдары – серіктеске қ арай қ адамдар, сенімділікке шақ ыру. Оларғ а қ олдарының алақ андарын жоғ ары қ аратып тарту, саусақ тарын ажырату, киімін ағ ыту немесе тіптен оны шешіп тастау.

Ә ң гімелесіп жатқ анда киімін ағ ытып тастағ ан ер адамдар келісімге жиі жә не тез келеді.Сенімсіздік жә не кү діктілік дене қ имылдары ә ң гіме бойынша серіктеске кү дікті немесе сенімсіз қ арауды білдіреді. Оғ ан белгі болып мұ рнын ұ стау, оны сипау, сондай-ақ ең інен қ арау. Осы топтың басқ а ү лгілі дене қ имылы болып кө зін сү ртіп қ ою. Ә йелдер еркектерге қ арағ анда мұ ндай жағ дайда саусақ пен кө зінің астынан жү ргізеді. Келіспеу дене қ имылдары ә ң гіме бойынша серіктес ұ сынылып жатқ ан кө зқ араспен немесе пікірмен келіспеген жағ дайда кө рсетіледі. Егер ә ң гімелесуші иегін ү лкен жә не майысқ ан ортаң ғ ы саусағ ымен қ ысқ андай ұ стап тұ рса жә не бұ л ретте оның екінші саусағ ы бетінде кө лденеден тұ рса, ол келтіріліп жатқ ан негіздерге сын кө збен қ арайтынын білдіреді. «Айқ астырылғ ан қ олдар» дене қ имылының нұ сқ асында ү лкен саусақ тар кө лденеден ұ сталып, ақ ырындап қ озғ ала алады. Бұ л дене қ имылы адамның болып жатқ ан жағ дайғ а теріс кө зқ арасын жә не кейбір іскер адамдар жиі қ олданатын басымдылық ты кө рсетеді. Ұ сынылып жатқ ан пікірмен келіспеу туралы, атап айтқ анда, отырғ ан адамның шешім қ абылданып жатқ ан ү й-жайдан шығ а беріс жағ ына аяғ ын бұ рып отыру білдіреді. Жасыру дене қ имылдары адамның ә ң гімелесіп жатқ ан адамнан бірнә рсе жасыру ниетін білдіреді. Бұ л жағ дайда ол еріксіз кө здерін немесе иегін сү рте береді, аузын, кө здерін немес қ ұ лақ тарын қ олдарымен жабуғ а тырысады, басқ а жақ қ а қ арап отырады, сө йлескен кезде ө тірік жө теледі. Психологтар ө тірік айтып жатқ ан адамды, ол айқ ындық ты жасырғ ысы келсе де, дене қ имылдары білдіріп қ ояды деп есептейді. Бұ л жағ дайда ә ң гімелесіп жатқ ан адамның кү йгелектігін жасырып жатқ ан ө тірігінен айыру маң ызды. Ө тірікті қ алай айыру жә не анық тау туралы ә рі қ арай арнайы тарауда толығ ырақ айтылады. Агрессияны білдіретін дене қ имылдары қ олдың саусақ тарын тізеде айқ астыру, жұ дырығ ын тұ ю, қ олдарын белде ұ стау жә не бұ л ретте аяқ тарын алшайтып тұ ру, сұ қ саусағ ы ә ң гіме бойынша серіктестігінің жағ ына бағ ытталғ ан. Егер ә ң гімелесіп жатқ ан адам шабуыл тұ рғ ығ а ө ту кү йінде тұ рса немесе дұ шпандық білдіре бастаса, кү йгелектіктен айырылу ү шін ө зінің сө зін жә не қ имылдарын баяулату керек, ал ол кө мектеспесе, ә ң гіменің тақ ырыбын ауыстыруғ а тырысу керек. Қ орғ ануды білдіретін дене қ имылдары ә ң гімелесуші қ ауіп-қ атерді сезген кезде кӛ рінеді. Оны кеудесінде айқ астырылғ ан қ олдары білдіреді. Бірақ, кейбір жағ дайда ол - ө зіне сенімділік пен жан тыныштығ ын білдіреді. Осы топтың дене қ имылдарына қ олдарды айқ астыру, қ ол буындары иық тарды кү шпен саусақ тары ағ арғ анша қ ұ рсаулау жатады. Мұ ндай дене қ имылы қ арама-қ арсы тұ руда шекті кү штенуді білдіреді. Бұ л сә тте серіктес сізге суық кішкене сығ арайғ ан кө зқ араспен, кейбір жағ дайда жасанды кү ліп қ арай алады. Мұ ндай кезде шиеленіскен жағ дайды азайту жө нінде шаралар дереу қ абылдау керек, немесе ол ө зін бақ ыламауы мү мкін. Ойлану жә не бағ алау дене қ имылдарына «қ олдары бетінің қ асында» жақ сы танымал дене қ имылы жатады. Біл бірінші кезектен қ ызығ ушылық білдіруді растайды. Осы топқ а жататын басқ а дене қ имылы болып «кең сірікті уқ алау» болып табылады. Бұ л ә детте кө зді жабумен, болып жатқ ан жағ дайды терең ойланумен ілеседі. Шешім қ абылдау сә тінде, ә сіресе шешім қ алыптасу кезең інде болғ ан жағ дайда, ә ң гімелесуші иегін аздап қ асып, кө здерін сығ ырайта алады. Ө зіне сенімділік пен басымдылық дене қ имылдары «білектерін ұ стап, қ олдарын арқ асының артына жіберуді», «қ олдарын басының артына жіберуді» қ амтиды, екінші жағ дайда бұ л ө зіндік алдында айтылып кеткен басымдылық ты білдіреді. Осындай дене қ имылдар тү ріне қ ол саусақ тарын пирамида ретінде жинау жә не қ олдарды қ алтағ а салып, ү лкен саусақ тарды сыртқ а шығ арып қ ою жатады. Кү йгелектік пен сенімсіздікте қ олдары мен саусақ тарының айқ астырылуы, алақ андарын уқ алау, қ олдарын аздап сипалау, қ ұ лағ ын, кө здерін немесе киімінің жағ асын тарту, сақ иналарын, білектері немесе қ олдарындағ ы сағ аттарды дұ рыстап отырады. Ә ң гіме барысында жасап жатқ ан барлық дене қ имылдары шартты тү рде екі топқ а бӛ лінеді: дербес жә не қ осымша дене қ имылдары. Бірінші жағ дайда оларды коммуникативті жә не мә нерлі деп атайды, екінші жағ дайда суреттеу деп аталады. Дене қ имылдарының бірінші тобына жең іске жету, қ ауіп тө ндіру, амандасу, тыйым салу, алғ ыс білдіру жә не т.с.с. қ имылдары жатады. Екіншіге қ уану, таң қ алу, масаттану, мақ ұ лдау, сасқ алақ тау секілді дене қ имылдары жатады. Осы топтың дене қ имылдары кө бінесе еріксіз, яғ ни адам жасырғ ысы келген болады. Ә ң гімелесуде сө здің мазмұ ны дене қ имылдарына сә йкес келмейтін жә не керісінше бірін-бірі толық тыратын жағ дайлар болады. Орынды дене қ имылдары қ ызығ ушылық пен жылы шырайлы білдіретінін, артық дене қ имылдары – алаң дау мен сенімсіздікті білдіретінін ескеру керек. Ә рине, кө птеген дене қ имылдары кө п функционалдық болып табылатынын, ал кейбіреулері ә ртү рлі елдерде ә ртү рлі мағ ынағ а ие екенін ұ мытпау керек,

бірақ ол туралы кейіннен айтылады. Ә ң гіме айтып жатқ ан адамның басын ең кеюі кө п нә рсені білдіреді, егер оның ә ртү рлі ерекшелігі адамның белгілі жан дү ниесін білдіретінін ескерсе. Мысалы, басты сол жақ қ а енкею – тұ рмыстық шаруаларды ойлау белгісі. Мұ ндай жағ дайда ә ң гімелесіп жатқ ан адам сіздің тұ рғ ың ызды тү сінеді деп ойлауғ а қ иын. Оң ғ а ең кею – философиялық кө ң іл-кү йді, ойғ а батуды білдіреді. Алғ а ең кею – ө зін кінә лі сезіну, ар-ожданы алдында азап шегу кү йін байқ атады. Жартылай артқ а ең кейту (басын жоғ ары ұ стау) – сол сә тте ө зіне сенімділікті кө рсетеді. Адамның тік тұ руы адамның байсалдылығ ы мен салмақ тылығ ын білдіреді. Адамның басын кө теру жә не тік ашық кө зқ арас оның қ арамағ ындағ ы адамдарғ а ық пал етуін білдіреді. Сө йлескен кезде тез бұ рылу немесе басын ең кейту сол мезетте айтқ ысы келіп тұ рғ анын білдіреді. Адамның эмоционалды жай-кү йі туралы оның жү рісі бойынша айтуғ а болады, адамның жү рісі оның қ озғ алу стилі мен ә детін сипаттайды. Мысалы, ашуланғ ан кезде – ол ауыр, кербездік кө рсеткен кезде – кең, қ уанғ ан кезде – жең іл, азап шегу жә не қ айғ ыру кезінде тұ нжыраң қ ы болады. «Аршынды» (қ адамдары ү лкен) жү ріс ә детте мақ сатты жә не жігерлі адамда болады, ал ү зілген жә не «сү рініп жү ру» сенімсіз жә не жасқ аншақ адамды сипаттайды. Қ ысқ а жә не ұ сақ қ адамдар сақ, ұ қ ыпты жә не тә сілқ ой адамда болады.

Біздің жү рісіміздің қ осымша сипаттамасы ү шін адамдар арнайы етістіктерді пайдаланады. Олар жү ріп тұ рғ ан адамның асығ ыстығ ын немесе белгілі кӛ ң іл кү йін кө рсетуге кө мектеседі. Мысалы, адам «зымырайды», «шабу» немесе «ұ шып тұ ру» уақ ыттың тығ ыздылығ ы немесе бара жатқ ан орнына дереу келу кезде барады; «баяу жү ру», «асық пай бару» ө те басымды немесе дұ шан болу жағ дайында болады; «сенделіп жү ру» жә не «ә рең -ә рең жү ру» жұ мысы болмағ ан кезде, сондай-ақ сасқ алақ тағ ан кезде білінеді. Сө йлесу кезінде басқ а адамғ а қ ол тигізу ө те маң ызды, замануи уақ ытта оны тиімді пайдалануғ а қ ол алысу кӛ мектеседі. И.Кант осығ ан орай қ олды «мидың кӛ рінетін бӛ лігі» деп бекер айтпағ ан. Ә рқ ашанда қ ол алысу серіктес туралы белгілі ақ парат білдіреді. Қ олды тым қ атты қ ысу ә сер тигізу ниетін білдіреді. Тым ә лсіз жә не қ ысқ а қ ысу қ ұ рғ ақ қ олдардың осал қ ол алысуы жасырғ ан немесе керісінше кӛ рсетіп тұ рғ ан парық сыздық пен немқ ұ райдық ты білдіруі мү мкін. Ұ зақ қ ол алысу жә не тым дымқ ыл қ олдар адамның қ атты алаң дауын

білдіреді. Аздап созылғ ан қ ол алысу жә не кү лімдеп, жылы қ арау достық ниетті білдіреді. Қ олдарды кө п сілкілеу кө бінесе жасандылық тың белгісі. Саусақ тарының шетін намысқ ор тә каппар немесе ө те селқ ос адамдар береді.

Серіктестің қ олын ө з қ олында ұ стап қ алу ұ сынылмайды, ө йткені ол басымдылығ ын кө рсету ү шін оның қ олын ә дейі ұ стайды деген сезімнен ың ғ айсыздық пен тітіркенуі мү мкін. Қ ол алысқ ан кезде алақ анды ә ртү рлі айналдыру белгілі мағ ынағ а ие болуы мү мкін. Егер сіз серіктестің қ олы алақ анымен тӛ мен бұ рсаң ыз, ондай қ ол алысу сіздің тарапың ыздан билік кӛ рсету деп есептеледі. Сіз ә ң гімеде басымды болуың ыз келетінін білдіресіз.

Егер сіз қ ол алысу ү шін алақ анды бетімен қ аратып берсең із, сіз бойсұ нушылық ты, ниет тү зулікті, ә ң гіме бастамасын серіктеске беруге дайындығ ың ызды білдіресіз. Егер қ ол алысу кезінде серіктестер қ олдарын бірдей орналастырса, екі тарап бір-біріне қ адір-қ ұ рметпен қ арайтынын жә не ө зара тү сіністікке бағ ытталғ анын білдіреді. Тіке (майыстырмай) қ ол алысу қ ұ рметтемеу белгісі болып табылады. Бұ л тең сіздікті ө зіндік білдіру жә не ара-қ ашық тық ты сақ таудың жасырын ниеті. Екі қ олмен амандасу серіктеске байланысты шын ниет пен сезімнің терең ділігін білдіреді жә не жақ сы танитын адамдарғ а қ атысты қ олданылады. Егер қ ол алысу кезінде екінші қ олы серіктестің шынтағ ына салса, бұ л білегін ұ стаудан кө рі кө бірек сезімді білдіреді. Егер қ олын иығ ына салса, бұ л одан да терең сезімді білдіреді. Тым қ атты емес жә не тым осал емес дұ рыс амандасу деп есептеледі. Қ ол алысуғ а басқ а да кӛ зқ арастар бар олар: барабар, сұ рау, басымды жә не еліктейтін тө рт бағ ытта қ арастырылады. Барабар деп оны серіктестің қ ол алысуы сияқ ты (жылдамдығ ы, қ аттылығ ы, ұ зақ тылығ ы жә не сілкілеудің болуы) бергісі келетіндіктен аталады. Іс жү зінде бұ л сізге қ арама-қ арсы отырғ ан адамғ а қ ол алысу кезінде жетекші роль берумен қ ол жеткізіледі. Оғ ан дұ рыс жауап бергеннен бұ рын ол қ алай жасайтынын барлық қ ұ рамдас бө ліктерін тү сініп алу ү шін бір сә т кү те тұ рың ыз, содан кейін жауап берің із. Бұ л ретте серіктестің қ олын тек ол сіздің қ олың ызды жібергеннен кейін жібере салың ыз. Тә жірибе кӛ птеген адамдардың қ ол алысуына ың ғ айлану керек екенін кӛ рсетеді. Алайда, «қ атты» немесе «ә рең -ә рең» қ ол алысатын адамғ а қ атысты осыны қ айталау керек емес, ӛ йткені бірінші жағ дайда сіз жарақ ат ала аласыз, ал екінші жағ дайда болашақ тағ ы қ арым-қ атынасты бү лдіріп аласыз. Сұ рау қ ол алысу басты сұ рақ ты қ оюдың ерекше тә сілі ү шін пайдаланылады – серіктес сіздің ойларың ызғ а қ аншалық ты қ арсылық білдіретінін білу ү шін. Бұ л келесі ә діспен тексеріледі. Сіз алақ аның ызды аздап ашып (сағ ат тілі бойынша тігінен аздап бұ рылғ ан) қ олың ызды бересіз.

Сіздің қ олың ызды алғ анда серіктес оны сол бағ ытта ә рі қ арай бұ руғ а тырысады. Сіз оны қ арсы бағ ытта бұ руың ыз керек. Бұ л қ озғ алыс ә зер байқ алатын болуы керек жә не қ ол алысу басталғ аннан кейін жасалуы тиіс егер сіз бұ л ретте серіктестің буындарында қ атты қ арсылық сезсең із, оны мінезі қ айсар жә не осы сә тте оның тарапынан оң ай келісім болмайтыны жә не керісінше екенін білдіреді. Басымды қ ол алысуды пайдаланылатын адам екінші тарапты алақ аны жерге қ арағ ан қ олды ұ сыну арқ ылы бағ ынысты жағ дай алуғ а мә жбү рлеу мақ саты бар. Оғ ан қ арсылық білдіру ү шін біріншіден, серіктестің қ олын қ арама-қ арсы бұ руғ а тырысуғ а болады, екіншіден, (бұ л неғ ұ рлым тиімдірек), алғ а кішкентай қ адам жасап, қ ысқ ан қ олын ө зіне тартуғ а болады. Ү шіншіден, сіз ӛ зің іздің бос қ олың ызды қ олдардың ү стінен қ оя аласыз, бұ л ауызша айтылмағ ан «мен бә рібір бағ ынбаймын» деген сө здермен тең болады. Еліктейтін қ ол алысу – бұ л негізінен толық қ ол алысу емес, бұ л кезде бізге қ олдың буындарын емес, білегін ғ ана ұ сынады. Қ алыптасқ ан қ иын жә не сізге жағ ымсыз жағ дайдан шығ у ү шін сол қ олың ызбен серіктестің он қ олының білегін ұ стап, кӛ здеріне байсалды қ арап, оң қ олың ызды оның білегіне итеріп жіберіп, қ алыпты қ ол алысу ұ сынылады.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер: [ 1, 2, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]

Қ осымша ә дебиеттер: [2, 3, 8, 13, 15, 16, 20, 22, 25]

1 модуль бойынша Иллюстрациялық жә не ү лестірмелі материалдар: