І модуль. Қарым-қатынас психологиясы пәні және міндеттері 2 страница

Бейсө з тә сілдер адамның эмоциялық реакцияларының айнасы ретінде оның ортақ тасу барысындағ ы кө ң іл-кү йін тү сінуге жә рдемдеседі. Ортақ тасу кезінде олардың орны мен мә ні ө те биік. Бейсө з қ ұ ралдарғ а оптикалық -кинестикалық, паралингвистикалық жә не экстралингвистикалық, проксемикалық, визуалдық жү йелер жатады.

Оптика-кинестикалық жү йе, оны адамның қ олының (жест), бетінің (мимика), денесінің қ имылдары (пантомимика) қ ұ райды.

Акустикалық жү йеге паралингвистика жә не экстралингвистика жатады. Паралингвистика – бұ л коммуникатор дауысының сапасы: тембрі, ырғ ағ ы, қ аттылығ ы, жылдамдығ ы, интонациясы, логикалық екпіні. Экстралингвистика – бұ л дауыстың ө зі емес, оның айналасындағ ы қ ұ былыстар: жө тел, кү лкі, пауза, жылау т.б. Сө з болмаса да бұ лардың коммуникациялық мағ ынасы зор. Сондық тан коммуникацияның акустикалық ә дістерінің мә нін танып-білу, оларды тиімді пайдалану ортақ тасу барысын нә тижелі етеді.

Бейсө з жү йенің ішінде коммуникацияның кең істігі мен уақ ытын ұ йымдастыру да ү лкен роль атқ арады. Бетпе-бет сө йлеушілер ө з мақ сатына тез жетеді.

Тұ лғ ааралық коммуникацияның тағ ы бір психологиялық шарты – ортақ тасу серіктерінің тиімді тың дау техникасын мең геруі. Бір қ арағ анда ө зіне жақ ын «есту», «тың дау» ұ ғ ымдары ортақ тасу кезінде мағ ынасының айырмасын білдіреді. Адамдар бірін-бірі естіп тұ рып тың дамайды. Сондық тан, ғ ылыми тұ рғ ыдан тиімді жә не тиімсіз тың дау туралы айтуғ а ә бден болады.

Тиімсіз тың даудың жә йттері:

- сө йлеушінің сө зін, сезімін дұ рыс ұ қ пау;

- сө йлеушіде оны естімегендей тү йсік туғ ызу;

- сө йлеушінің мә селесін ө зіне ың ғ айлап ауыстыру;

- сө йлеушінің сө зін кү лкіге айналдыру, маң ызсыз деп табу;

- талқ ыланғ ан мә селенің дұ рыс шешімін таба алмау;

- ө зара тү сінушілікті дамытпау;

- ө зара сенімділікті орнатпау.

Тиімді тың дау – бұ л тың даушыдан тұ рақ ты зейінді, қ ызығ ушылық ты, ө згенің мә селесін беріліп қ абылдауғ а дарындық ты талап ететін кү рделі ерікті қ ұ былыс. Тиімді тың даудың екі тү рі бар: рефлексиялық жә не бейрефлексиялық.

Рефлексиялық тың дау сө йлеушіге тек эмоциялық демеу емес, ол белгілі мә селені шешуге араласқ ан кезде пайдаланылады. Бұ ндай жағ дайда тың даушы кері байланысты сө з арқ ылы жеткізеді. Тың даушы ә ң гіме тақ ырыбы бойынша ашық жә не жабық тү рдегі сұ рақ тарды қ ояды, сө йлемдердің мә нін анық тау ү шін қ айталайды, қ орытады, тү йіндейді.

Бейрефлексиялық тың дау – зейінді ү немдеу, сө з айтылмай тек бейсө з тә сілдерді белсенді қ олдану арқ ылы сө йлеушіге жан дү ниесін атқ аруғ а мү мкіндік беру.

Қ орыта айтқ анда, ортақ тасу мақ сатына жету ү шін тиімді тың дау техникасын мең геру қ ажет.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер: [1, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]

Қ осымша ә дебиеттер: [1, 2, 9, 12, 13, 18, 19, 22]

Дә ріс 3. Қ арым-қ атынастың жеке адам ретінде қ алыптасудағ ы ролі

Жоспар:

1. Ә леуметтік перцепция адамдарды бірлестіру принципі.

2. Жеке-дара қ абылдаудың механизмдері. Гуманизм принциптері.

3. Ө зара қ атынастың теориялық жә не практикалық зерттелуін гуманистік бағ ыт ғ алымдары пікірлері.

4. Ә леуметті-психологиялық оқ ыту арқ ылы қ арым-қ атынасты дамыту белгілі психологтар идеялары.

Дә ріс тезистері:

Адамдар ө зара бірлесе отырып, ортақ нә тижеге жету ү шін кү штерін біріктіре келісуіне бағ ытталуын қ арым-қ атынас деп тү сінеміз.

Гуманизм принциптеріне сә йкес қ арым-қ атынасқ а тү суші ә р адамғ а, қ атынас жасайтын басқ а адамдар жоғ ары бағ алы болып табылады.

Коммуникативтік компонентікті жоғ арылату ә леуметтік-психологиялық оқ ыту арқ ылы жетілдіріледі. Ә леуметті-психологиялық оқ ыту арқ ылы қ арым-қ атынасты дамыту белгілі психологтар Петровский А.В., Коряк Н.М., Золотнякова А.С., Яценко Т.С., Емельянов Ю.Н., Ковалев Г.А., Миккин Х.К., Субханкулов М.Г., Лисина М.И., Спиваковская А.С. ең бектерінде кө рсетілген.

Аса маң ызды сұ рақ мә селе болып, адамда қ андай қ ұ нды бағ ыттар қ алыптастыру арқ ылы гуманистік қ арым-қ атынасын қ ұ райтынымыз табылады.

Ө зара қ атынастың теориялық жә не практикалық зерттелуін гуманистік бағ ыт ғ алымдары М. Маслоу, М. Дорверг, К. Роджерс, С. Кратохвил енгізді.

Соң ғ ы кезең дерде аса ө зекті болып оқ ыту жә не тә рбиелеуді ізгіліктендіру кө лең кесінде оқ ытушы-педагогтың қ арым-қ атынасқ а тү суде таң дайтын типі, тә рбиеші жә не бала қ андай екені қ алып қ ойып жү р. Осындай ө зара қ атынасты сипаттай отырып, психолог В.Я. Ляудис: «Мұ ндай қ атынаста оқ ытушы жә не баланың позициялары қ атты ажырастырылып қ арсы бағ ытқ а қ ойылғ ан» - деп жазды. Ә рине мұ ндай қ арым-қ атынас ә рекетінің жемісті тү рін, жеке адамның творчистволығ ын дамытуғ а ә сер етпейді.

Яғ ни, қ арым-қ атынастағ ы жеке даралық позиция ө зекті болып қ алады. Қ атынас барысында ө з ара сыйластық, бірлесу, ө зге адамның позициясын субъект ретінде қ абылдау жә не тү сіну негіз болды.

Қ атынас гуманизмі дербестік рольдік позицияны саналы тү рде ө згертуде. Қ арым-қ атынастағ ы партнерді қ алай қ абылдайтының ыз аса маң ызды принципте болады. Егер педагог баланы ә сер ететін объект ретінде кө ретін болса, ө зара қ атынаста гуманистік жә не демократиялы ештең е болуы мү мкін емес. Психолог Л.А.Петровсакаяның тұ жырымдамасы бойынша қ арым-қ атынастың екі дең гейі болады: сыртқ ы дең гей (тә ртіптік, операциялы-техникалық жә не ішкі дең гей жеке – маң ызды терең дегіні қ озғ айтын).

Осығ ан байланысты біздің елде Д.Карнегидің қ арым-қ атынасты жеке басына комфортты болуын есептеп қ ұ ру керек деген кең есі тең тарап кетті.

Ресей психологы А.Бодалев «Адамдар бір-бірінің мү мкіндіктерін бағ алаынан, олардың бірлесе орындағ ан ә рекетінің ө ту сипаты мен нә тижесі байланысты» деп жазды.

Қ арым-қ атынас жетістігі кө п жағ дайда ә леуметтік перцепция дең гейімен анық талады, яғ ни адамдардың бірін-бірі, топ, ә леуметтік бірлестікте, ө зін-ө зі тү сінуі жә не бағ алауы, қ абылдауы.

Ә леуметтік перцепция адамдарды бірлестіріп, қ арым-қ атынас жасауғ а мә жбү р іс-ә рекет мағ ынасында зерттеу принципті мазмұ нды.

Ададардың сыртқ ы келбеті арқ ылы зерттеу заң дылық тары аса қ ызық ты.

Қ оршағ ан адамдарда жеке тұ лғ аның бейнесін қ алыптастыруда оның бет ә лпеті, сыртқ ы келбеті доминаттық роль атқ арады. Адам бейнесін қ абылдауда нақ ты мамандық тық айырмашылық бар. Қ абылдаудың дә лдігі жә не айқ ындығ ы педагог, суретші, музыкантты ажыратуғ а мү мкіндік береді.

Ә леуметтік перцепция зерттеулерінде ө зін-ө зі танып білу ө зекті мә селе болып табылады. Осы мә селе адамды кү рделі ө зін реттеуші жү йе ретінде тү сінуде аса маң ызды болып келеді. Американ психологтарының тұ жырымдамасына сә йкес адамның ө зі туралы пікірінің қ алыптасуы ү ш ә леуметті блоктан тұ рады: когнитивті, эмоционалды – бағ алаушы жә не реттеуші. Когнитивтік блоктың функциясы - ө зі туралы мә ліметті қ орыту жә не сақ тау, эмоциональды-бағ аланушынікі - ө зінің мү мкіндігі мен қ абілеттілігін бағ алап, ө зіне деген кө зқ арасты тағ алау, реттеуші блоктың функциясы - ө з тә ртібін жә не іс-ә рекетін реттеп, кері байланыс арқ ылы ө зі туралы мағ лұ матты коррекциялау. Ө зін-ө зі қ абылдау:

- ө зін басқ алармен салыстыру;

- ө зін басқ алардың қ абылдауын;

- ө з ә рекетінің нә тижесіне сә йкес;

- сыртқ ы кейпін қ абылдаудан тұ рады.

Ә леуметті перцепцияда аса маң ызды болып қ арым-қ атынастың вербалсыз ә дістері табылады.

Жеке-дара контакті процесінде адамдардың бірін-бірі қ абылдаудың негізгі ә дісі, жү ріс-тұ рысы, қ имылы, интонациясы, мимикалық маскасы. Мысалы: «кө здер контактісі» адамдар арасындағ ы қ атынасты реттеуші мпеханизм. Сол сияқ ты жест (қ имыл) тілі де ежелгі тілдің бірі болып табылады. Мысалы: аудиторияда алдында сө йлеп тұ рғ анда кейбір қ имылдар таң даушыларғ а агрессия, сыйламастық, тә кә ппарлық болып кө рінеді. Егерде сө йлеп тұ рғ ан адам бір аяғ ының екінші аяғ ына аударылып, қ озғ алақ тап тұ рса сенімсіздік тудырады. Артық интенсивті қ имылдар аудиториямен контактіге тү суге кедергі болады.

«Экспресивті психологияны кү нделікті қ олдану маң ызды қ имыл-қ озғ алысты дамытып қ ана қ оймайды, сонымен қ атар жалпы жеке – адамның қ алыптасуына ә сер етеді» - деп жазды В.А. Лабунская.

Жеке даралық қ атынаста ө зі туралы мә лімет, ө зінің тә ртібі, сонымен қ атар ө зге адамдардың қ ылығ ына жауапты реакцияны кө рсету маң ызды. Кері байланыс арқ ылы адам ө зінің тә ртібін коррекциямен, оны эффективті қ ұ растырып, ө зін бағ алауды қ алыптастырады. Кері байланысты жасай білу, қ арым-қ атынас жү йесінде компетенттігін кө рсету.

Ә детте адам ө зі туралы мә ліметтер бойынша ө мір кешеді. Егерде қ арым-қ атынас тә жірибесі «мен» деген бейнемен сә йкес қ абылданбаса, индивид қ орқ у жағ дайын сезінеді. Қ орқ уды қ абылдау «мен» ү шін қ орғ ануды актуализациялаумен ө теді. Психологиялық қ орғ аудың функциясы «мен» бейнесін қ олданудан тұ рады.

Т.С. Яценконың зерттеулерінде оқ ытушыда «қ орғ аныс жү йесі» болғ ан жағ дайда ол балаларғ а педагогикалық ық пал етуіне ә сер ететіні айтылғ ан.

Ә леуметті-психологиялық оқ ыту жағ дайында жеке тұ лғ аның бағ дарлау байлығ ының коррекциясына жеткізеді, шынайы «менің» қ атынас ситуациясындағ ы адекватты бейнесі қ амтамасыз етіледі.

Адам қ арым-қ атынаста қ иыншылық кездестіреді. Психолог Е.В.Куханованың тұ жырымдамасы бойынша «қ иын қ арым-қ атынас» ә леуметті-психологиялық феномен ретінде, адамдардың ө зара тү сініспеушілік формасында шынайы жағ дайларда байқ алады. Қ иын қ атынастың кө рсеткіштері: қ атынаста жасаудағ ы ұ зақ ү зіліс, бір сө зді жауап беру, интонацияны жоғ арылату, адамды тың дай алмау, ә ң гімені жалғ астырмау, контактіге тү се білмеу, кө здер контактісінің болмауы, дө рекелік, партнерді кемсіту, менсінбеу, жасық тық, ұ ялшақ тық, келіспеушілік, ө тірік, сенімсіздік, бірбеткейлік, партнердің пікіріне қ ұ лақ аспаушылық.

Қ арым-қ атынас қ иыншылығ ы ішкі кү йзеліс, жағ ымсыз эмоциямен білінеді. Қ атынастың бұ зылуы аса ауыр қ иыншылық формасы.

«Контактілердің барысында жү йелі тү рде партнердің ө зі саналы тү рде сезбейтін қ асиеттеріне назар аударылады...» Жеке-даралық формалсыз қ атынастың бұ зылуы – психологиялық араласты талап ететін (психотерапевт, психологтың кө мегі) қ атынас жү йесін ө згерту жә не коррекциялау арқ ылы ө теді.

Егер ө зара қ атынасқ а тү сетін адамдар тү сінушіліктің дең гейін анық тай алса жә не қ арым-қ атынас жасағ ан адамды тү сінемін деп ө зіне сенімді болғ анда ғ ана олардың арасында қ арым-қ атынас пайда болады. Қ арым-қ атынасқ а тү сінушілер ө здерінің саналарында бір-бірінің ішкі жан дү ниесін қ ұ растыруғ а, сезімдерін тү сінуге, қ ылық тарының себебін анық тауғ а тырысады. Бө где адамдарды тани тү суде ғ ана жеке адам алдағ ы баланың қ атынас дең гейін жоғ ары дә режеде, сенімді тү рде анық тауғ а мү мкіндік алады. Қ арым-қ атынасқ а тү сушілер ө зара бір-бірінің жан дү ниесін дә л тү сініп «оқ уынан» қ атынас дең гейі соғ ұ рлым жоғ ары болмақ. Қ арым-қ атынастың дамуына ең аз дегенде екі адам қ атынасады. Қ атынасқ а тү сушілер бірін-бірі тануда жеке-дара қ абылдаудың ү ш маң ызды механизмдерінің ә рекеті ерекшеленуі тиіс: олар идентификация, рефлексия жә не стереотипизация.

Идентификация – бұ л бө где адамды саналы тү рде оның мінезін тү сініп соның орнында ө зін сезінуі. Ө зара қ атынас кезінде адамдар бірінің орнына ө зін қ ойып кө ру ниетімен оның жан дү ниесін, ойын, ә рекетін, сезімін, ойша қ ұ растырады. Қ арым-қ атынас ү шін тек сырттай бө где адам ретінде оны тү сіну ғ ана емес, сондай-ақ онымен қ арым-қ атынасқ а тү скен жеке адам қ алайша ө зін қ абылдап, тү сініп тұ рғ анын назарына алу да маң ызды. Қ арым-қ атынасқ а тү скендердің біреуі ө зін қ андай тү рде қ абылданып тұ рғ анын саналы ойласа бұ л қ арым-қ атынас рефлексия деп аталады.

Рефлексия – бө где адамды тү сіну қ ұ рамына жатады. Бө где адамды тү сіну деген – сол адамның қ атынасын қ абылдаушы ретінде тек ө зіне арналғ андығ ын қ ұ птау. Осылайша адамның адамды қ абылдауы оның айнадағ ы бейнесі секілді.

Адам бө где жеке адамды бейнелеп отырып, ө зін де сол адамның қ абылдау айнасында бейнелейді. Қ арым-қ атынас жү ру барысында идентификация мен рефлексия бірлікте болады. Егер де ә рбір жеке адам ө зі қ арым-қ атынасқ а тү скен адамдар туралы ә рқ ашан толық ғ ылыми негіздерінен хабарланып отырылса, онда ол ө зара қ атынасты алдын-ала ешқ андай қ атесіз дә лдікпен қ ұ рар еді. Бірақ кү нделікті ө мірде ә рине адам осы тә різді дә л хабарғ а ие болмайды.

Стереотипизация – қ ылық тар тү рлерінің формасы жә не кейде ешқ андай негізсіз қ ылық тарды таныс немесе таныс сияқ ты кө рінетін қ ұ былыстарғ а жатқ ызу, яғ ни ә леуметтік стереотипке жауап беру. Стереотип бұ л жерде ө з бетінше қ алыптастырғ ан адам бейнесін ә рдайым белгі ретінде ұ стау.

Стереотипизация – қ арым-қ атынас қ орытындысы, жеке-дара қ абылдаудың тә жірибесін жинақ тау, кітаптар мен кинофильмдер, таныстарының есте қ алғ ан сө здері арқ ылы қ алыптасуы мү мкін. Бұ л ретте осы жинақ талғ ан білімдердің ө зі дұ рыс қ орытындылармен сә йкес келмей қ ате, дұ рыс емес болуы мү мкін. Жоғ арыда атап ө тілгендей қ арым-қ атынас жә й хабар алмастырумен ғ ана шектелуге тиісті емес.

Қ арым-қ атынас жоғ ары дең гейде болуы ү шін міндетті тү рде бірлестіктің қ орытындысы туралы ө зара хабар алмастыруды кө здейді.

Бө где адамғ а бір нә рсені хабарлағ анда, нұ сқ ау бергенде немесе сұ рақ тар қ ойғ анда, яғ ни онымен ө зара байланыс жасағ анда жеке адам ө зінің қ атынасының пайдалы екендігі жайында қ ажетті хабар алады.

Адам ө зінің уақ ытының кө бін жұ мыста ө ткізеді. Ол іспен айналысады - мү мкін ө міріндегі ең ү лкен іспен шығ ар.

Қ ай жерде жұ мыс істемесін, немен айналыспасын ол он шақ ты кө рінбейтін жіппен, қ оғ аммен байланысты жә не оның мү шесінің бірі. Оның негізгі міндеті - ө зіне жү ктелген міндетті шынайы жә не адалдық пен орындау, себебі біздер, қ оғ ам мү шелері, бір бірімізге тә уелдіміз. Ә р қ айсымыз - қ оғ амның алғ ашқ ы ү йірмесі, сатысы болып табылатын – ү лкен немесе кіші ұ жымның мү шесіміз. Осы ұ жымдағ ы моральдық ахуалғ а байланысты – онда жұ мыс атқ арылады. Ә рине жұ мыс нә тижесінің жоғ арлығ ы, ауызбіршілігі жә не тү сінушілігі мол ұ жымда болатыны жасырынды емес.

Ең бекті ұ йымдастыру сұ рақ тары, жетекші орны, оның беделі неде? - деген сұ рақ тар қ азіргі басқ ару психологиясы саласында шешіледі. Ә рине, басшы беделі оның жан-жақ тылығ ында, адамдарды ұ йымдастыру іскерілігінде, оларды біліп, қ ажеттілігін тү сінуде. Ө з сө зінде тұ ра алмаса ө те жақ сы ұ йымдастырушы да ұ жым алдында беделін тү сіреді. Қ ажетті сұ рағ ын шешу ү шін ө тірік айтып тайқ ақ тамай, адалдық ты айтқ ан орынды.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер: [1, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]

Қ осымша ә дебиеттер: [1, 2, 9, 12, 13, 18, 19, 22]

Дә ріс 4. Қ арым-қ атынас психологиясындағ ы адамдардың ө зара тү сінушілігі мен тү сініспеушілігі

Жоспар:

1. Қ арым-қ атынастың тү рлері.

2. Адамдардың бірін-бірі қ абылдауы мен тү сінуі.

3. Таным мен тү сінісудегі қ ателіктер себебі. Қ арым-қ атынас. Қ абылдау жә не тү сіну.

4. Қ арым-қ атынас жә не коммуникациясы.

5. Қ арым-қ атынас ә рекеттестік ретінде.

Дә ріс тезистері:

Қ арым-қ атынас дегеніміз қ арапайым да кү рделі проблема. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастардың тү рлері: жеке жә не қ ызметтік, дара жә не топтық, тең қ ұ қ ық ты жә не тә уелді, қ арама-қ арсылық ты жә не дау-дамайлы. Жеке қ атынастар екі адам арасындағ ы сү йіспеншілік пен жек кө рушіліктен, сыйластық пен араздық тан, сенім мен кү діктенуден тұ рады. Мұ ндай сипаттағ ы қ атынастардың пайда болуы ә р жеке адамның қ оғ амдағ ы орны мен міндетіне тә уелді емес. Қ ызметтік қ атынастар ә леуметтік топ не мекеме мү шелері арасында олардың сол топтағ ы қ ұ қ ы мен міндеттеріне орай қ алыптасады. Егер ара қ атынастар ә рбір адамның меншікті қ ажеттері сипатында қ аралса, олар жеке қ атынастар, ал ара қ атынас тұ тастай жү йелікке сү йеніп, екі, одан да кө п адамдардың сипаттамасы ретінде қ абылданса, топтық қ атынастар деп аталады. Адам аралық қ атынастан туындайтын ең қ иын да қ олайсыз қ ұ былыс – бұ л остранизм, қ оғ амнан аласталу, яғ ни кейбір адамдардың кө пшілік арасында сыйымсыздығ ынан ұ жымдық қ атынастан шеткерілеп қ алуы.

Адамдар арасындағ ы қ атынастардың ерекшелігі – олардың эмоционалды болуында. Адам адаммен араласа отырып, бір-біріне айрық ша сезімдер мен ық ыластарғ а кезігеді. Жеке аралық қ атынастар субъективті сипатта болып, ә р адамның шын мә ніндегі тұ лғ алық оң не теріс қ асиеттеріне сай келе бермейді. Олар ә рқ ашан адамның кө ң іл-кү йіне байланысты, бір адамның екінші адамғ а деген сезім толғ анысының ауысуымен ө згеріске келіп тұ рады. Кө ң іл-кү йдің бір сә ттік болуынан, жеке қ атынастар қ ұ былмалы келеді. Ал қ ызметтік қ атынастар жеке қ атынастарғ а қ арағ анда біршама тұ рақ ты, олар ә детте, кө ң іл-кү йге байланысты ө згере бермейді. Мұ ндай қ атынастар ә рбір тұ лғ аның кө ң іл-кү йіне бағ ына бермейтіндіктен, олар ресми қ атынастар деп те аталады. Ө мірде жеке жә не қ ызметтік қ атынастар ө зара кіріге байланысқ ан, сондық тан оларды нақ ты айырып, таза кү йінде қ арастыру мү мкін емес.

Тең қ ұ қ ық ты қ атынастар – қ атынас мү шелерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері тең герілген жерде, ал тә уелді қ атынастар қ ұ қ ық тары мен міндеттері бірдей болмағ ан жағ дайларда қ алыптасады.

Адамдар арасында қ арама-қ арсылық болмай, ө зара терең сыйластық жайлағ ан ортада ү йлесімді қ атынастар нышан береді. Адамдар арасындағ ы ү йлесімді қ атынастар ө мірде сирек кездеседі, сондық тан мұ ндай қ атынастарды адамдардың мә ң гі арман еткен мұ раты ретінде қ арастырғ ан жө н. Бұ л қ атынастар типіне тұ рмыста кездесетін «сү йіспеншілік» қ атынасын жатқ ызуғ а болады. Егер бір адамның екінші адамғ а психологиялық тартымы болса, бірін-бірі адамгершілік сезіммен қ абылдаса, бір-біріне қ олынан келген жақ сылығ ын аямаса, міне, мұ ндай қ атынасты – ү йлесімді қ атынас деуге болады.

Топ ішінде кейбір тұ лғ алардың ұ намды ниеттері екінші біреулердің келең сіз ниеттерімен тоғ ысқ ан болса бұ л қ арама-қ арсылық ты қ атынас деп аталады. Қ арама-қ арсылық ты қ атынастар негізінде толық ү йлесім болмағ анымен, оғ ан қ атысқ ан адамдар бір-бірінің ә рекеті мен ниетін тү гелдей шектемейді. Бірде келіссе, бірде қ арсы тұ рып, алғ а қ ойғ ан мақ сатқ а жету ү шін қ ажетті қ атынасты ү збейді. Қ атынас тү гелдей елемеу мен дау-дамайғ а бармайды.

Адамдардың бір-біріне ө шпенділгі болғ ан жерде жанжалды қ атынас орнайды. Қ оғ амдық -ә леуметтік жағ дайларғ а байланысты бір ортағ а тү сіп қ алғ ан адамдардың бірі екіншісінен ө зін алшақ ұ стау қ ажеттігі де туындап қ алады. Мұ ндай кездерде адамдар бір-біріне тікелей жек кө рушілік танытып, арадағ ы мә селе бойынша ешбір келісім мү мкіндігін таба алмайды да, іздемейді де.

Адамдар арсындағ ы тағ ы бір ерекше қ атынастың тү рі – бұ л екі ұ шты, амбивалентті қ атынастар. Мұ ндай қ атынастың себебі бір адамның екінші адамғ а деген ө зара тікелей екі бірдей эмоцияның: жек кө рушілік пен қ ұ рметтің қ осарлана жү руі.

Адамдар қ ажетсінулерінің арасында ө з мә ні бойынша ізгі адамгершілік сипатты байланыстар да болады. Мұ ны психологияда альтруистік қ атынас деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-ә рекеті ә рдайым тек жақ сылық қ а, қ ай жағ дайда да жә рдем етуге бағ ышталады.

Қ арым-қ атынасқ а ық пал етуші факторлардың бірі психологиялық ү йлестік. Кө п жағ дайда адамдар ө з қ ажеттіктерін қ анағ аттандыру ү шін бірін-бірі керек етеді, бірақ кө зқ арас, ниеттеріндегі болмашы айырмашылық тардан ө зара қ атынастарын қ алыпқ а тү сіре алмайды. Мұ дай толық психологиялық ү йлесім таба алмағ ан жандар арасында біршама ұ намды қ ызметтік қ атынастар болғ анымен, уақ ыт ө туімен бірте-бірте арақ атынастағ ы жеке психологиялық ү йлеспестік олардың ресми байланыстарының кедергісіне айналады.

Адамдар арасындағ ы қ атынастың орнығ уына немесе ө згеруіне ә сер ететін тағ ы бір фактор – бұ л адамдардың жас дең гейі. Жастың айырмашылығ ы неғ ұ рлым ү лкен болса, соғ ұ рлым психологиялық келіспеушілік те кө п болады.

Адамдардың ө здерінің қ атынасының сипатын сезе білуі бірнеше жағ дайларғ а байланысты болады. Біріншіден, адамның ой-ө рісі, сана-сезіміне байланысты. Ақ ылды адамдар ө здерінің айналасындағ ылармен қ атынасын жақ сы тү сініп, дұ рыс қ абылдайды. Екіншіден, адамның жасына тә уелді. Егде жастағ ы адамдар, балаларғ а қ арағ анда ө зара қ атынасты дә лірек пайымдайды, ұ намды не келең сіз қ атынастарды оң ай бағ алайды. Жас ұ лғ айғ ан сайын қ атынастар тек тұ рақ талып қ ана қ оймайды, адамның оларды бсақ ару қ абілеті де артады. Мұ ндай жағ дайда адамғ а кө мектесетін оның ө мірлік тә жірибесі.

2. Адамдар арасындағ ы қ атынастардың қ алыптасуы ә детте, олардың бірін-бірі қ абылдай алуы, тү сінуі жә не бағ алауына байланысты, яғ ни тілдесу нә тижесінде бір адамның екіншісінің образы жө нінде топшылағ ан ой-пікірі. Екінші адамның тұ лғ алық образын оның сырт пішіні мен психологиясын жә не ә рекет-қ ылығ ын байланыстыра, салыстырып тануғ а болады. Ал психологиялық бейне ә р адамның қ ажетсінуінен, қ ылық мотивтерінен, мінез бітістерінен, кө ң іл-кү йі мен іс-ә рекетінен кө рінеді. Адамның тұ лғ алық дә режесі оның дене қ ұ рылымы, психологиялық жә не қ ылық -ә рекеттік белгілері. Бұ л белгілер адамның сырт кө рінісінен, киімінен, іс-ә рекетінен, сө зінен, бет-ә лпетінен байқ алады. Адамның сырт кө рінісі мен психологиялық бейнесі арасында тікелей байланыс болмағ анымен, олардың екеуі де ө зара қ атынаста болады. Басқ а адам жө ніндегі біздің пайымдауымыз сырт келбет пен сө з, қ ылық кө рінісінен туындайды. Ғ ылым ежелден адам мінезі мен дене қ ұ рылысының ө зара байланысты екенін дә лелдеген. Дене қ ұ рылымы ерекше бітіске ие болғ ан адамдар мінезі жағ ынан да ө зара ұ қ сас. Осы тұ рғ ыдан барша адамдар ү ш типке жатады: астеник, пикник, атлетик. Пикник типтес адамдар – кө ң ілді, ү йіршең, ә ң гімешіл, ә рқ андай қ иыншылық қ а жасымайды; астеник адамдар – кө біне тұ йық, оң ашалық ты ұ натады, ү немі ойғ а шомып жү реді; ал атлетиктер – ұ стамсыз, дү лей келеді.