Еуропадағы телевидение дамуы

Еуропадағ ы телевидениенің қ алыптасу тарихы. Шетелдік телевизия тарихы ө з қ алыптасуында бірнеше кезең ді басынан ө ткізді. Алғ ашқ ысы, инженерлер мен телевизияны ойлап тапқ андардың жұ мысы сыналып, басты орынғ а тә жірибелік кезең шық ты. Екінші кезең де, қ алыпты жә не кү нделікті хабар таратудың негізі қ аланып, бұ қ ара арасында телеқ абылдағ ыштарды тиімді тарату жә не ұ йымдастырудың оң тайлы жолдары іздестірілді. Ү шінші кезең - телеарнаның бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында алып кү ш екенін мойындатып, мемлекетте бірнеше жалпы ұ лттық телебағ дарламаның эфирге шығ уымен сипатталады. Тө ртінші кезең де, бірнеше мемлекеттер спутниктік жә не кабельдік жү йені енгізіп, телеарналардың кө беюіне, яғ ни қ азіргі кезең ге қ адам басты. Бір кезде ортақ болғ ан телеаудитория ө з талғ амына қ арай жіктелді. «Теледидар» терминін 1900 жылы Париждегі ғ ылыми конференцияда петербургтік радиоинженер Константин Дмитриевич Перский енгізді. Бұ л термин де теледидардың пайда болу идеясы сияқ ты ертеде туғ ан болатын.

Ұ лыбритания, Франция, Германия елдерің дегі екінші дү ниежү зілік соғ ыс қ арсаң ындағ ы 1920-1930 жылдары ә лем елдерінде бейнені қ ашық тық тан кө рсетуге арналғ ан тә жірибелер тұ рақ ты телебағ дарламалардың шығ а бастауына ә келді. 1935 жылы Германияда ұ лттық бақ ылаумен телевидение бағ дарламаларын тарату басталды. Берлинде ө ткізілген жазғ ы олимпиадалық ойыннан кейінгі жылы іске асқ ан телевизиялық трансляция неміс ғ ылымы мен технологиясының артық шылығ ын насихаттау мақ сатындағ ы ұ лтшылдардан қ олдау кө рді. Бірақ, соғ ыс кезінде Берлиндік телевизиялық кешен талқ андалды.

1936 жылы қ араша айында басталғ ан Британдық Хабар тарату корпорациясы тұ рақ ты тарататын телебағ дарламалар Ұ лыбританияның екінші дү ниежү зілік соғ ысқ а аяқ басуына байланысты, 1939 жылы қ ыркү йекте тоқ татылды. Франциядағ ы 1935 жылы басталғ ан телебағ дарлама тарату да соғ ыс басталысымен ө з жұ мысын тоқ татты. Алғ ашқ ы тікелей оқ иғ а орнынан телерепортажды жү ргізу соғ ысқ а дейінгі аралық та жү зеге асырылды. Германия телевидениесі 1936 жылғ ы Берлин олимпиадасындағ ы спорттық жарыстарды «Би-Би-Си» 1938 жылғ ы регат туралы телехабарлар таратты. Осы кезде басқ а да телевизиялық жанрлар мен пішіндер пайда бола бастады. Соғ ысқ а дейінгі жылдары «Би-Би-Си» ө зінің кө рермендеріне жаң алық тар, драма, опера жә не балет қ ойылымдарын, кабаре-шоу, концерттер, балаларғ а арналғ ан мультипликациялық фильмдерді ұ сынды.

Соғ ысқ а дейінгі кезең де телевидение аудиториясы аса шектеулі болды. Оның ауқ ымдылығ ының қ анат жайып дамымауы тек техниканың тө мен дә режеде болғ анының кесірінен, байланыстың жаң а тү рінің пайда болмауы мен сигнал тарату кезіндегі географиялық шектердің қ ысқ алығ ы ғ ана емес, сонымен қ атар, телевидениенің бағ асының қ ымбаттығ ы ә серін тигізді. Британдық он дюймдық экраны бар телеқ абылдағ ыштың қ ұ ны шағ ын автокө ліктің қ ұ нымен пара-пар болды. Еуропа елдерінде телевизиялық бағ дарламалар соғ ыс кезінде жү ргізілмей, телехабарлаудың техникалық жаң аруы тоқ талып қ алды.

Телевидениенің бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы болып қ алыптаса бастауы, соғ ыстан кейінгі екі онжылдық та Еуропада жү зеге асты. Егер 1950 жылы теледидар 9 % американдық отбасында болса, ол бес жылдан соң 65%-ғ а ө сті. Еуропада телевиденияның таралуы (ә сіресе тү рлі-тү сті) баяу жү рді. Бірақ 1960 жылы Еуропаның кө п бө лігі телекө рермендер қ атарын толық тырды. ХХ ғ асырдың соң ғ ы ү шінші ширегінде ә лемнің бұ л аймағ ында телевидение негізгі бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралына айналды. ХХ ғ асырдың соң ында кө п мемлекеттерде баспасө з бен радиоғ а қ арағ анда, телевидениенің аудиториясы кең ейді. Мысалы, 1990 жылы жү ргізілген сауалнамағ а қ атысқ ан американдық тардың 66% теледидарды ақ парат алудың басты қ айнар кө зі деп мойындағ ан. Сауалнамағ а қ атысушылардың осыншама пайызы ақ парат алуда қ алғ ан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына қ арағ анда телевидениеге сенімі мейлінше жоғ ары деп мә лімдеді. Ә лем елдерінде телекө рсетілімдер кү ніне 5-8 сағ атқ а дейін жетті. Жарты ғ асырдан соң басталғ ан алғ ашқ ы тұ рақ ты бағ дарламалардан кейін телевидениенің ә лемдік аудиториясы ү ш миллиард адамғ а ө сті. Қ азіргі телевизия дә уірінің шегін анық таудың жеке меншік коммерциялық, қ оғ амдық жә не мемлекеттік ү ш негізгі тү рі айқ ындалғ ан кезде болды [1, 5-б]. Еуропа телекө рермендер аудиториясының негізгі бө лігінің назарын коммерциялық арналар аударады, ал қ оғ амдық арналар кө рермендердің белгілі категориясының арасында, ә сіресе, білімді интеллигенция арасында танымал. Бұ л бағ дарламаларды сыншылар «жоғ ары дең гейлі» деп бағ алап отыр. Еуропадағ ы коммерциялық емес телевидение хабарларының мазмұ ны, «білім» мен «қ оғ ам» болмысының екі тү рлі екенін айқ ындайды. Онда негізгі ү ш бағ дарламалар ұ сынылады:

- Телебағ дарламалар, жарнама берушілер демеушілік етуін қ аламайтын, осы себептен коммерциялық телевидениеде кө рінуге мү мкіндігі жоқ бағ дарламалар. Бұ ғ ан білім, ғ ылым тақ ырыбымен қ атар, топтамасында тү рлі қ оғ амдық топтардың қ ызығ ушылығ ын туғ ызатын ақ параттық, публицистикалық бағ дарламалар, сондай-ақ, коммерциялық станциялардың редакцияларымен «жарамсыз» рейтингі тө мен бағ дарламалар кіреді. Бұ л жайт «PBS-тің» кейбір сыншыларының коммерциялық емес телевидениені сапасыз телеө нім, тасталатын «доң ыз себеті» деп атауына негіз болды. Ө ткір қ оғ амдық мә селелерге арналғ ан публицистикалық жә не ғ ылыми-танымдық сипаттағ ы бағ дарламаларды аудиторияғ а ұ сыну арқ ылы, «білім беру» станциялар қ атары бағ дарламалардың жоғ арғ ы кә сіби дә режесін қ амтамасыз етеді.

- Оқ у қ ұ ралының мә тіндік мазмұ нын кең ейтетін, білім беру ү рдісінде қ олданылатын, тікелей бағ ытта оқ ытатын бағ дарламалар. Бұ л сыныптарда, колледж жә не университет аудиторияларында, ө зін-ө зі оқ ытуда қ олданылады.

- Білімге деген қ ұ штарлық ты туғ ызуғ а тә рбиелейтін, тұ лғ аның қ алыптасуына септігін тигізіп, оның шығ армашылық жә не рухани қ абілеттін қ анағ аттандыратын бағ дарламалар. «PBS» Британдық «Би-Би-Симен» белсең ді серіктес болып, осы қ оғ амдық корпорациямен жасалғ ан білім беру мен оқ у-ағ артуды дамытатын жоғ ары кә сіби бағ дарламалар арқ асында сапалы бағ дарламалар қ атарын толтырады.

Еуропа елдерінде жасалатын қ оғ амдық хабарлар ұ йымдары ө зінің қ ызметін басқ аша мазмұ нда қ ұ рып, тө мендегі қ ағ идаларғ а негіздеп жасайды:

- хабарлардың жалпығ а бірдей болуы, барлық азаматтарды географиялық орналасуына қ арамастан, бағ дарламаларды еркін қ абылдауына тең мү мкіндіктер туғ ызуды қ амтамасыз етеді.

- Ә мбебаптылық радио тың даушылар мен телекө рермендердің тү рлі талғ амы мен қ ызығ ушылығ ын ескере отырып, бұ қ араның ә р тү рлі топтарының ойын-сауық тық, ағ артушылық, білім беру, публицистикалық, ақ параттық, мә дени сапалы бағ дарламаларғ а деген қ ажеттіліктерін ескере отырып, аудиторияғ а қ ызмет кө рсетуге негізделеді.

- идеялық плюаризм мен кө п мазмұ ндылық, тек халық тың кө п бө лігін ғ ана емес, сондай-ақ, шағ ын этникалық, діни жә не мә дени топтардың да ақ параттық сұ ранысын қ анағ аттандыру мен қ оғ амдық форум функциясын қ алыптастыруды қ амтамасыз етуді кө здейді.

- хабарлар қ ызметіндегі азаматтарғ а қ аржыландырудың тікелей пішіндерін қ олдану: қ оғ амдық хабарлар қ ұ рылымы ә детте, теледидар жә не радиоқ абылдағ ыш иелерінен мемлекет тарапынан алынатын абоненттік тө лемдер есебінен қ аржыландырады. Сонымен қ атар, шектеулі кө лемдегі жарнамалық қ аражат пен хабарлар ұ йымдарымен шығ арылғ ан бағ дарламаларды сатудан тү скен қ аражатпен қ амтылады. Коммерциялық жарнаманы жариялауда тә жірибеге енген қ оғ амдық массмедиалық ұ йымдар жарнама берушілерге тә уелді болуына ә келетін, хабарлар қ ызметінде жарнамадан тү скен пайданы қ аржыландырудың негізгі тү ріне айналдырудан қ ашады.

- редакциялық еркіндік, телебағ дарламаның қ ызметі мен хабарлардың мазмұ нына саяси партиялар, коммерциялық қ ұ рылымдар, ү кімет тарапынан бақ ылаудың болуын шектейді.

- бағ дарламаның мазмұ ны мен сапасына кө ң іл бө лу, оларды шығ ару мен оларғ а бағ а беруде коммерциялық қ адамның болмауы. Алайда, максимальды жоғ ары рейтингтік кө рсеткіштермен кү рес хабарлар қ ызметінде басты мақ сат болмайды, бағ дарламаны шығ арушылар арасында бә секе сапалы шығ армашылық критерийлердің болуына негізделеді.

- қ оғ амдық қ ызмет болып жарияланғ ан, хабар ұ йымдары бақ ылаушы қ оғ амдық кең естерді қ ұ ру, биліктің ө кілетті органдарының алдында есеп беру, бағ дарламаның мазмұ ны бойынша азаматтардың шағ ымдарын қ абылдау мен қ арастыру, сонымен қ атар, хабар жасаушы ұ йымдардың қ ызметінің нә тижелері мен саяси бағ дарламаны қ ұ рудағ ы есепті ашық жариялау сияқ ты телебағ дарламалардың ә леуметтік жауапкершілігі мен олардың қ оғ амалдында есеп беру қ ағ идаларына бағ ынуғ а міндетті.Есеп берумен қ амтамасыз ету қ оғ амдық телевидение ұ йымдары қ ағ идаларын, нормалары мен ережелерін тиянақ ты сипаттайтын этикалық реттеу кодекстерін қ абылдауды талап етеді. Осығ ан мысал ретінде Британдық телекорпорациясының қ оғ ам алдында есеп беруі ғ ылым мен мә дениет салаларынан ұ сынатын ө кілдерден, патшайым тағ айындағ ан беделді саясаткерлер арасынан таң дап алынғ ан 12 мү шеден қ ұ ралғ ан басқ арушылар Кең есімен реттеледі. Басқ арушылар Кең есі «Би-Би-Си» корпорациясының Бас директоры мен жетекші менеджерлерін тағ айындайды. Азаматтарды ақ паратпен қ амтамасыз ету мақ сатында Кең естің отырыстары жайында ә р ай сайын есеп жарияланады. «Би-Би-Си» қ ызметі жө нінде Британдық Парламент тың дау ө ткізеді. Корпорация ө зінің қ ызметі туралы толық есеп ғ аламтор мен баспасө зде тұ рақ ты жариялап отырады. «Би-Би-Си» қ ұ рылымында корпорацияның телехабарлары мен бағ дарламаларына қ атысты, азаматтардан тү скен шағ ымдарды қ абылдау мен қ арастыратын арнайы бө лім ә рекет етеді.

Қ оғ амдық телевидениенің қ ызық ты жә не ү лгі болатын тә жірбиесі ФРГ-да жинақ талғ ан. Соғ ыстан кейінгі кезең де ФРГ заң намасы елдегі хабарлар қ ызметінің жаң а принциптерін бекітті. 1948 жылы қ абылданғ ан ел Конститутциясындағ ы хабарлар туралы заң дарымен, хабарлаушы ұ йымдардың тә уелсіз «қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық» дә режесі бекітілді. Заң шығ аруда ө ткеннің қ айғ ылы жағ дайы ұ лтшылдық партиясы мен геббельдік ү гіт-насихат министрлігінің саяси-тоталитарлық бақ ылауында болғ ан Германияның БАҚ -ның жағ дайы ескерілді. Жаң а заң намағ а сә йкес, хабар тарататын ұ йымдар коммерциялық мекемелерге, саяси партияларғ а, мемлекетке де жатпайды. Мемлекеттің федеративті қ ұ рылымына сә йкес ө ң ірлік тұ рғ ыда қ алыптасқ ан, ө зін-ө зі басқ аратын, «қ оғ амдық -қ ұ қ ық ты радиотелевизиялық ұ йымдармен» ФРГ хабарлары жү зеге асуы тиіс еді. Яғ ни, ә кімшілік-территориялық бө ліністерді есепке алуының негізі кө лемді қ ызметтермен бө лінген ө зін-ө зі басқ ару аймақ тары (облыстар) болып табылады. Мемлекеттің рө лі кө бінесе ақ паратпен техникалық арналар арқ ылы қ амтамасыз ету, қ абылдағ ыш қ ұ рылғ ылардың иелерінен абоненттік тө лемақ ы жинау мен хабар тарататын ұ йымдардың жұ мысына қ ұ қ ық тық бақ ылауды жү зеге асыруда болды. Алайда, студиялық орталық ты қ оспағ анда, жер-жердегі хабар тарату орталық тарының жабдық тары федералдық пошта ведомствасына қ арады.

Хабар таратуды қ аржыландыру мен басқ ару жү йесін қ ұ руда, «Би-Би-Си» тә жірибесі ескерілді. Жер-жердегі қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық хабар таратушы ұ йымдардың шығ арушылары жарнама берушілерге тә уелділікті азайту, қ ысқ арту мақ сатымен, коммерциялық жарнаманы қ олдануды саналы тү рде шектеді. Алайда, «Би-Би-Си» жарнаманы эфирде трансляциялауды қ аржыландырудың қ осымша тү рі деп қ арастырады.

Сенсациялық, ойын-сауық тық, коммерциялық сипаттағ ы журналистикағ а тә н диспропорция мен тым шектен шығ удан қ ұ тылу ү шін қ оғ амдық телевидение хабар тарату ұ йымдарына аудиторияны тү рлі сапалы бағ дарламалармен қ амтамасыз етуді жү ктеді. Олар тү рлі ойын-сауық тық, мә дени жә не білім беру, саяси-публицистикалық, ақ параттық, қ ұ қ ық тық, танымдық бағ дарламалармен қ амтамасыз етіп, оларғ а арнайы бағ дарламалық саясатты жү зеге асыруды жү ктеді.

Хабар таратушыларды қ оғ амдық кө зқ араспен қ амтамасыз ету мақ сатында, телевидение мен радиодағ ы саяси ұ йымдар қ ұ рамына саяси партия ө кілдері, тү рлі азаматтық бірлестіктер, жергілікті парламент, кә сіподақ, шіркеу, ғ ылым жә не ө нер қ айраткерлері кіретін кең ес пен тү рлі ә леуметтік топтардың қ ызығ ушылығ ы жө нінде ақ паратты жинайтын бақ ылаушы органдар қ ұ рылды. Хабар тарату кең естері ұ йымның басшыларына бағ дарламалық саясат жө нінде сұ рақ тар бойынша кең естер беріп, бюджетті орындаудағ ы есептерді қ арастырып, кадр мә селені шешуге де атсалысады.

Жер-жердегі хабар тарату ұ йымдары 1950 жылы ФРГ-да орталық тану негізінде қ ұ рылғ ан телевидениесінің негізгі буынына айналды. Қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық хабар ұ йымдарының жұ мыс бірлестіктері, бірінші телеарнада бірың ғ ай жалпы ұ лттық хабарды қ ұ ру мақ сатымен, жергілікті телерадио орталық тарының ө зіндік қ ызметін қ алыптастыруды мойнына алды. 1954 жылдың қ арашасында ашылғ ан алғ ашқ ы «ARD» арнасының бағ дарламалары жең ілдіктермен бекітіліп, ортақ қ ормен қ арастырылғ ан, жергілікті телеорталық тардың телематериалдарының негізінде дайындалды. Жең ілдіктер, жергілікті телеорталық тың ө неркә сіптік қ уаттылығ ына, сондай-ақ, аудиториядан алынатын жә не оның қ ызметін қ аржыландыратын абоненттік тө лем ү лесінің кө птігіне байланысты анық талғ ан.

Мұ ндай қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телехабарларды ұ йымдастырудың орталық тандырылғ ан нұ сқ асы тікелей мемлекеттік саясатқ а бір жақ ты партиялық ық пал етуден тә уелсіздікті қ амтамасыз етті. Сонымен қ атар, нарық тық факторлар мен ірі коммерциялық қ ұ рылымдардың тікелей ық пал етуіне тө теп беруді, қ оғ амдық бақ ылау мен хабар тарату қ ызметін қ адағ алау мү мкіндігін қ амтамасыз етті. Оның қ олданылуы телевидениенің барынша жоғ ары саяси жә не идеялық алуан тү рлі пікір білдіру дә режесін кепілдендіруге мү мкіндік туғ ызды. Бір ғ ана арнада тү рлі саяси бағ ыттағ ы журналистер, яғ ни, консерваторлардан солақ айларғ а дейін дайындағ ан бағ дарламалар кө рсетілді, бұ л қ оғ амдық пікір мен ұ станымның алуан тү рлі болуына мү мкіндік берді. Телекө рерменге бірдей мә селелерге ә р тү рлі, кейде бір-біріне мү лдем қ арама-қ айшы келетін кө зқ арасты салыстыруғ а мү мкіндік туды.

Мазмұ ны жағ ынан телебағ дарламалар басқ а да коммерциялық телекомпаниялармен ұ қ сас болды. Мысалы, 1955 жылы Лондон қ аласында тұ рақ ты телебағ дарламаларын бастағ ан «ITV» жекеменшік телебағ дарлама ұ йымдарының британдық тобы, люсембург-германдық «RTL», 1975 жылы Италиядағ ы мемлекеттік телевидение жү йесінің реформасынан кейін пайда болғ ан Берлусконидің жекеменшік арналар тобы, жә не т.б. Телематериалдарды еркін пішінде беруді қ олдана отырып, коммерциялық телекомпаниялар бү кіл ә лемде кө ң іл кө теретін бағ дарламалардың сан тү рін ұ сынды. Мұ ның ішінде «ережесіз кү рес» пен адамның абыройын ойран ететін басқ а да қ атігез шоу бағ дарламалардан репортаж тү рінде береді. «Боямасыз» шынайылық ты сипаттауды сылтау етіп, дау-дамай, сананы мезі қ ылатын дө рекі жарнамаларды, адамның жеке ө міріне қ ол сұ ғ атын элементтерді қ олдану батыс телевидениесінің қ ызметінің стилі мен табиғ атына сай.

Кө бінесе ұ қ сас принциптер 1961 жылы ФРГ-да қ ұ рылғ ан қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телевидениенің екінші жалпыұ лттық «ZDF» арнасының қ ызметіне жү ктелді. Алайда, «ARD-пен» салыстырғ анда «ZDF» арнасының қ ызметі орталық тырылғ ан қ ұ рылым базасында жү зеге асады. Оның бағ дарламалары Майнц қ аласынан жү ргізіледі. Екінші қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық арна ө зінің қ ызметін қ аржыландырудың кө зі ретінде кө п жағ дайда жарнамалық қ аржыны қ олданады. Сонымен қ атар, оғ ан жә не барлық қ оғ амдық телевидение ү шін, демалыс кү ндері жарнама трансляциясына тыйым салу сияқ ты жарнамалық бағ дарламаларғ а шектеу қ ою сақ талғ ан.

Нарық тық конъюнктурадан тә уелсіз, тең герілген бағ дарламалық саясатты жү зеге асыруда қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телеорталық тардың тұ тастығ ы, қ оғ амдық телевидениені коммерциялық тан бірден ажырататын, кө пшілік аудиториясының ғ ылыми-танымдық, рухани-мә дени, саяси-ақ параттық қ ажеттілігін қ анағ аттандыратын бағ дарламаны шығ аруды қ амтамасыз етті. Қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телеорталық тар эфирге сапалы кө ркем публицистикалық бағ дарламаны шығ ару, ғ ылыми-танымдық жә не деректі фильмді, театр қ ойылымы мен классикалық музыкадан концертті кө рсету, ө зекті мә дениет тақ ырыбындағ ы бағ дарламаны шығ арумен айналысады. Хабар тарату қ ызметінің кірісі мен пайда табу проблемалары кезінде, нарық тағ ы бә секелестік кү ресте жарнамалар мардымсыз болып қ алып, бірінші кезекке бағ дарламаларды мазмұ ндық, ақ параттық, жоғ ары сапамен қ амту шарттары шығ ады.

Жалпы ұ лттық арналардың бағ дарламаларын жасауда жер-жердегі телеорталық тарғ а арқ а сү йей отырып, жергілікті хабар тарату қ ұ рылымдарының талантты тележурналистері федералды дә режедегі идеяларын іске асыруғ а мү мкіндік алды. Бұ л мемлекеттік шең берде жергілікті хабар таратушылардың кә сіби шеберлігін астаналық дә режеге дейін «ұ лғ айтуда», телевидение қ ызметкерлерінің шығ армашылық бә секелестігін белсең ді етуге ә кеп соқ ты. Дегенмен, қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телевидениеге, оның германдық нұ сқ асында кемшіліктер мен ә лсіз тұ стары болды. Бұ л ү лгіні сынаушылар, телерадио орталық тарын қ оғ ам ө кілдермен қ амтамасыз етуге міндетті хабар тарату кең есінің мү шелері, істе топтық жә не партиялық қ ызығ ушылық ты ұ сынатынын атады. Қ уатты позицияны ұ станатын жергілікті жердегі кейбір саяси партиямен тікелей жә не жанама байланыстағ ы тұ лғ алар саны кең естерінде басым. Қ оғ амдық хабар тарату ұ йымдары «кері байланыспен» қ амтамасыз етуде тиімді ә рекет ететін тетіктерге қ ол жеткізе алмайды. Кейде кө п шарттылық тың себебінен, басқ ару жө нінде шешім қ абылдауда, оларды іске асыру мен тез нә тиже алуда қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телеорталық тар толық қ анды дайын болмай шығ ады. Қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телевидениедегі ойын-сауық бағ дарламаcының ү лесі коммерциялық тан тө мен болуына байланысты, «ARD» мен «ZDF» тарапына кө рерменді жалық тыратын бағ дарлама ұ сынып, «жең іл» бағ дарлама ү лесіне бұ қ аралық аудиторияның еркін таң дауын қ амтамасыз етпейтіні жө нінде жиі айыптар тағ ылды. Дә л осы мә селе, Германиядағ ы коммерциялық телевидение қ ұ рудың мү мкіндігі жайындағ ы пікір алмасуда талқ ыланды.

ФРГ-да жекеменшік коммерциялық немесе мемлекеттік телевидениені қ ұ ру шаралары бірнеше рет қ айталанғ анына қ арамастан, оларды «конститутциялық емес» деп танып, беттерін қ айтарды. Христиан-демократтардың басқ ару қ ысымынан елде жекеменшік кабельді жә не спутниктік хабарлар жасауғ а, кейіннен коммерциялық станциялардың эфирлік бағ дарламаларына жол беріліп, жағ дай 1980 жылдар ортасынан тү бегейлі ө згерді. Қ ысқ а мерзімде «ARD» мен «ZDF» бә секеге тү сетін коммерциялық телекомпания қ атары рә сімделді. 1991 жылғ ы телерадиохабарлар жө ніндегі мемлекеттік келісімшарт ФРГ-да қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық жә не жекеменшік телевидениенің бары жайындағ ы деректі біржолата бекітті.

Коммерциялық телекомпания арасындағ ы ірілері «SAT-1» жә не «RTL» - қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телевидениенің кө рермендер аудиториясы ү шін кү ресте мық ты қ арсыластар болды. Алайда, жекеменшік арналармен ө ткір бә секеге қ арамастан, қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық телевидение аудиториясының маң ызды бө лігін сақ тап қ алды. 1990 жылдың соң ында Германияда қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық «ARD» «ZDF» арналардың ә рбірінде ірі коммерциялық «RTL» жә не «SAT-1» арналарына пара-пар келетін аудиториясы болды. Тұ рақ ты қ ымбаттату шартында аудитория мен дамыту мү мкіндіктері кү ресінде «ARD» жә не «ZDF» телеө ндірушілеріне, телевидениенің басқ а да кө птеген қ оғ амдық қ ызметтері сияқ ты, бү гінгі таң да қ ызметтердің кейбір пішінін ө здеріне алуғ а тура келді. Осылайша, бағ дарламаларды ө ндіруде коммерциялық демеушілерден алынғ ан қ аражат қ олданылып, жарнамалық фирмалар бағ дарламаларды дайындауғ а қ атысып, бағ дарламаларда сауда белгілерін демонстрациялау арқ ылы демеуші фирмалардың жанама жарнамаларын жасауды іске асырады. Осындай жолмен қ оғ амдық арналардың жасырын коммерциализациясы жү реді.

Телехабарлар коммерциализациясы бағ дарламаларды жеткізуде ақ ылы тү рді кең інен қ олданады. Бұ л тенденция ақ парат ресурстарын алудағ ы ә мбебап (жалпығ а бірдей) принципке қ айшы болғ андық тан, ә лем елдеріндегі халық наразылығ ын туғ ызды. Соң ғ ы жиырма жылда кө п қ ауымның назарын аударғ ан спорттық тартыстар, танымал шоу бағ дарламалар сияқ ты, тү рлі оқ иғ аларды кө рсетуде қ ұ қ ық ты шектейтін хабарлар компанияларымен сатып алу практикасы кең інен тарады. Мұ ндай жағ дайда ресурсы шектелген жалпығ а ортақ арнағ а қ арағ анда, қ аржылық ресурсры қ уатты ірі коммерциялық компаниялар (ақ ылы телевизиялық арна), осындай сипаттағ ы оқ иғ аны кө рсетуде экслюзивті қ ұ қ ық ты алуда мү мкіндігі аса зор болды.

ХХ ғ асырдың соң ғ ы ширегі жекеменшік жә не қ оғ амдық телекомпаниялар арасында бә секенің ө суіне себеп болғ ан, телевидениенің аралас қ оғ амдық -жекеменшік ұ лттық жү йесін қ алыптастырумен, Еуропа елдерінде телехабардың коммерциялық тү рінің кө беюімен сипатталды. Америкаланғ ан коммерциялық телевидение 1970 жылдың екінші жартысында жекеменшік телевидениесі болмағ ан Италияда, 1980 жылы Франция мен басқ а Еуропа елдерінде тез етек алды. Коммерциялық ойын-сауық бағ ытындағ ы, кө рерменнен зияткерлікті талап етпейтін, ақ параты мол телехабарды таратушылар тең іздің ар жағ ына қ арағ анда, Еуропада аз қ олдау тапты. Осылайша, Италиядағ ы «RAI» телевидениесінің ү ш қ оғ амдық арнасы, коммерциялық телевидениенің жетекші арнасымен салыстырғ анда, 2000 кө рерменнің назарын аударды. Австрияда «бағ дарламаның сапасын сақ тай отырып, аудиторияны кең ейту» (сол себепті, кейбір кү мә нді зорлық -зомбылық ты кө рсететін бағ дарламадан бас тартқ ан) деген ұ ранмен ә рекет ететін «ORF» қ оғ амдық телекомпаниясы ө зінің мық ты коммерциялық қ арсыласы «RTL» арнасын ығ ыстырып, ү лкен аудиторяны ұ стап тұ рып қ алды. «ITV» тобының коммерциялық ағ ылшын телекомпаниялары мен жекеменшік спутниктік телевидениенің тарапынан пайда болғ ан бә секеге, 1990 жылдары корпорацияның ұ жымын қ ысқ артуғ а ұ шыратқ ан ауыр реформа мен қ айта ұ йымдастыруғ а қ арамастан, британдық кө рерменнің тең жартысына жуығ ы ә лі де «Би-Би-Сиге» ө з таң дауын жасап отыр.

Соң ғ ы кездері қ оғ амдық телекомпанияларғ а тү сетін шағ ымдар оның қ ызметінің коммерциализация тенденциясына кө ң ілі толмайтындардың жағ ынан кү шейді. Бір уақ ытта коммерциялық қ адам жасаушы, хабарларғ а қ абылдау қ ұ рылғ ыларын пайдаланушысынан алынатын абоненттік тө лемақ ыдан қ аржыланатын, қ ызметтері нарық тық бә секелестікте тең дік қ ағ идасына жауап бермейді деп қ оғ амдық хабар таратушыларды айыптады. Ұ лыбританияның ү кіметі мен парламентінің жарты бө лігі «кө бікті операның» ү лесінің кө беюі мен сапалы сериалдардың саны қ ысқ артылуынан, «Би-Би-Си» телекө рсетілімінен қ оғ амдық жә не ағ артушылық бағ ыттағ ы бағ дарламардың алынып тасталуынан, корпорацияның телевизиялық бағ дарламаларының сапасы тө мендегеніне алаң даушылығ ын атап айтты.

1990 жылдары корпорация кейбір бө лімдерін нарық тық ө зін-ө зі қ аржыландыру шартына кө шіру мен ұ жымның жарты бө лігін қ ысқ арту сияқ ты қ айта ұ йымдастырудың кө п жү ргізілуіне тап болып, ө зінің тарихында тү бегейлі ө згеріске ұ шырады. Осындай бө лімдер қ атарында корпорацияда дайындалғ ан телебағ дарламаларды, журналдар мен аудио жә не бейне жазбаларды шетелге сату жұ мысымен айналысатын «Би-Би-Сидің» коммерциялық қ ызметі де бар. Осы ө німдерінен тү сетін қ аражат жаң а бағ дарламаларды жасауда инвестицияланады. Бірінші арна «Би-Би-Сиді» коммерциялық сипаттағ ы кө пшілік аудитория назарын аудартатын арнағ а айналдыру жұ мыстарын жү ргізуде. Кө пшілік бұ қ араның сұ ранысын қ анағ аттандыруды сылтауратып, қ оғ амдық жә не ағ артушылық бағ дарламалар екінші қ атарғ а орналастырылып, осы арқ ылы бұ қ ара назарын аударуды кө здеп отыр.

Мемлекеттік модельдік телевидение. Батыс Еуропада телевидение соғ ыс жылдарынан кейін пайда болып толығ ымен ү кімет шенеуніктерінің басқ ару мен бақ ылауында болды. Францияда екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін телевидение ү кіметтік голлистік бюрократия тарапынан қ атаң бақ ыланды. Тек, 1968 жылы болғ ан азаматтық тө ң керіс Де Голль Президентті телевидениенің кейбір реформасына қ адам жасауғ а итермеледі. Мысалы, жеке кә сіпкерлік жарнаманы қ аржыландыру кө зі ретінде пайдаланылды.1980 жылдары билікке француз ә леуметтанушылары келіп, ү кіметтік хабарлар қ ызметін біртіндеп ө з иеліктеріне аударып, бұ л туралы қ оғ амғ а ақ парат бермеді.

Спутниктік телевидение. «Entelsat» – Еуропа ұ йымының ғ арыштық байланысы Еуропаның 40 коммуникациялық ведомстволық мемлекеттік мекемесінен қ ұ рылғ ан. «Интерспутник» 1973 жылы негізі қ аланғ ан ұ йым, ол 14 кең естік блокты мемлекеттік спутниктік коммуникациямен қ амтамасыз етті. Ғ арыштық телевидениенің ө ркендей тү суінде спутниктік байланыстардан бағ дарламаны қ абылдап алу ү шін ө те қ ымбат, ү лкен жерге арналғ ан кешендер қ ажет етілді. Ғ арыштан жіберілген телевизиялық «сурет», ү йдегі теледидардың кө гілдір экранында кө рсетілуі ү шін, ә лсіз спутниктік қ абылдауғ а берілген белгі жердегі серіктеспен бірге қ абылданып, кейін ТВ арналарынан немесе кабельдік тележү йелерден кө рсетіліп отырды. Бірінші ғ арыштық жү йенің ү лкендігі, қ ымбаттығ ы жә не сенімсіздігі телевидениеде пайдалануды шектеді. Мысалы 1965 жылы «Intelsat» жолағ ы бойынша тікелей телевизиялық трансляция жалпы 80 сағ ат қ ана жү ргізіліпті [2, 9-б].

Спутниктік телевидениенің аудиториясы тез қ арқ ынды темппен жү ре бастады. 1990 жылы тікелей байланыстағ ы ғ арыштық телевидениеге миллиондағ ан американдық тар мен еуропалық тар қ ол жеткізді. Сонымен, Еуропа халқ ы онжылдық тың соң ғ ы ширегінде 10 миллион отбасы жеке-дара спутниктік қ ұ ралдың иесі болды, оның ішінде Германия жә не Ұ лыбритания лидер атанды. Қ азіргі таң да спутниктік арналардың аудиториясы кү ннен-кү нге ө сіп, ө ркендей тү сіп, жетілуде.