Тақырып. Қазақстандағы тоталитарлық жүйе: әлеуметтік-экономкалық негіздерінің жасалуы.

1. Ф.Голощекиннің «Кіші Қ азан» идеясы. Тап кү ресі мә селесі.

2. Қ азақ стандағ ы аграрлық реформалар (тә ркілеу, ұ жымдастыру, ортырық шыландыру): мақ саты, барысы, салдары.

Ф.Голощекин 1926-1927 жылдарындағ ы шабындық жә не егістік жерлерді бө лу науқ анын «кіші Қ азан» деп атады. 1925 жылы Қ азақ станғ а келген соң, мұ нда Қ азан тө ң керісі болмағ ан, сондық тан «Кіші Қ азанмен» желпіп ө ту керек деген тұ жырым жасады. Ф.Голощекин бастағ ан Қ азақ стан ө кіметі мен ү кіметі бұ л ә леуметтік-саяси науқ анды жерге жаппай орналастыру реформасына апаратын алғ ашқ ы баспалдақ ретінде қ абылдады.

Қ азақ станның егіншілік Халық Комиссариатына арнайы тапсырмалар берілді. Губерниялық, уездік жә не округтік атқ ару комитеттері жанынан ерекше жедел «бестіктер», ал облыстық атқ ару комитеттері жанынан ерекше жедел «ү штіктер» ұ йымдастырылды. Оның қ ұ рамын сол аймақ тардағ ы атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естер бекітетін болды. Алайда, шабындық жә не егістік жерлерді бө лу шарасы ауылдан қ олдау таба қ ойғ ан жоқ. Шабындық жә не егістік жерлерді бө луді ө ткізуде бірқ атар қ иыншылық тар кездесті:

Ÿ жерлерді есепке алу жү ргізілмеді;

Ÿ байларыдың қ арсылығ ына кездесті;

Ÿ Қ осшы одағ ы белсенділік кө рсетпеді;

Ÿ кедейлердің бай ү шін кезекке тұ рғ ан жағ дайдһ лары да кездесті;

Ÿ жергілікті атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естер партия науқ анына бірден белсенді кіріскен жоқ.

Шабындық жә не егістік жерлерді қ айта бө лу 1927 жылы кең кө лемде жү ргізіліп, байлардан кө п жер, мысалы, бұ рынғ ы Орал губернияснда – 84 605 дес., ал бұ рынғ ы Жетісу губерниясында – 31 961 дес., бұ рынғ ы Семей губерниясында – 17 365 дес., шабындық, егістік алқ аптары тартып алынды, кедейлерге берілді. Қ алыптасқ ан кемшіліктерге ерік берген Ф.Голошекиннің «Кіші Қ азаны» - шабындық жә не егістік жерлерді қ айта бө лу сә тсіз аяқ талды.

Қ азақ ауылының дә стү рлі табиғ атымен ә лі толық таныса қ оймағ ан Қ азақ станның жаң а басшысы қ азақ ауылының негізі шаруалар бұ қ арасын ө з соң ынан ертіп кетуі ү шін терең ә леуметтік ө згерістер қ ажет екенін, ал, ол 1926-1927 жылдардағ ы шабындық жә не егістік жерлерді қ айта бө лу реформасы мұ ндай терең ө згерістерге барар жолдағ ы алғ ашқ ы қ адам ғ ана екенін ұ ғ ына қ оймады. Егер Ф.Голощекин айтқ андай, 1926-1927 жылдарындағ ы шабындық жә не егістік жерлерді қ айта бө лу қ азақ ауылында кең ес ө кіметінің жең ісіп қ амтамасыз еткен болса, онда 1928 жылғ ы ірі қ азақ байларын тә ркілеу де, 1929 жылдан басталғ ан кү штеп ұ жымдастыру да қ ажет болмайтын еді.

Сонымен «Кіші Қ азан» қ алыптасып келе жатқ ан тоталитарлық мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық негізін жасады. Ф.Голощекин ауылды кең естендіру жұ мысының ә лсіздігін жергілікті партия органдарынан емес, қ азақ байынан жә не рулық қ атынста кө рінді. Ф.Голощекин ө зінің ауылды кең естендіру. яғ ни «Кіші Қ азан» жасауғ а бағ ытталғ ан тө ң керістік бағ ытына бү кпесіз ашық қ арсылық білдірген С.Сә дуақ асовты ең басты қ арсылысы ретінде таныды. «сә дуақ асовшылдық ты» Қ азақ стан партия ұ йымы ү шін аса қ ауіпті идеялық бағ ыт етіп кө рсетті. кейінгі кезең дерде олардың қ атары кө бейіп ә р тү рлі «шылдық тар» айыптау науқ андарына ұ ласты.

Елдегі дү рлігудің алдын алу мақ сатымен 1928 жылы 21 маусымда Қ азОАК «қ азақ станның барлық ең бекшілеріне» ү ндеу жариялады. Онда тә ркілеу туралы заң 1928 жылғ ы 1 сә уірден мың дағ ан малы бар, Кең ес ө кіметіне «анық жау» ірі бай қ ожалық тары дү ниелерін тә ркілеу жә не оларды жер аудару бағ ытында жасалып жатқ андығ ы; алғ ашқ ы кезекте бұ л бұ рынғ ы хан, сұ лтан тұ қ ымдарынан шық қ ан ірі байларғ а қ атысты жү ргізілетіні атап кө рсетілді.

Қ азақ байларын тә ркілеу Қ азақ стандағ ы кү штеп ұ жымдастыру саясатының алғ ашқ ы баспалдағ ы іспетті болды. Байларды тә ркілеуден материалдық жағ ынан да, рухани жағ ынан да қ азақ кедейлері ешнә рсе ұ тқ ан жоқ. Дә стү рлі мал шаруашылығ ының табиғ и ортағ а бейімделген тү рі – ірі бай қ ожалық тарын кү йрету – қ азақ стандағ ы мал шаруашылығ ының даму қ арқ ынының тежелуіне, тауарлығ ының кү рт тө мендеуіне негіз жасады. 1927 жылы желтоқ санда ө ткен ВКП(б)-ның ХҮ съезі ұ жымдастыру бағ ытын ұ сынды. Партия шешімі бойынша ө те қ ысқ а мерзім ішінде, 1932 жылдың кө ктеміне дейін елдің ауыл шаруашылығ ы ұ жымдасқ ан колхоздарғ а айналы тиіс болды. Ұ жымдастыру барысында жергіліті халық ерекшеліктері ескерілмей, кұ штеу ә дістері қ олданылды.

Қ азақ стандағ ы ұ жымдастыру да 4 4 кезең мен жү зеге асырылуы тиіс болды: 1) 1929 ж. мамыр – 1930ж. наурыз ұ жымдастыруды жеделдете жү ргізу; 2) 1930 ж. наурыз – 1932 ж. тамыз ұ жымдасқ ан шаруашылық тарғ а ә р тү рлі тә жірбиелік шаралар жасауды аяқ тау; 3) 1932 ж. қ ыркү йек – 1934 ж. қ араша шаруалық та ТОЗ – ын пайдалану; 4) 1934 ж. желтоқ сан – 1938 ж. желтоқ сан ТОЗ-ын қ айта қ ұ ру, ауыл шрушылық артельдеріне айналдыру. Ұ жымдастыру басталғ анда халық алдына мынадай екі жауапты міндет қ ойыды: бірінші – ауыл шаруашылығ ы ө німдерін дайындау, екінші – кө шпелілерді отырық шыландыру. Ө нім дайындау мө лшерін жоғ арыдан бегіледі. Ә р аймақ тың ө зіндік ерекшеліктері, қ олда бар мү мкіндіктер ескерілмегендіктен ө нім дайындау мө лшерін орындау қ иын болды. Ауқ аттының малын еріксіз алып болып, енді халық тың қ олында кү н кө рісі ү шін қ алғ ан малғ а, астық қ а қ ол сала бастады. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасы» ұ рандары тарады.

Отырық шыландыру екі жолмен жү ргізілді:

Ÿ жү здеген шаруашылық ты бір жерге шоғ арландырып, малын ө нім дайындау қ орына ө ткізу;

Ÿ кө п халық тың киіз ү йлерін кө ше секілдендіріп тігіп, поселкелер қ ұ ру, солардан колхоз жасау.

Мұ ндай ә діс Ресей секілді егіншілікпен айналысатын ө ң ірлердің колхоздастыру тү рі болатын. Ө кінішке орай бір партиялық ө ктем саясат кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысатын ө ң ірлерге де осы ә дісті енгізбек болды. Қ азақ стандағ ы аграрлық реформалар негізінен ә кімшілдік ә дістермен жү ргізілді. қ азақ байларын тә ркілеу – Коммунистік партия мен Кең ес ө кіметінің дө рекі де қ ате саясатының бірі болды. Қ азқ зиялыларынң, ауыл шаруашылығ ы мамандарының байлар қ ожалық тарын кү шпен тә ркілемей-ақ оларды салық пен жә не басқ а да экономикалық ә дістермен тежеп ұ стау бағ ытын қ абылдамады. ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру жә не отырық шыландыру науқ андарының зардаптары «ақ табан шұ бырындыдан» асқ ан нә убет ә келді.