Ық типтері және қазіргі кездегі негізгі құқықтық жүйелер.

Қ ұ қ ық типін анық тау қ азіргі кезең де екі тү рлі нысанда жү зеге асырылады. Бірінші кө зқ арас бойынша қ ұ қ ық типі формациялық тұ рғ ыдан анық талады. Оның басты ө лшемі ретінде ә леуметтік-экономикалық белгілер алынады. Аталғ ан кө зқ арас авторларының ойы бойынша базис (ө ндірістік қ атынастардың типі) қ оғ ам дамуының шешуші факторы болып табылады да, тиісінше қ ондырмалық қ ұ былыстарды – мемлекет пен қ ұ қ ық типін анық тайды. Экономикалық базис типіне сай қ ұ л иеленуші, феодалдық, буржуазиялық жә не социалистік қ ұ қ ық типтері анық талғ ан. Аталғ ан кө зқ арастың ұ тымды тұ старымен (қ ұ қ ық ты ә леуметтік-экономикалық факторлардың негізінде бө лумен) қ атар осал тұ стары да бар. Ол қ ұ қ ық тың нақ ты тарихи, ұ лттық -мә дени жә не арнаулы заң дық қ асиеттерін ашып кө рсетуге мү мкіндік бермейді.

Екінші кө зқ арас бойынша қ ұ қ ық нақ ты географиялық, ұ лттық -тарихи, діни, арнаулы заң дық белгілеріне байланысты жіктеледі. Аталғ ан ө лшемдерге байланысты қ ұ қ ық тың мынандай типтері анық талғ ан:

1. ¦Ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелер. Ол белгілі бір мемлекеттің нақ ты тарихи қ ұ қ ығ ының, заң дық тә жірибенің жә не ү стем қ ұ қ ық тық идеологияның жиынтығ ы.

2. Қ ұ қ ық тық семьялар. Бұ л қ айнар кө здердің, қ ұ қ ық қ ұ рылымының жә не оның қ алыптасуының тарихи жолдары ұ қ састығ ы негізінде ерекшеленген қ ұ қ ық тық жү йелердің жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тық семьялардың мынандай тү рлері танылғ ан: жалпы қ ұ қ ық, романо-германдық қ ұ қ ық, славяндық қ ұ қ ық, мұ сылмандық қ ұ қ ық, индустық қ ұ қ ық жә не тағ ы басқ алар.

Бұ л кө зқ арастың ұ тымды жағ ы - онда қ ұ қ ық тың ұ лттық -тарихи, нақ ты географиялық жә не техникалық -заң дық белгілері ажыратылғ ан. Осал тұ сы қ ұ қ ық табиғ атындағ ыә леуметтік-экономикалық факторлардың ролі толық бағ аланбағ ан.

Қ оғ амның қ ұ қ ық тық жү йесі. Негізгі элементтері мен олардың сипаттамалары: заң ғ ылымы, қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдар, заң техникасы. Заң ды тә жірибе. Қ азіргі кездегі қ ұ қ ық тық жү йелердің жіктелуі. Романо-германдық қ ұ қ ық тық жү йе, англо-саксондық қ ұ қ ық тық жү йе, дә стү рлі діни қ ұ қ ық тық жү йе.

№10. Қ ұ қ ық нысандары (қ айнар кө здері)

Қ ұ қ ық теориясында осы мә селеге қ атысты дау ә лі де болса дамылдамай отыр. Даудың басы кейбір ғ алымдардың нормативті актілер, ә дет-ғ ұ рыптар мен прецеденттерді қ ұ қ ық нысаны деп тануы мен екіншілерінің аталғ ан қ ұ былыстарды қ ұ қ ық тың қ айнар кө зіне жатқ ызуында десек жаң ылмаймыз. Қ ұ былысқ а ә ртү рлі анық тама беру оның мә нінің сан қ ырлылығ ын білдіреді дей отырып, аталғ ан екі кө зқ арасты да қ олдауғ а болатындығ ын ескеру керек. Аталғ ан қ ос тү сінікті де қ олдануғ а болады, дегенмен де алдымен олардың ә рқ айсысының жеке мазмұ нын анық тау маң ызды.

Қ ұ қ ық тү п нұ сқ асы ретінде қ ұ қ ық тың пайда болуы мен ә рекет етуін мү мкін ететін факторларды айтады. Бұ ндай факторларғ а мемлекеттің қ ұ қ ық шығ армашылық ә рекеті, халық еркі жә не қ оғ ам ө мірінің материалдық жағ дайлары жатқ ызылады. Қ ұ қ ық қ айнар кө зі қ ұ қ ық ты тану барысында да қ олданылатын термин. Бұ л жағ дайда оның мазмұ нын қ ұ қ ық тың тарихи ескерткіштері (Ману заң дары, Орыс правдасы, Жеті Жарғ ы), археология мә ліметтері, қ олданыстағ ы қ ұ қ ық актілері, заң дық тә жірибе, келісім-шарттар, қ ұ қ ық танушылардың ең бектері қ ұ райды. Қ ұ қ ық қ айнар кө зінің бұ дан да тар ауқ ымда қ олданылатын тү сінігі бар. Ол тә жірибеде нақ ты істі шешу барысында қ олданылатын қ ұ жат. Бұ нда мемлекеттік еріктің сомдалуын білдіретін қ ұ қ ық тың сыртқ ы нысаны кө рініс табады.

Қ ұ қ ық нысаны – жалпығ а бірдей міндетті, заң ды маң ызы бар, қ оғ амда орын алғ ан қ ұ қ ық нормаларын ұ йымдастыру тә сілі. Қ ұ қ ық нысаны мынандай ерешеліктерімен айшық талады:

- азаматтардың нормативті бекітілген еркін бейнелейді, ә леуметтік-экономикалық базиспен негізделеді;

- халық тың саяси билігін бекітеді жә не қ амтамасыз етеді, оның мү ддесіне қ ызмет етеді;

Қ ұ қ ық нысанының негізгі 4 тү рі танылғ ан: прецедент, ә дет-ғ ұ рыптық қ ұ қ ық, нормативті акт, нормативті келісім.

Прецедент - қ ұ зіретті мемлекеттік органның белгілі бір мә селе бойынша қ абылдағ ан шешімінің осығ ан ұ қ сас ө зге істерді қ арағ анда міндетті тү рде қ олданылуы. Прецедент ә кімшілік жә не сот прецеденттері болып екі топқ а бө лінеді. Англо-саксондық қ ұ қ ық жү йесінде қ олданылады.

Ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы тарихи қ алыптасқ ан ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілетін ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү р нормаларына мемлекеттік мә жбү р ету кү ші тағ айындалатын қ ұ қ ық нысанының бір тү рі. Қ азіргі кезең де кө бінесе діни-ғ ұ рыптық қ ұ қ ық тық жү йелерде (мұ сылман қ ұ қ ығ ы, иудаистік жә не индустық қ ұ қ ық тарда) танылғ ан. Қ азіргі Қ азақ станда дү ниежү зілік нарық тық экономиканың талаптарына сә йкес азаматтық жә не банк қ ұ қ ығ ы салаларында істік айналым ә дет-ғ ұ рыптары қ олданысқ а енуде.

Нормативті қ ұ қ ық тық акт – қ ұ қ ық нормаларын бекітуге, ө згертуге немесе жоюғ а бағ ытталғ ан, айқ ындалғ ан тә ртіпте қ абылданатын мемлекеттік органның актісі. ‡лкен екі топқ а жіктеледі: заң дар жә не заң ғ а бағ ынышты актілер.

Заң - мемлекеттің жоғ арғ ы ө кілді органы немесе тікелей халық тық дауыс беру (референдум) арқ ылы қ абылданғ ан, қ оғ амдық ө мірдің маң ызды мә селелерін реттейтін жә не жоғ арғ ы заң дық кү ші болатын нормативті қ ұ қ ық тық акт.

Оның белгілері.

- заң шығ ару билігі органдарымен немесе тікелей халық тың дауыс беруімен қ абылданады;

- дайындау жә не қ абылдау тә ртібі Конституция мен парламент регламентімен анық талады;

- халық тың еркі мен мү ддесін кө здеуі қ ажет;

- барынша маң ызды қ оғ амдық қ атынастарды реттейді;

- жоғ арғ ы заң дық кү ші болады.

Ол мынадан кө рінеді: 1)ө зге қ ұ қ ық тық актілердің барлығ ы заң нан бастау алуғ а жә не оғ ан қ арсы келмеуге тиісті, егер белгілі бір қ айшылық тар болатын болса, заң ү стемдігі танылады; 2)заң дар оны қ абылдағ ан органнан басқ а ешкімнің бекітуін қ ажет етпейді; 3)заң ды қ абылдағ ан органнан басқ а ешкім оны қ айтарып алуғ а немесе ө згертуге хақ ысыз.

Заң ның ө зі заң дық кү шіне байланысты бө лінеді: конституциялық заң дар, заң дар. Конституциялық заң дар қ оғ амдық жә не мемлекеттік қ ұ рылымның аса маң ызды мә селелерін реттейді жә не парламенттің басым кө пшілік (депутаттардың 2/3 бө лігінің) даусымен қ абылданады.

Заң ғ а бағ ынышты акт дегеніміз заң негізінде жә не заң ғ а сү йене отырып қ абылданатын, қ оғ амдық қ атынастардың заң мен реттелмеген бө лігін қ амтитын, міндеттілік кү ш болатын нормативті-қ ұ қ ық тық актінің бір тү рі. Оның тү рлері:

- Президенттің жарлық тары мен ө кімдері;

- Ү кіметтің қ аулысы, Премьер-Министрдің ө кімі;

- Министрліктер, ведомстволар мен мемлекеттік комитеттердің нормативті бұ йрық, нұ сқ ау, ережелері;

- Мемлекеттік биліктің жергілікті органдарының қ аулылары мен шешімдері;