Тақырып. Қазақ халқының тоталитарлық жүйеге қарсы күресі

1. Идеялық кү рес.

2. Шаруалар кө терілісі.

3. Кең ес ө кіметінің отарлау саясатына қ арсы халық наразылығ ы.

4. ХХ ғ. 70-80 жж. тоталитарлық жү йеге қ арсылық

5. Тоталитарлық жү йенің кү йреуі.

Федералдық мемлеет ретінде болжалып, 1922 жылы қ ұ рылғ ан КСРО уақ ыт ө те келе унитарлық мемлекетке айналды. Брежневтік басшылық қ ол жеткен табыстарды асыра бағ алап, кемелденген социализм концепциясын насихаттады. Қ арастырылып отырғ ан кезең интернационализм тү сінігі жаттанды идеологиялық қ ұ рсауда болды. Ұ лттық проблемалардың бә рін тек интернационалдық тә рбиені жақ сарту арқ ылы шешуге болады деп пайымдалды да, бұ л бағ ыттағ ы тә рбие нақ ты ө мірден алшақ жү ргізілді, интернационализм идеяларын нсихаттаумен шектелді. Аталғ ан жылдары ұ лттық салт-санадан гө рі кең естік салт-сана кө бірек дә ріптелді. Қ оғ амда қ алыптасқ ан ұ лт саясатындағ ы бұ рмалаулар, саяси ахуалдың қ аталдандырылуы, еркін ой – пікір айтуғ а шектеу қ ойды.

Кең естік тоталитарлық жү йеге қ арсылық 20-30 жылдары зиялы қ ауым ө кілдері арасындағ ы идеялық кү рес тү рінде орын алды. Осы кезең дегі зиялылар қ ызметін Т.Омарбеков ө з зерттеулерінде тө мендегідей жү йелеген:

Ÿ Сталиндік саяси жү йеге, оның идеологиясына, концепциялық тұ жырымдарына қ алтқ ысыз рия кө ң ілмен иланғ андар;

Ÿ «Шолақ белсенді», билікке қ ұ мар Қ азақ стан коммунистерінің «бюрократ» тобы;

Ÿ «Алаш» қ озғ алысы идеяларына бү йрегі бұ ратын, сондық тан да Ф.Голощекиннің озбыр, кү штеу саясатын тежеуге тырысқ ан жә не қ азақ интеллигенциясын ағ а ұ рпақ тың демократиялық дә стү рлері негізінде топтастырып саяси аласапыранда қ азақ халқ ының мү ддесін қ орғ ауғ а ашық кү ш салғ ан азаматтар;

Ÿ «Жазалаушы – қ уғ ындаушы аппараттық жә не тоталитарлық режимнің партиялық органдарының ө кілдері».

Идеялық кұ рес қ оғ амдағ ы ө зекті мә селелер: оқ у-ағ арту, жер жә не шаруашылық тү рлеріне жә не осы іс-шараларды жү зеге асырудың ә діс-тә сілдері тө ң ірегінде болды. Қ азақ халқ ының кө зін ашып оқ у-білім дарыту ұ лт зиялыларының арманы болды. Ғ асыр басындағ ы зиялылары сегіз қ ырлы бір сырлы деп атауғ а ә бден болды. Олар саясатпен де айналысты, кітап та жазды, бала да оқ ытты. «Алаш» қ озғ алысы идеяларына бү йрегі бұ ратын, сондық тан да Ф.Голощекиннің озбыр, кү штеу саясатын тежеуге тырысқ ан жә не қ азақ интеллигенциясын ағ а ұ рпақ тың демократиялық дә стү рлері негізінде топтасытырп саяси аласапыранда қ азақ халқ ының мү ддесін қ орғ ауғ а ашық кү ш салғ ан азаматтар да негізінен осы бағ ытта болды. Олардың қ атарында С.Сә дуақ асов, Ы.Мұ стамбаев, Ж.Сұ лтанбеков сынды ұ лт зиялылары болды. Кең естік билікке қ арсы қ арулы бас кө теру 1929-1931 жылдары, яғ ни қ азақ шаруаларының дә стү рлі шаруашылық жү йесін кү рт кү йретуге бағ ытталғ ан большевиктер реформасына қ арсылық тү рінде кө рінді.

Ақ ын О.Сү лейсеновтың «АЗиЯ», О.Исмағ ұ ловтың «Қ азақ станның этностық генегеографиясы», филомофия институтының авторлар ұ жымы даярлағ ан «Дә стү рлі қ азақ ө нерінің дү ниетанымы» жә не басқ а ә дебиет мен ө нер шығ армалары авторлары қ уғ ындала бастады. Ұ лттық қ атынастардағ ы қ арама-қ айшылық тар кү н санап қ ордалана берді. Ол Орталық тың 1979 жылы Қ азақ станда неміс автономиясын қ ұ ру ә рекетіне ұ ласты. Оғ ан қ азақ халқ ы қ арсылық кө рсетіп «Қ азақ стан бө лінбейді», «Неміс автономиясы болмасы» деген ү ндеулер кө теріп, алаң ғ а шық ты.

КОКП-ның ә леуметтік – экономикалық саясаттағ ы қ ателері ұ лттық қ атынасқ а кері ә серін тигізді. Ұ лттық қ атынастағ ы жылдар бойы қ ордаланғ ан шиеленіс, жү йенің ұ лт саясатын ө згертуге қ абілетсіздігі мен оғ ан қ ұ лық сыздығ ы 80-жылдардың ортасында басталғ ан қ оғ амғ а реформа жасау жағ дайында 1986 жылдың желтоқ санында ә міршіл-ә кімшілдік жү йемен жас демократияның ашық қ ақ тығ ысын алып келді.

Кең естер одағ ындағ ы кү рт бетбұ рыс КПСС Орталық Комитетінің 1985 жылғ ы апрель Пленумынан басталды. Пленум ел ішінде жедедету бағ ытын белгіледі. Жеделдету бағ ыты КПСС ХХҮ ІІ съезінің қ ұ жаттарында талдап кө рсетілді. КПСС ОРталық Комитетінің 1987 жылғ ы маусым Пленумы қ айта қ ұ рудың концепциясын талдап – белгілеуді аяқ тап, шаруашылық жү ргізудің бү кіл жү йесін жаң артудың бағ дарламалық тұ жырымдамасын жасады. 1980 жылдардың соң ына қ арай Кең ес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутаттары І съезінде, партиялық форумдарда егемендік, экономикалық дербестік, жаң а одақ тың шарттар жасасу идеялары талқ ылана бастады. Демократиялық қ айта қ ұ рылыстардың жә не ұ лттық сананың оянуы Қ азақ станның қ оғ амдық ө мірінде ресми емес қ оғ амдық -сяаси қ озғ алыстардың негізін қ алады.

Тоталитарлық жү йенің ыдырауы кезінде Қ азақ стан халқ ының саяси оянып кө п партиялық тың негізі қ алана бастады. Қ азақ КСР-да республиканың егемендігін саяси жә не экономикалық жағ ынан қ амтамасыз ету қ ажеттігін батыл мә лімдеді. Қ оғ амды жаң артуғ а бағ ытталғ ан қ озағ ылты Н.Ә.назарбаев басқ арды.

Бұ л қ озғ алыс:

Ÿ аса кү рделі мә селелерді шешу жолдарына;

Ÿ мемлекеттік саясаттың тү бегейлі принциптеріне;

Ÿ саяси тұ рақ тылық ты сақ тауғ а мә н берді.

1990 жылы 25 қ азанда республика Жоғ ары Кең есі Қ азақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы қ абылданды. Егемендік алу Қ азақ станда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаң датты.