Лыбритания журналистикасының даму тенденциясы

«Ү лкен баспасө здiң» (Большой прессы) таралымының азаюы ұ зақ қ а созылғ ан қ ұ былыс, бұ л 1950 жылдарда басталғ ан. ХХ ғ асырдың соң ғ ы он жылдығ ының басында кү нделiктi басылымдардың таралымы 15, 1 млн. қ ысқ арды, ал жексенбiлiк басылымдар 16, 6 миллион данағ а қ ысқ арады. Ал 1999 жылы кү нделiктi басылымның таралымы 13, 3 миллион, ал жексенбiлiк басылымдардiкi 13, 7 миллион қ ысқ арады [4, 78-б].

Ә йгiлi газеттерге деген сұ раныстың тө мендеуін телевидениенiң ә серiнен деп, сол сияқ ты нарық та пайда бола бастағ ан ә йелдер аудиториясының қ ызығ ушылығ ын қ анағ аттандыруғ а арналғ ан, адамдардың ә ртү рлi хоббиiне бағ ытталғ ан иллюстрациялық кү нделiктi жә не айлық журналдардың санының ө суiмен тү сiндiруге болады. Бұ л жолда апталық басылымдарды тегiн тарату сияқ ты газет бизнесiн айтпағ анда, 89 кү нделiктi, 500 апталық аймақ тық газеттер де ү лкен рө л атқ арды.

Ұ лыбританияда ұ лттық газеттер арасындағ ы бә секелестiк жоғ ары. «Индепендент» жә не «Индепендент он санди» басылымдары басты алдына қ ойғ ан «Таймс» газетiнен неғ ұ рлым кө п оқ ырмандарды тартып алу мақ саттарын iске асыра алмады. «Таймс» газетi ұ зақ уақ ыт бойы ө зiнiң таралымын 250 000 дана дең гейiнде ұ стап тұ рды. Бұ л жағ дайда халық аралық медиагмант Руперт Мэрдок «бағ а кү ресiн» шештi. «Таймс» басылымының сатылу бағ асы тең жартысына дейiн тү сiрiлдi. «Таймстың» таралымы жоғ ары кө терiлуде баяулағ ан жоқ. 700 мың данағ а дейiн, тiптi одан да жоғ ары кө терiлдi. Ал «Индепендент» газетi ө зiнiң алғ ашқ ыда жинағ ан 400 000 оқ ырманының жартысын жоғ алтып алды. Басқ а амал қ алмағ андық тан бұ л газет бай адамдардан ө з жақ таушыларын iздей бастады. Ақ ыр соң ында олар ө здерiне қ ожайынды Ирландиядан тапты. Сонымен қ атар, Руперт Мэрдок кү нделiктi таблоидтық «Сан» газетiн жақ сы айналымғ а тү сiру ү шiн ақ шасын аяғ ан жоқ. Ол газет редакторына кө зге бiрден кө рiнетiн сенсациялық жаң алық тар мен жартылай жалаң аш қ ыздардың суреттерiн шығ аруғ а толық ерiк берген. Бә секелестiк ә сiресе таблоидтық басылымдар арасында «Миррор» мен «Сан», «Дейли мейл» басылымдарының арасындағ ы бә секелестiк ө те қ атты қ арқ ында болды.

Ұ лыбританияда Лорд Холликтiң басқ аруымен «Экспресс» жә не «Санди экспресс» басылымдары жарық кө рiп тұ рды. Бiрақ, ұ зақ жылдар бойы консерваторларғ а қ ызмет етiп келген бұ л газеттер ө здерiне ешқ андайда жаң а оқ ырмандар жинай алмады, сондық тан таралымы да тө мен болып қ ала берді.

Кү нделiктi «Таймс» газетiне келетiн болсақ, оның редакторы П. Стотхард газеттi «таблоидтық» пішінмен шығ аруғ а мү лдем қ арсы болды. Ол ө зiнiң бар назарын 60 беттік газетіне аударады. Олар ә ртү рлi айдарларғ а бө лiнген. Кө п бө лiгiнде ақ параттық мә тіндер жарияланады. Ал саясат, қ ұ қ ық, сот қ ызметi жә не парламент, мә дениет жә не ө нер туралы материалдар ү ш есе кө п. Газеттiң ү немi сақ талып келе жатқ ан жә не мақ танышы болып отырғ ан - ортаң ғ ы екi бетiнде шығ ып отыратын редакциялық мақ алалар. Сол сияқ ты ә р нө мiрде 15-17 оқ ырман хаттары шығ ып тұ рады. Басқ а да сапалы газеттердегi сияқ ты ерекше кө ң iл сенбiлiк басылымдарғ а бө лiнедi. Бұ л кү нi «Таймс» жетi секция басады, мә тіннің кө лемi - 282 бетті қ ұ райды. Почташыларғ а мұ ндай басылымдарды ү йлерге тасу ө те ауыр тиедi. Сондық тан да олар «бұ рыштарда» жә не арнайы дү кендерде сатылады. Бұ л жағ дайда баспагерлер оқ ырмандардың назарын аударуғ а ө те қ арқ ынды тү рде ұ мтылады. Олар газеттерге ашық тү стi иллюстрацияларды кө бiрек беруге тырысады. Ұ лыбританияның баспасө зi бұ л жағ ынан ө те жақ сы дамығ ан.

Европада ХХ ғ асырдың басында жаппай радиохабарлардың дамуы мен қ алыптасуы басталады. Радиосигналдардың табысты тә жірибелері Ұ лыбританияда жұ мыс істейтін станцияларының артуына себеп болды. 1922 жылы Британдық хабар корпорациясының («Би-Би-Си») негiзiн салушы Марконидің қ атысуымен Британдық хабар компаниясы қ ұ рылды. 1922 жылдың желтоқ сан айынан бастап кү нделікті хабарлар, алғ ашында Лондонда, кейін Бирмингем жә не Манчестер қ алаларында беріле бастайды [4, 89-б].

1920 жылдың басында Батыс Европада радио дами бастады. 1926 жылы Германияда радио дамуы бә сең деп, онда тек хабар таратушылар ғ ана емес, сондай-ақ радиоқ ұ рылғ ы иеленушілер радиотехникадан міндетті тү рде сынақ тапсырды жә не радиожабдық тарын сатып аларда салық тө леуі тиіс болды. Бұ л шектеулер алынып тасталғ ан соң ғ ана радио қ арқ ынды дами бастады. 1929 жылы онда 2 500 000 радиоқ абылдағ ыштар тіркелді. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ә сіресе, Шығ ыс Европалық тар радиоғ а ү лкен қ ызығ ушылық танытты. Чехословакияда 1923 жылдың мамыр айынан бастап қ алыпты радиохабар берілсе, бұ л ү деріс кейбір артта қ алғ ан елдерде онжылдық тың соң ына қ арай жү зеге асты.

Кө пшілік радиостанциялар мен корпорациялар. Радионың мү мкіндіктері жаң а қ оғ амдық институт ретіндегі тү сінікті қ алыптастырды. Журналистиканың ә леуметтiк рө ліне ағ артушылық қ ана емес, кө ң іл кө теретін жә не жарнаманың таралуына кө п ық пал етті. Ә лемнің ә ртү рлі елдері радио болашағ ын білім жә не мә дениетті тарату қ ұ ралы ретінде қ арап, надандық қ а қ арсы кү ресетін алуан тү рлi қ оғ амдық -ақ параттық қ ажеттiлiктi қ анағ аттандыра алатын қ ұ рал ретінде бағ алады. 1927 жылы ағ ылшын патшайымы «Би-Би-Си» корпарациясына қ атысты маң ызды жарлық қ а қ ол қ ойды. Бұ л жарлық қ а сә йкес «Би-Би-Си» радиохабарларды Ұ лыбритания тұ рғ ындарының барлығ ын бірдей қ амтуы жә не сапалы білім беру, мә дени-ағ арту, кө ң iл кө теру мә селелерін қ амтамасыз етуі тиіс болды. «Би-Би-Си» Ұ лыбритания қ оғ амының оқ у-ағ артуғ а ұ мтылуына қ ызмет істеп қ ана қ оймай, баспасө з ө кiлдерiмен ө зiндiк ымыраласуды нә тижелі жү зеге асырды. «Би-Би-Сидің» қ аржыландыру кө зі абонементтiк тө лемақ ығ а негiзделіп, жарнама қ ызметінен тү сетін табыс арқ ылы массмедия ұ йымдарынан қ ұ рылғ ан қ уатты ақ парат шығ аратын корпорация қ ұ руды кө здеді. Сонымен бiрге бұ л жарлық тың қ абылдануына байланысты газет-журналдардың сатылуына кедергi келтiрмеу ү шiн «Би-Би-Сидің» радиохабарлары кешкі сағ ат 7-ден кейін эфирге шығ ып тұ рды.

Халық аралық радиохабар тарату. Батыс Еуропа мемлекеттерінің ішінде отарлаушы елдер радиохабар таратуда алғ а шық ты. Себебі, отар елдерді, колониялармен метрополияларды, сол елдерде тұ рып жатқ ан қ андастарын ақ паратпен қ амтамасыз етуде радиохабар таратудың маң ызы зор болды. Радиохабар тарату Еуропалық державалардың отар елдердегі саясатын жү ргізетін негізі арна ретінде танылды.

Британдық хабар тарату 1920 жылдардың соң ында Африка мен Азия елдеріндегі ағ ылшындық тар қ ұ рғ ан радиостанциялар «Би-Би-Си» ақ параттарын таратты. 1927 жылы Найробидағ ы (Кения) қ ысқ а толқ ынды радиостанция Африкадағ ы ағ ылшын тұ рғ ындарына арнап «Би-Би-Си» ретрансляциясын жү ргізді. 1932 жылы кө п жылғ ы техникалық дайындық тан кейін, Лондоннан шық қ ан радиохабарлармен бү кіл Британ империясын қ амтуғ а қ ол жеткізіліп, ағ ылшын колониялары мен доминиондарында ағ ылшын тілінде ақ парат таратуды ұ йымдастырды. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс басталғ аннан кейін империя қ ызметіндегі «Би-Би-Си» хабарлары колонияларғ а емес, тең іздің ар жағ ындағ ы елдерге де тарады [5, 69-б].

Соғ ыстың алдындағ ы он жылдық та, кейіннен АҚ Ш пен Еуропада белең алғ ан «Би-Би-Сидің» спорт жә не мә дени-ағ арту бағ дарламалары тарады. Ұ лыбритания мен АҚ Ш арасындағ ы радиохабарларды тарату мекемелері бағ дарламаларды ө зара айырбастауды бастады. 1935 жылы алғ аш рет «Би-Би-Си» АҚ Ш радиостанцияларының желісінде ретрансляция ұ йымдастырып, оны ішкі хабар тарату желілерін қ осты. Корпорацияның бағ дарламалары АҚ Ш желілерінен жеткізіліп жатты. Алайда, соғ ыстың алдындағ ы жылдарда хабар таратудың маң ызды аймақ тары ретінде Британдық колониалды жерлер мен олармен ұ штасып жатқ ан аудиториялар болды. 1938 жылы «Би-Би-Си» араб тілінде хабар таратуды бастады. «Би-Би-Сидің» бағ дарламаларының Африканың батысында тарауы 1935 жыл жеке компанияғ а жү ктеліп, ал ол ө з кезегінде оны Нигерияның бү кіл аймақ тарына таратты. 1934-1935 жылдары осындай жолмен «Би-Би-Сидің» Сьерра-Леоне жә не Ганадағ ы бағ дарламаларының ретрансляциясы жү зеге асты.

Ұ лыбританияның жә не ө зге де отарлаушы державалардың тең іздің ар жағ ындағ ы иеліктеріне хабар таратуғ а ү лкен назар аударылды. Радиохабарлар жаң алық тардан, репортаждардан, саяси насихаттық материалдардан, мә дениет тақ ырыбына арналғ ан бағ дарламалардан жә не эфир уақ ытының ү штен екісі кө ң іл кө теретін бағ дарламалардан тұ рды. Мұ ның бә рі шетелдік аудиторияны еуропалық жиіліктерін ү збей тың дау мақ сатына бағ ытталды.

1933 жылы фашистік Италия Латын Америкасына арналғ ан итльян тіліндегі бағ дарламаларды таратты. 1935 жылы осындай қ ызметтермен араб тілінде хабар тарату қ осылды, оның мақ саты Ұ лыбританияның араб елдеріндегі ық палын ә лсіретіп, Италияның Таяу Шығ ыс пен Африкадағ ы елдерден отар жасауы ү шін жағ дайды ың ғ айлау болатын. Екінші дү нижү зілік соғ ыстың алдында итальян хабар тарату арналары ондағ ан тілде, ағ ылшын, француз, араб, тү рік тілдерінде хабар таратты.

1939 жылдың қ ыркү йегінде Ұ лыбританияда соғ ыс басталғ аннан кейін, «Би-Би-Си» қ ұ рылымында Еуропалық қ ызмет бө лімі қ ұ рылды. Оның негізгі міндеті антигитлерлік елдерді ақ параттық -насихаттық бағ дарламалармен қ амтамасыз ету болды. Еуропа аудиториясына арналғ ан бағ дарламалар неміс, француз, португал жә не де Еуропаның ө зге де елдерінің тілінде тарады. 1938 жылдың ақ панында қ ызметін бастағ ан «Би-Би-Сидің» неміс тілді хабар тарату арналары бағ дарламалардың кө лемін арттырып, олардың мазмұ нын жаң артты. Британдық хабар таратудың алдын алу ү шін Германия «Би-Би-Си» желілерін тұ ншық тырып отырды. Британ басшылығ ы гитлерлік насихат жұ мыстарының тиімсіздігіне кө з жеткізіп, оны тұ ншық тырып, ә лек бола қ оймады. Нацистік басқ ыншылық тан кейін оның насихаттық бағ дарламаларына белсенді тү рде қ арсы шық қ ан Мә скеу радиохабар тарату арнасы болды. Сонымен қ атар, Мә скеуден немістің антифашистік радиостанцияларының трансляциялары берілді.

Соғ ыс колониялардағ ы радиохабар таратуғ а қ атты ә сер етті. Еуропа державалары ө зінің Африкадағ ы иеліктеріне қ ожайын болып қ алу ү шін, екінші дү ние жү зілік соғ ыс кезінде де жаң а арналарды ашуын тоқ татпады. Соғ ыстың аяқ талғ ан уақ ытында, колонизаторлардың қ ол астындағ ы радиостанциялар Африканың 15 елінде жұ мыс істеп тұ рды. 1946 жылы «Голос Америки» радиосынан бір жыл ерте «Би-Би-Си» Кең ес Одағ ына хабар таратуды бастады. 1948 жылы радиохабарларды тарату ұ йымдарының қ айта қ ұ рылуынан кейін Тең іздің ар жағ ындағ ы жә не Еуропалық ұ йымдардың бірігуінен «Би-Би-Си» ә лем халық тарының 40-тан астам тілінде хабарларын тарата бастады. 1950 жылдары Кең ес Одағ ында хабар тарату ү шін радиостанция салынды. Шығ ыс Еуропа мен Балтика мемлекеттеріне хабар тарату ү шін КСРО радиостанциясын жарақ тандырды. 1970 жылдардың ортасына дейін штаб-пә тері Мюнхенде орналасқ ан қ ос станция ақ параттық тә уелсіз мекемелер ретінде қ ызмет істеді. 1976 жылы АҚ Ш олардың статусын мойындауымен «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропа») КСРО мен Кең ес Одағ ы елдерінің блогына ұ сынатын халық аралық радио ретінде танылды.

1948 жылы И.Сталиннің бұ йыруымен КСРО мен Шығ ыс Еуропа территориясына тарайтын «Би-Би-Си» мен «Америка даусы» («Голоса Америки») радиостанциясының хабарларын тұ ншық тыру басталды. Ә лемдік қ атынастарда жылы қ абақ орнағ аннан кейін, хабарларды тұ ншық тыру да азая тү сті. Эфирде жасанды кедергілер жасалып, батыстағ ы қ ызметінің хабары таратуына тыйым салғ ан социалистік мемлекеттер ө з мақ сатына жетпеді. 1963 жылы «Еркін сө з» («Свобода слова») радиосының хабарларын тұ ншық тыруды Румыния, 1964 жылы Венгрия аяқ талды. 1956 -1970 жылдары Польша шетелдік хабарларды тұ ншық тыруды тоқ татты. Кейін Балтық жағ алауындағ ы польшалық тардың толқ ынысынан кейін тұ ншық тыру қ айтадан қ олғ а алынды. 1986 жылы Польша, Чехославакия КСРО-мен бірге «Би-Би-Си» мен «Америка даусы» («Голоса Америки») радиотолқ ынын тұ ншық тыруды ресми тү рде тоқ тататынын хабарлап, «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропаны») тұ ншық тыру қ ұ қ ығ ын алып қ алды. Ө зге арналарды тұ ншық тыру кезінде халық аралық конвенцияның 48 бабы бұ зылды. Онда ешқ андай радиохабар тарату арнасы екіншісіне бө гет бола алмайды. Соғ ан қ арамастан, КСРО қ аншама материалдық шығ ындарды елеместен, моральдық -психологиялық шығ ынмен болсын Батыстық арналарды тұ ншық тыруды тоқ татпады. 1980 жылдардың екінші жартысында КСРО-ның тұ ншық тыру қ ұ рылғ ыларының 70 %-ы «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропаны») тұ ншық тыруғ а, ал сол уақ ытта «Америка даусы» («Голоса Америки») радиосын тұ ншық тыруғ а 10%, ал қ алғ ан қ ұ рылғ ылардың 20%-ы ө зге арналарды тұ ншық тыруғ а бағ ытталды [6, 49-б].

М.С.Горбачевтің ө згертулер енгізген сә тінде 1987 жылдың қ аң тарында Кең ес Одағ ы «Би-Би-Сиді» тұ ншық тыру тоқ тады. Осы жылдың мамырында КСРО «Америка даусы» («Голоса Америки») радиосын тұ ншық тыруды да тоқ татты. Ал, босағ ан тұ ншық тыру қ ұ ралдары «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропаны») тұ ншық тыруғ а бағ ытталды. Осығ ан жауап ретінде берілетін радиосигналдардың кү штілігін арттыру ү шін олар хабар таратудың модернизациясын жү ргізді. 1980-1990 жылдары Берлин қ абырғ асының қ ұ лауы, КСРО-ның ыдырауы жә не ө зге де геосаяси ө згерістерден кейін суық соғ ыс аяқ талып, трансшекаралық радиохабар таратудың жаң а кезең і басталды.

Трансшекаралық радиохабар тарату. 1990 жылдары ә лемдік «Би-Би-Си» қ ызметі аптасына жалпы 820 сағ ат, 140 миллион тың дарманымен ә лемдегі бірінші жә не ең ірі мекеме болды. Оның негізгі міндеттері жаң алық тар тарату, Ұ лыбританияның ө мірі мен мә дениеті, ө нері, индустрия мен ғ ылымдағ ы жаң алық тарын жеткізу болды.ХХІ ғ асырдың басындағ ы ә лемде орнағ ан жаң а коммуникациялық қ ызметтер британдық корпорацияның алдында ү лкен қ иындық туғ ызды. «Би-Би-Сидің» дә стү рлі азиялық тар аудиториясы 2001 жылы кү рт тө мендеп кетті. Тың дармандар қ атары кө бінен Индия мен Индонезиядан азайды. Керісінше «Би-Би-Сидің» АҚ Ш пен Австралиядағ ы тың дармандар қ атары арта тү сті. Соң ғ ы жылдар «Би-Би-Си» қ ысқ а толқ ында ақ парат таратуды азайтып, тың дармандарына ақ параттарды интернеттен алуғ а кең ес береді.

1973-1980 жылдары Батыс радиобағ дарламаларының ішінде КСРО жерінде тұ ншық тырылғ аны «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропа») радиосы ғ ана болды. 1980 жылы қ айтадан ушық қ ан ә лемдік қ атынастарғ а байланысты КСРО Ауғ анстанғ а ә скерін кіргізіп, қ айтадан «Неміс Толқ ыны» («Немецкая Волна»), «Би-Би-Си» мен «Америка даусы» («Голоса Америки») атты радиостанциялардың даусын тұ ншық тыра бастады. Сол уақ ытта КСРО-ның ө зге елге тарайтын бағ дарламалары 82 тілде аптасына 2 200 сағ ат ұ зақ тық ты қ амтып, Батыс елдерінің тарапынан тұ ншық тырылмады. КСРО-ның радиобағ дарламаларын тұ ншық тырғ ан жалғ ыз ел Қ ытай Халық Республикасы болды. Соғ ыстан кейінгі уақ ытта шетелдік арналарды тұ ншық тыру қ ымбат тұ ратын шараның қ ажетісіздігін, ақ параттың изоляцияның мү мкін еместігін дә лелдеді. 1950 жылдардағ ы британдық колониялдық жү йені жақ таушылардың Кипрдің азаттығ ын жақ таушыларды ұ йымдастырғ ан хабарын тұ ншық тырғ анымен ешқ андай нә тиже бермеуі, кө терілістің болуы дә лел.

Қ оғ амдық мә ртебедегі ақ парат тарату қ ызметтері – мұ ндай мекеменің ү лгісі ретінде «Би-Би-Си» бү кіл ә лемдік қ ызметін, орыс тілін қ осқ анда 22 тілде хабар тарататын «Жапон радиосын» («Радио Япония») алуғ а болады. Олар басқ ару жә не қ аржыландыру кө зіне қ арай, мемлекет қ ол астындағ ы хабар тарату арналарына ұ қ сас. «Би-би-Сидің» хабар тарату қ ызметі Форин Оффиспен тығ ыз байланыста жә не британ мемлекетінің сыртқ ы саяси бағ дарына бас иеді.

«Суррогатты» (орын басушы) хабар таратушы радиостанциялар - олардың қ аржы кө зі мемлекет болғ анымен, олар ресми емес, яғ ни мемлекеттік емес бағ ытта қ ызмет атқ арады. Жергілікті аудиторияның назарын мемлекеттік арналарғ а аудару қ ажет сә тте «орын басушы ақ паратты» тарату функцияларын атқ арады. Халық аралық хабар тарату жө ніндегі кең естің қ ұ жаттарында «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропа») мемлекеттік хабар тарату арналарына қ арағ анда Шығ ыс Еуропадағ ы ұ лттық ақ параттар тарату қ ызметінің орнын басушы қ ызметін атқ арғ аны туралы айтылады.

Діни - клерикалды шең бер бойынша тү зілген Ватикан жә не ө зге де елдердің радиолары жатады.

Коммерциялық ақ параттық -музыкалық радиолар – ө з қ ызметтерін «танымал ә уендер + жаң алық тар + жарнама» деген формуламен қ ұ ратын жә не жарнамадан тү скен ақ шамен қ аржыланатын радиостанциялар. Ә рбір елдің мә дениеті мен ө мір танытушылық ерекшеліктеріне орай мұ ндай радиостанциялар ә рбір аймақ қ а, мемлекетке тең дә режеде берілді. Сондық тан, ә лі бірде-бір ақ параттық -музыкалық радиостанция ә лемдік дең гейге жеткен жоқ. Халық аралық коммерциялық ақ параттық -музыкалық хабар тарату мекемелері ө здері кө здеген аумақ тың ә уенімен жү реді. Білгілі бір территорияғ а ғ ана бағ ытталады. Осылай, 1930 жылдары пайда болғ ан «Радио Люксембург» Батыс жә не орталық Еуропаны ө з талғ амымен жаулап алды.

Интернет арқ ылы халық аралық хабар тарату. Интернетке тә н оның шекара елемейтін қ абілеті оның ә лемдік аренағ а шығ уына жағ дай жасады. 2002 жылы 50 халық аралық радиостанцияның 45-і ө з сайттары мен WEB-беттерін ашқ ан. Кө п мекемелер ө з сайттары мен беттерінде радионың мақ сат-міндетін, тарихын, кү нделікті ө згертулер мен анонстар, бағ дарламалардың авторлары мен жү ргізушілері туралы ақ параттар береді. Сонымен қ атар, сайттарда тү рлі бағ ыттағ ы материалдар, шет тілін ү йретуге арналғ ан тү рлі сабақ тар, электронды мұ рағ аттар қ ойылады.

«Халық аралық радиостанциялардың сайттары кө біне «Интернет – хабар таратуда» қ олданылып, оны желі арқ ылы қ абылдағ ышсыз тың дауғ а мү мкіндік береді. Кө п тілдерде интернет-бағ дарламаларды «Еркіндік» («Свобода»), «Еркін Еуропа» («Свободная Еуропа»), «Би-Би-си» жә не ө зге де арналар береді. Жаң а ақ параттық ресурстарды толығ ымен сің іріп жатқ ан радиостанциялар жоғ арыда атап кеткен қ ызметтермен қ атар, тың дарманымен интерактивті қ атынас (дауыс беру, сұ раулар, форумдар, чаттар) арқ ылы ө з сайттарын одан сайын қ ызық ты ете тү седі [7, 33-б].

Телерадиосы. АҚ Ш-та В.К.Зворыкин телевидение саласындағ ы тә жірибелерін шың дап жатқ анда, Атлантиканың бер жағ ында Англияда Джон Лоджи Берд бастағ ан бір топ ғ алым Нипковтың механикалық дискісін шың дауды қ олғ а алды. 1925 жылдың 2 қ азанында Берд алғ аш телебейнеге қ ол жеткізді. Алайда, ол бейнелерде тек сұ лбалар ғ ана кө рініп, ешқ андай айқ ындық болмады. 1926 жылдың 26 қ аң тарында Берд Ұ лыбританияның корольдік институтының ғ алымдары алдында ө зінің тә жірибесінің жемісін кө рсетіп, таныстырды. Ал, 1927 жылы Корольдік телевизия қ оғ амын қ ұ рылды да, 1928 жылы 1 наурызда осы қ оғ амның қ амқ орлығ ымен тек телевидениеге арналғ ан «Телевижн» журналы жарық қ а шығ а бастады. Бердтің бастамасымен айқ ындылығ ы отыз жол болатын алғ ашқ ы қ абылдағ ыш жасалды. 1929-1931 жылдары мың данадай «Берд теледидарлары» жасалып шығ арылды. Ал 1929 жылдан бастап 1935 жылғ а дейін аз жолды стандартта тарайтын, кү нделікті тә жірибелік бағ дарламалар беріліп отырды. Осылай, Англия да АҚ Ш пен Германия сияқ ты телевизияның жалғ ан кө терілісін бастан кешті. АҚ Ш-та электронды жү йенің пайда болуымен Бердтің ойлап тапқ ан механикалық жү йесінің жетіспеушілігі айқ ын байқ алды. Жаң а жү йе Англияда алғ аш рет 1936 жылы тамызда дә стү рлі электронды жү йелер кө рмесінде кө рсетілді. 1936 жылдың 2 қ арашасынан бастап «Би-Би-Си» тұ рақ ты хабарлар тарата бастады. Нақ ты осы кү ннен бастап ә лемдегі тұ рақ ты телевидение тарихы басталды. Бағ дарламалар алты кү н бойы екі сағ аттан алдын-ала жоспарланғ ан кесте бойынша беріліп, бір кү н қ ұ рылғ ыларды тазарту жұ мыстарына берілді. Бұ л дә стү рді ә лемнің кө птеген елдерінің телеарналары ұ зақ уақ ыт бойы ұ станды. Аз қ аржы жұ мсалатынына қ арамастан, «Би-Би-Си» бағ дарламалары ө зінің ерекшелігімен, қ ызық тығ ымен, жақ сы ойластырылуымен алдың ғ ы орынды алды. Кейін «Би-Би-Си» соғ ыс кезінде тоқ тағ ан кү нделікті телебағ дарламаларды беруді 1946 жылдың маусымында жең іс шеруін кө рсетуімен қ айта бастады.

1999 жылы Ұ лыбританияның коммерциялық эфирлiк телевидениесінде концентрация мен монополизация жаң а кезең ге қ адам басты. Ұ лыбританияның мә дениет министрi Крис Смит қ ыркү йек айында ө ткен Кэмбридж телефестивалiнде сө з сө йлейді. Оның айтуы бойынша, ә лемдiк сахнада британияның коммерциялық эфирлi телевидениесінің бә секелестері аз болғ андық тан ү кiмет жә не жеке меншiк БАҚ -ты қ олдайды жә не барлық коммерциялық телевидениенi екi, тiптi бiр адамның қ олына беруге дейiн барады.

Коммерциялық эфирлiк телевидениедегi жекеменшiк концентрацияғ а деген жол 1993 жылы тазартылғ ан болатын. Сол жылдардағ ы мә дениет министрi Питер Брук эфирлiк телевидениенiң лицензияғ а ие болғ ан адамдарғ а тағ ы да бiр лицензияны сатып алуғ а рұ қ сат еткенін жариялады. Осыдан кейiн Лондонда жұ мыс кү ндерi шығ ып тұ ратын «Карлтон коммьюникэйшнз» эфирлiк телевидениесiнiң iрi британдық коммерциялық компаниясы екiншi Орталық Англияғ а таралатын «Сентрел телевижн» компаниясынан лицензия сатып аламын деп жариялады. Содан кейiн солтү стiк «Гранада» компаниясы Лондонда демалыс кү ндерi шығ ып тұ ратын «Лондон Уикэнд Телевижн» компаниясының лицензиясына ие болды. Ал электронды «МАИ» концернiнiң басшысы Лорд Холлик екi лицензияның иесi болып, Оң тү стiк Англиядағ ы «Меридиан» компаниясы жә не Оң тү стiк Шығ ыс Англиядағ ы «Англия» компаниясын қ олына алды. Британдық коммерциялық эфирлiк телевидениедегi жекеменшiктiң концентрациясы мен монополизациясының келесi сатысы 1999 жылы парламенттiк акт болды. Бұ л акт бойынша лицензиялардың шектеусiз сатылуына рұ қ сат етілді. Бiрақ мынадай талап қ ойылады: бiр адамның иелiгiндегі арна елдiң барлық телеаудиторияның 15%-iнен кө п болмауы керек жә не тележарнамадан 25% кiрiс тү суі керек. Осылай концентрация процесi ә рi қ арай дами бастады. Ү ш iрi топ қ ұ рылды: ү ш лицензиясы бар (Лондонғ а, Орталық жә не Оң тү стiк Батыс Англияғ а) Майкл Гриннiң «Карлтон Коммьюникэйшнз» компаниясы, тө рт лицензиясы бар (Лондонғ а, Солтү стiк, Солтү стiк Шығ ыс Англияғ а жә не Йоркшир) Гранадада, ү ш лицензиясы бар (Оң тү стiк, Оң тү стiк Шығ ыс Англияғ а жә не Уэльске Лорд Холликтiң «Юнайтед Ньюс энд Медиа» компаниясының хабарлары тарады. Британия Коммерциялық эфирлiк телевидениесiнiң ұ лттық эфирінде тө ртiншi «ойыншы» болып Шотландиялық «Скоттиш мидиа» компаниясы кірді. Бұ л компания 1998 жылы Солтү стiк Шотландиялық «Гремпиен» телекомпаниясының лицензиясына ие болды. 1999 жылы 26 қ араша кү нi Ұ лыбританияның телевидения ә лемiнде сенсация болды. Бұ л ү ш iрi топтан екi топ қ ұ ру туралы шешімі жарияланды. Майкл Гриннiң «Карлтон Ю-Кэй продакшнз» жә не Лорд Холликтiң «Юнайтед Ньюс энд Медиа» екеуi бiрiгiп Ұ лыбританияда бұ рын - соң ды болмағ ан алып компания қ ұ руды жоспарлады. Бiрақ бұ л iстi тез арада Ұ лыбритания ә дiлеттi сауда бюросы (ОФТ) бақ ылауғ а кiрiстi. Ө йткенi жаң а алып компания тележарнамағ а рұ қ сат етiлген 25% емес, 30 - 40 % кiрiстi иемдендi.

Британдық коммерциялық эфирлiк телевидениедегi жекеменшiктiң концентрациясы мен монополизациясының жаң аша дамуының инициаторы Майкл Грин болғ аны қ ызық. Ол бiрiншi болып «Сентрел Телевижн» лицензиясын сатып алып, шектен тыс шығ ып кетті деп есептелді. Бiрақ, бақ ылаушылар оның Лорд Холликпен болатын болашақ қ арым-қ атынасты ойлай отырып, Майкл Грин болашақ компанияның стратегиясын анық таумен айналысты. Лорд Холлик кү нделiктi менеджмент мә селесімен айналысатын тұ лғ а болатынын ресми тү рде жариялағ ан еді. Ол компанияның аты ‘’Карлтон Юнайтед’’ деп аталатын болды. Дегенмен, кө бiсi Холлик сияқ ты барлық стратегияны Майкл Гриннiң қ олына берiп қ ояды дегенге кү мә нмен қ арады. Ө йткенi ол Лорд Стивенстiң баспасө з компаниясымен қ осылғ аннан кейiн жарты жылдың iшiнде оны басшылық тан аластатқ ан. Осылай екi телекомпанияның бiрiгуi таң қ алдырды. 26 қ арашағ а дейiн журналистерге Грин мен Холлик бiрiгiп қ ызмет ету мә селесі туралы келісімшарт жасап жатыр деген хабар таратты. Бiрақ кейбiр бақ ылаушылар «Карлтон» мен «Юнайтедтiң» қ осылуы авантюра емес, заң дылық деп есептеді. Бұ л екi компанияғ а да ө з бағ дарламаларын нығ айтуғ а мү мкiндiк бередi. Осы кө рсеткiш бойынша «Карлтон» мен «Юнайтед» бағ дарлама беру уақ ытына қ арамай, британдық телевидение ішіндегі ең ә лсiздерiнiң бiрi саналды. Екiншiден, 40 миллион фунт стерлингке дейiн қ аражатты ү немдеп, керексiз шығ ынды жояды. Ал егер iс жү зеге аспағ ан жағ дайда сахнағ а Ұ лыбританияның коммерциялық эфирлiк телевидениесiнiң ү шiншi орынғ а «Гранада груп» шығ ады. «Гранада груп» - «Гранада Телевижн» телевизиялық топтамасы Джерри Робинсонның басшылығ ымен коммерциялық эфирлiк телевидение ассоцациясының «Ай - Ти – Ви» бағ дарламасының ү лкен бө лiгiн дайындайды. Осы уақ ытта Британия телевидениесінің тө ртiншi iрi «ойыншысы» Шотландиялық «Скоттиш Медиа» компаниясы «Джинджер Медиа Груп» компаниясын сатып алады деген сө з тарайды. Бұ л компанияның акциясының кө бiн ә йгiлi британдық телевидение мен радио жү ргiзушiсi Крис Эванс иемденедi. Бұ л компания поп жә не рок музыкасын беретiн ұ лттық «Вирджин» радиостанциясының қ ожайыны «Скоттиш Медиа», «Вирджин» радиосынан басқ а да телестудияларғ а ие. «Джинджер» компаниясын сатып алса, онда бұ л Шотландтық телекомпаниясы Ұ лыбритания телевидениесiнде салмақ ты ү шiншi «ойыншының» орнын алуғ а мү мкiндік туады. Осылай Ұ лыбританияның жекеменшiк эфирлiк телеиндустриясында бірінші орын ү шін ү лкен кү рес басталды. Крис Смиттiң айтуы бойынша, бұ л кү рес екi жылдан кейiн барлық индустрия екi немесе бiр адамның қ олында болуы мү мкiн деген болжам жасайды.

Сараптамалық консолидациялық ү рдіс Ұ лыбританияның кабельдiк телевидениесiнде де орын алды. Мұ нда да эфирлiк телевидениедегi сияқ ты екi iрi компанияның бiрiгуi жайлы сө з болады. Бұ л «Кэйбл Энд Уайерлесс Коммьюникэйшнз» жә не «Телеуэст» телекомпаниялары. «Нэшнл Транскоммьюникэйшнз Лимитед» компаниясы - ү шiншi «ойыншы» болды. Мұ ны «Франс Телеком» акционерi кө термеледi. Соның кө термелеуiмен ол «Кэйбл Энд Уайерлисспен» бiрiгуге келiсiм алды. «Телеуэст» арнасы спутниктiк телевидениеге жататын «Флекстек» компаниясымен бiрiгетiндiгiн жариялайды.

Ұ лыбританиядағ ы Интернет қ ызметiнiң ө кiлдерi - шетел фирмалары, олардың озығ ы «Фрисерв» Британдық кабельдi телекомпанияларғ а Интернеттi ө здерiнiң кабельдерi арқ ылы жiберулерін талап етеді. Олар аудиторияны кең ейту мү мкiндiгiне назар аудартады. «Телеуэст» 2000 жылы ақ пан айынан бастап Интернетте жұ мыс iстеуге рұ қ сат беретiн, айына 10.ф.ст. тө ленетiн «Серф Анлимитед» қ ызметiн іске қ осады. Ай сайын Интернетпен жұ мыс істейтін адамдар саны кү рт ө сіп, жаң а интернеттiк технология арқ ылы кө ркем фильмдердi кө рсетуге дейiн барады. Қ азiргi кезде Ұ лыбританияда Интернет жү йесiнiң қ ызметiн кө рсететiн 300 фирма бар. Коммерциялық эфирлiк телевидениеде «Ай - Ти – Ви» басшылығ ы алдына қ ойғ ан мақ сатына жеттi. Ол - ү шiншi арнаның «Ай - Ти – Ви» аудиториясының орташа рейтингiн 39% -не дейiн кө теруді кө здейді. Бұ л талап тү гелiмен жылдың аяғ ында орындалды. Осы кезде жаң а жыл аптасына арналғ ан кө п бағ дарламалар жү йесi шығ арылып, жаң а ә йгiлi телеойын «Кім миллионер болғ ысы келеді?» (“Кто хочет быть миллионером?») лотереялық шоу болатын. Ә рине миллионер ешкiм болмаса да бұ л ойын аудиторияның рейтингiн кө теруге кө мектеседі. Коммерциялық эфирлiк телевидениенiң ө мiрiндегi екiншi маң ызды оқ иғ а «Карлтон» компаниясының 1998 жылы тү сiрген «10 сағ ат ішіндегі жаң алық тар» («Новости в 10 часов») шығ арылымын қ айтару эфирге ұ сыну туралы келiсiмi болды. Бұ л хабардың эфирден алынып тасталуы Ұ лыбритания кө рермендері арасында кө п дау туғ ызды.

«10 сағ ат ішіндегі жаң алық тар» («Новости в 10 часов») шығ арылымын тү сiргеннен кейiн бір миллионғ а жуық кө рермен «Ай - Ти – Ви» арнасының сегiзден отыз минут кеткенде шығ атын жаң алық тар бағ дарламасын кө ріп, кү нделiктi барлық жаң алық тарды қ амтымады, ол кешкi жаң алық тарды кө руге мү мкіндік алды. Дегенмен кө рермендердiң кө пшілігі оның бә секелесi “Би - Би – Си» жаң алық тарын кө руге кө штi. «Ай - Ти – Ви» салмақ ты ө зекті қ оғ амдық «Ә лем қ озғ алыста» («Мир в действии») бағ дарламасын жаң а «Бү гін кешке» («Сегодня вечером») бағ дарламасына ауыстырғ ан [8, 28-б]. Бұ л бағ дарламада мемлекеттiк саясат мә селесі кө терiлмейдi, ә рине бұ л ү кiметке ұ намады.

«Рейтер» Ұ лыбританияның ресми ақ парат агенттiгi болып табылады. Агенттік 15 000 астам газетті, ә рі ақ парат агенттiгiн, телерадиостанцияларды, ү кiмет мекемелерiн, Ұ лыбритания елшiлiгiн жә не ә лемнiң 158 елін ақ паратпен қ амтамасыз етеді.

Кү ніне 5 миллион 500 мың сө зді ағ ылшын, француз, немiс, испан жә не араб тілдерінде таратады. Агенттiкте қ аржылай-экономикалық мә лiметтi ө ң деу жә не берiлу ү шiн тұ тынушыларғ а электронды-ақ параттық жү йе «Монитор» (ә лемнің 112 еліндегi 15 000 алдырушылары есептейдi) монитор ақ параттық жү йе. 90% дерлiк ақ шалай тү сулердiң агенттiктерi - қ аржылай-экономикалық мә лiметтiң таратуынан, соның iшiнде жә не интернет желiсi бойынша тарайды. «Рейтердің» тілшілері Африка жә не Таяу шығ ыс елдерiнде жиі болып тұ рады.

ХХ ғ асырдың аяғ ы мен ХХI ғ асырдың басындағ ы Ұ лыбританияның ақ парат нарығ ында iрi монополиялардың бә секелестiгi ө ршіп, бұ л ірі монополистерді сол нарық ты иесі болуғ а ұ мтылдырды. Жалпы Еуропа журналистикасына тә н ерекшелік ақ паратты тауар деп қ арау осындай кү рделі мә селелерді туындап отырды.