Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешім, өкім, қаулылары.

Нормативті келісім – субъектілердің ө зара мү ддесін есепке алуды мү мкін ететін қ ұ қ ық тық қ атынастар жү йесін жасайтын, ә рі азаматтық қ оғ амның дұ рыс ө мір сү руін қ амтамасыз ететін, оның субъектілерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттерін анық тайтын қ ұ қ ық нысаны.

Нормативті келісім - қ ұ қ ық шығ армашылық субъектілерінің жаң а қ ұ қ ық нормасын қ алыптастыратын келісімі.Нормативті актілермен қ атар қ олданылуы мү мкін.

Нормативті актілер ә рекеті кең істік, уақ ыт жә не адамдар арасында таралады. Нормативті актілердің кең істіктегі ә рекеті территория ұ ғ ымымен анық талады. Нормативті актінің қ абылдағ ан органның қ ұ зіреті қ андай аумақ та міндетті болса, актілер сол аумақ та орындалады. Қ азақ стан Республикасының аумағ ына оның қ ұ рғ ақ тағ ы аумағ ы, ішкі жә не территориялық сулар, ә уе кең істігі, жер қ ойнауы жатады. Сондай-ақ, шет елдердегі дипломатиялық ө кілдіктердің аумағ ы, ашық тең іздегі сауда кемелері мен ә скери кеме, ә уе кемесінің іші мемлекет аумағ ы ұ ғ ымына кіреді. Сондық тан, аталғ ан жерлерде Қ азақ стан Республикасының заң дары мен ө зге заң ғ а бағ ынышты актілерінің юрисдикциясы жү реді.

Нормативті актілердің уақ ыт аралығ ындағ ы ә рекеті оның заң дық кү шіне енуі жә не заң дық кү шінен айырылуы тү сініктерімен беріледі. Заң ның уақ ыт аралығ ындағ ы ә рекеті ү ш тү рлі қ ағ идағ а сә йкес жү реді.

Заң ның тікелей ә рекеті. Қ азақ стан Республикасының заң дары қ абылдағ аннан кейін заң мен немесе Парламент палаталарының қ аулыларымен ө зге тә ртіп анық талмаса, 10 кү н мерзім ішінде заң дық кү шіне енеді де содан кейін пайда болғ ан қ оғ амдық қ атынастарды реттейді.

Заң ның кері кү ші. Заң ның кері ә рекеті немесе кері кү ші деп заң ның заң дық кү шіне енгеннен кейін де, соғ ан дейін де пайда болғ ан қ оғ амдық қ атынастарды реттеуін айтамыз. Жалпы қ ағ ида бойынша заң ның кері кү шін қ олдануғ а болмайды. Заң ғ а кері кү ш беру екі тү рлі жағ дайда мү мкін деп саналады. Біріншісі, егер заң ның ө зінде кері кү ші болу мү мкіндігі туралы тікелей айтылатын болса, екіншіден, егер заң қ ылмыстық жауапкершілікті жең ілдететін немесе тіпті жоятын болса заң ның кері кү ші танылады.

Заң ның мерзімінен аса ә рекет етуі. Кейбір жағ дайларда заң дық кү ші жойылғ ан заң актілері жаң а заң қ абылданғ анғ а дейін толық тай немесе белгілі бір бө лігінде қ олданылуы мү мкін. Ол кө бінесе азаматтық -қ ұ қ ық тық қ атынастар аймағ ында қ олданылады. Бірақ жалпы тә ртіп бойынша бұ ндай заң ә рекетіне де жол беруге болмайды.

Сонымен, нормативті актілер мынандай жағ дайларда заң дық кү шінен айырылады:

-актінің ә рекет ету мерзімі аяқ талғ анда;

-бұ рынғ ы ә рекет еткен актінің орнына жаң а акт қ абылданғ анда;

-нақ ты органның актінің кү шін жою туралы шешімі шық қ анда.

Нормативті қ ұ қ ық тық актінің адамдар арасындағ ы ә рекеті жоғ арыда айтылғ ан мә селелермен тығ ыз байланысты. Қ азақ стан Республикасының заң дары оның аумағ ындағ ы барлық мемлекеттік органдарғ а, кә сіпорын, мекеме, ұ йымдарғ а, Қ Р азаматтарына, осы аумақ та тұ рақ ты немесе уақ ытша тұ ратын шет ел азаматтарына жә не азаматтығ ы жоқ адамдарғ а міндетті. Дегенмен де аталғ ан қ ағ идадан ауытқ у кездеседі. Арнаулы актілерге байланысты мемлекет басшыларының экстерриториялық қ ұ қ ығ ы болады. Олар қ ай мемлекеттің аумағ ында болса да, тек ө з елдерінің заң дарына бағ ынады. Депутаттардың, дипломатиялық ө кілдіктердің арнаулы қ ызметкерлерінің иммунитеті танылғ ан. Сондай-ақ, шет ел азаматтары мен азаматтығ ы жоқ адамдардың саяси қ ұ қ ық тары шектелген.

Ә леуметтік нормалардың маң ызды тү рі қ ұ қ ық тық нормалар. Қ ұ қ ық тық норма бұ л мемлекетпен бекітілген, мақ ұ лданғ ан іс-ә рекет тә ртібі. Қ ұ қ ық тық норма - заң да жә не басқ а қ айнар кө здерде мемлекет қ ұ қ ық обьектісінің заң ды тыйым салынбағ ан ә рекетін кө рсететін ө лшем ретінде саналатын жалпығ а міндетті іс-ә рекет тә ртібі. Қ ұ қ ық нормаларына тә н сипат жү йелік, формальды-айқ ындылық, жалпығ а міндеттілік, ә рекеттің кө п мә рте қ айталануы, адресаттардың белгісіздігі, мемлекеттің қ амтамасыз етуі, белгілі бір қ ұ қ ық тар берумен қ атар, міндеттер жү ктеу.

Гипотеза, диспозиция, санкция ә рекет тә ртібі ретіндегі заң дық норманың қ ұ рылымдық элементтері. Гипотеза ө мірлік жағ дайларғ а сілтейтін солардың болуы арқ асында оның диспозициясы жү зеге асатын заң дық норманың элементі.

Гипотезаның кө мегімен анық талғ ан, абстрактілі ә рекет варианты нақ ты ө мірлік жағ дайларғ а, субьектілерге, уақ ытқ а жеке бекітіледі. Диспозиция - қ ұ қ ық тық қ атынастың қ атысушылары орындауғ а тиісті ә рекет тә ртібіне сілтейтін заң дық норманың элементі.

Диспозиция заң дық норманың тұ п тамыры - ә рекет тә ртібі. Диспозиция ә рқ ашан да қ ү қ ық тық ә рекеттің моделі. Осығ ан байланысты қ ылмыстық қ ұ қ ық тың кейде жалпы теоретикалық ә дебиеттерінде гипотезаны диспозиция деп те атайды.

Заң дық норманың санкциясы оны логикалық аяқ тайтын қ ұ рылымдық элементі. Қ ұ қ ық тық нормадағ ы санкцияның мазмұ ны заң ә дебиетінде қ ұ қ ық бұ зушы ү шін пайда болатын мемлекеттік кү штеу шаралары, жаза арқ ылы беріледі. Ә рі осындай тү сініктің шең берінде санкцияның ұ ғ ымының ә р тү рлі бейнесі кө рсетіледі.

Санкция жинақ тық тү сінік:

а) онда ретроспективтік жауапкершілік шаралары;

б) ескертпелік ә сер ету шаралары;

в) қ орғ ау шаралары;

г) субьектінің ә рекетінің нә тижесінде пайда болғ ан жағ ымсыз салд ар жинақ талады. Олардың мә ндік жә не біріктірушілік ерекшеліктерін жағ ымсыз салдарғ а кө рсетеді (материалдық, ұ йымдастырушылық немесе жеке сипаттағ ы айырулар), бұ лар нормада тағ айындалғ ан ә рекет тә ртібін бұ зғ ан немесе оларды орындаудан қ ашатын субьектілерге қ атысты пайда болады. Санкцияның тү рлері: абсолютті айқ ын, біршама айқ ын жә не балама санкциялар.

Қ ұ қ ық нормаларының тағ айындалуы мен реттеу мү мкіндігі туралы толық тү сінік нормаларды ә ртү рлі негізде жіктеуге мү мкіндік береді. Осығ ан байланысты қ ұ қ ық нормалары мынадай тү рлерге бө лінеді:

1. реттеуші;

2. қ орғ аушы.

Ә рбір норма адамның еркіне, санасына ық пал етеді, оның іс-ә рекетін реттейді. Сондық тан реттеуші нормалар қ ұ қ ық тағ айындаушы, онда қ оғ амдық қ атынастарғ а қ атысушыларғ а берілетін қ ұ қ ық тар мен міндеттерді жү ктейтін нұ сқ аулар бар. Осығ ан байланысты олардың ә рекеті тікелей реттеледі.

Қ орғ аушы нормалар қ ұ қ ық тық жауапкершілікті жә не басқ а субъективті қ ұ қ ық тарды қ орғ айтын кү штеу шараларын белгілейді. Бұ л жерде адамдардың ә рекетін реттеу жанама тү рде асырылады. Қ ұ қ ық нормаларын қ олданудың теориясы мен тә жірибесі ү шін қ ұ қ ық нормалары мен олардың элементтерінің келесі жіктелуі неғ ұ рлым маң ызды.

а)реттеу пә ніне байланысты;

б)қ олдану аймағ ына байланысты;

в)бағ ыныштылығ ына байланысты;

г)қ ұ қ ық субьектілерінің ә рекетіне ә сер ету ә дістеріне;

д)нұ сқ ау ү лгілеріне байланысты;

е)ә рекет етуінің шегіне байланысты;