Неміс журналистикасының қалыптасуы мен дамуы

Германия концерндерiнiң қ алыптасуы. “Deutcshe welle”. Немiс баспасө з тарихы ө те қ ызық ты, ә рi кү рделi. Оның барлығ ын сығ ымдап ұ сыну немесе кө рсету мү мкiн емес. Басын сонау Иохан Гутенбергтен бастап осы кү нгi баспасө з магнаттарына айналғ ан Ахсель Шпрингер Ферлагтың алып концерндеріне дейiн Германияның баспасө з тарихы талай шарық тау мен ө тпелi кезең дерден ө тті.

Германиядағ ы газет-журнал концернiнiң негiзiн қ алаушы – Леопольд Ульштайн (1826-1899ж.ж). Ол атақ ты қ ағ аз саудагерiнiң отбасында дү ниеге келген. 1848 жылы Берлин қ аласында ө зiнiң қ ағ аз iсiмен маманданғ ан жеке фирмасын ашқ ан. Мұ нда “солшыл” демократтармен: Франц Дункер, Людвиг Лёве жә не Рудольф Вирхомен тағ ыз қ арым-қ атынаста болады. Ульштайн тек баспагерлік бизнеспен айналысып қ ана қ оймай, сонымен бiрге саясатқ а да қ атты қ ызығ ушылық танытады. 1871 жылы Ульштайнды Берлин халық тық жиналысына депутат етiп сайлайды. Алты жыл бойы саясатпен айналысып, кейiннен ө мiрлiк кә сiбi мен мақ сатына айналғ ан баспагерлік iсіне қ айтып оралады. Оның ойынша, газет – халық тық, қ оғ амдық ойдың қ алыптасуына ә сер ететін, қ оғ амғ а, мемлекетке ық пал етудiң бiрден-бiр қ ұ ралы. 1877 жылы Моссеге ү лкен бә секелестiк туғ ызып, “Шталь жә не Асеманн” фирмасынан “Нойс Берлинер таиблатт” (“Берлиндiк кү нделiктi жаң а парақ ша”) газетiн сатып алады. Сол газеттiң бұ рынғ ы журналистерiнiң барлығ ын ө зіне жұ мысқ а шақ ырып алады. Дә л сол жылы Ульштайн ә рiптесi Иозеф Найсермен бiрге жауапкершiлiгi шектеулi “Ульштайн и Ко” атты серктестiк қ ұ рады. Аталғ ан уақ ыттан бастап Ульштайн қ ызық қ ан баспагерлік iсi ө з нә тижесін бере бастайды. 1877 жылы біріншi қ азанында “Дойче Унион” (“Германдық кең ес”) атты кешкiлiк жә не таң ертең гiлiк газеттiң тұ сауын кеседi. Оның бас редакторы Бойтнер болады. Бiраз жылдардан кейiн қ аржылық қ иындық тарғ а байланысты “Дойче Унионды” Лангманн жә не Коллинғ а бередi. Қ арбалас сә тте 1878 жылдың бірінші қ аң тарында Ульштайн кү йреуге жақ ын қ алғ ан таң ертең гiлiк “Берлинер Цайтунг” газетiн сатып алады. Ульштаинның жеке бастамасы бойынша аталмыш газеттiң ө те қ ызық ты қ осымшалары шығ а бастайды. 1880 жылы заң тақ ырыбына арналғ ан “Дойчес хайм” (‘Герман ү йi”) атты жексенбiлiк, қ ызық ты “Берлинер Гартенлаубе” (“Берлиндiк ә ң гіме”) атты тү рлi-тү стi қ осымша шығ арады. 1879 жылы жазылушылар саны 25 000 толып, жалпы таралымы 40 000 жеттi. Мұ ндай кө рсеткiш аталмыш уақ ыт ү шiн ө те ү лкен жетiстiк едi [1, 46-б].

1880-1882 жылдар арасында “Берлинер Цайтунг” газетiнiң либеральды-демократиялық бағ ыты, ө ткiр қ ө зқ арасы ү шiн Прус парламенті пен канцлер тарапынан бiрнеше рет кә мпескелеуге ұ шырап, айыппұ л тө леуге мә жбү р болады. Ульштайн ә рдайым белгiлi, ү здік журналистердi ө зiнiң айналасына жинай бiлдi. Олардың қ атарында ә йгiлi фельетонист, ә рi меценат Филипп Штейн, саясаткер Густав Адальф Фишер жә не Исидор Леви бар едi. Ульштайн жә не оның қ арамағ ындағ ы қ ызметкерлерi мен ә рiптестерi арасында “бастық пен қ ызметкер” қ арым-қ атынасы болмағ ан екен. Керiсiнше, бiрге, бiртұ тас шығ армашылық ұ жым қ ұ рғ ан. Бұ л ұ жымда кең ес, жиналыс, пiкiр алмасу, бiр-бiрiмен санасу секiлдi қ атынастар қ алыптасады. Осы ү лкен iстiң иесi Ульштайнның екi ү лкен ұ лы – Ханс пен Луи ә кесiне кө мектесiп, қ олқ абыс етiп, мұ рагерлер ретiнде жұ мыстың қ ыр-сырымен танысады. 1881жылы Ульштайн Берлинде ү лкен жер сатып алып, жаң а баспахана кешенін салады. Ол кейiннен ондағ ан жылдар бойы немiс астанасындағ ы ең iрi баспагерлік кешенге айналады. Жаң а технологиялар мен техникалық жетiстiктер жұ мыс қ арқ ынын кө теруге септігiн тигiзедi. Ульштайнның кiшi ұ лы Луидiң бастамасымен кешкiлiк, жексенбiлiк, таң ертең гiлiк қ осымшалар шығ ару қ олғ а алынады. Мұ ндағ ы мақ сат халық тың ә р тобына, яғ ни, барлық ә леуметтiк топтарғ а арнап газеттер шығ ару. Мысалы, зиялы қ ауымғ а, шаруағ а, бизнесменге, ү й шаруасындағ ы ә йелдерге, жастарғ а арнап бө лек-бө лек басылым шығ арып, сол сарынмен ә рi қ арай жұ мыс істей бастайды.

Ульштайнғ а қ арасты газеттерге: “Берлинер Цайтунг”, “Дойчес Хайм”, “Берлинер Гартенлаубе”, “Дойче Уннон”, “Берлинер Абендпост”, “Берлинер Иллюстриерте Цайтунг”, “Моргенпост – Нонес Берлинер Локальблатт”, “БЦ ам Миттаг”, “Фоссише Цайтунг”, “Моде Вельт”, “Иллюстриерте фрауэнцайтунг”, “Дизес блат гекерт дер хауэзфрау”, “Практише Берлиннерин”, “Ульштайн – Шниттмустер” [2, 39-б] жатады.

Ульштайнның ең басты бә секелесi – Авгут Гуго Фридрих Шерл болды (1849-1921ж.ж). 1880 жылдан бастап ә кесiнен мұ ра ретiнде қ алғ ан “Иллюстрирте Цайтунг” газетiн басқ ару Шерлге тиедi. Кейiннен Лейпцигтiк баспагер Генчпен бiрлесiп “Тэглихе Берлинер Найихкайтен” (“Кү нделiктi Берлиндiк жаң алық тар”) атты газет шығ арады. Бiрақ, бұ л газеттен ешқ андай да тү сiм болмағ андық тан олар тағ ы да жаң адан Берлинге қ оныстағ ан қ ала тұ рғ ындары ү шiн арнайы “Нью-Берлинер” (“Жаң а Берлиндiк”) атты “Чикаго Денли Трибюн” типтес газет шығ арады. 1883 жылдан бастап Шерлдiң ө мiрiнде алуан тү рлi ө згерiстер бола бастайды. Сол жылы Шерл Клара деген ә пкесiмен бiрлесiп жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк қ ұ рады жә не кө птеген жылдар бойы арман еткен идеясы жү зеге асып “Берлинер Локальанцайгер” атты жаң а газет шығ арады. Бұ л газеттiң басқ а газеттерден айырмашылығ ы – барлық, жан-жақ тан келiп жатқ ан, ә лем жаң алық тарын бірден телеграфтан алып жариялап отырды. Газеттердiң сатылуын ойлап, Шерл газет тарататын екi мың адам жалдап, айлық бағ асын еш ө згертпестей 10 пфеннинг етiп қ алдырады. 1885 жылы “Берлинер Локаль Анцайгердiң ” таралым кө рсеткiшi 150 000 данағ а жетедi. Бастапқ ы уақ ытта Шерлдi ешкiм мойындамайды. Бiрақ, ол ө зiнiң ә серiн ә р ә леуметтiк топқ а, атап айтқ анда, ә йелдерге арнап жазылғ ан романдарды жариялауды машық қ а айналдырып алады. 1888 жылы 15 маусымда “Берлинер Локал Анцайгер” бірінші болып Фридрих Хайзердiң ө лiмi туралы хабарлағ ан газеттердiң бiрi болып, барлық бә секелестерiнен асып тү седі. Бұ л газетке қ аржылық табысы оң ә серiн тигiзгенi белгiлi болады. Шерлге нағ ыз атақ пен байланысты 1895 жылғ ы 3 сә уiрде ең бiрiншi “Берлиндiк мекен-жайы кiтабын” 30 мың данамен шығ арып, “Берлинер адресс бух глебх” (“Берлиндiк мекен-жай кiтабы”) атты фирманы дү ниеге ә келедi. Шерлге қ арасты сол кезде шығ ып тұ рғ ан газеттерге: “Иллюстриерте Цайтунг”, “Теглихе Берлинер Нойхкайтен”, “Нью Берлинер”, “Берлинер Локал Анцайгер”, “Берлинер Абденц Цайтунг“, “Найсте Берлинер Хангельс” – “Унд Берзеннахрихтен” (Берлиндiк сауда жә не биржалық жаң алық тар таратады), “Ди Вохе” (“Апта”), “ Дер Таг” (“Кү н”) жатады.

Қ арапайым, ұ сақ баспагерден ү лкен концерн иесiне дейiн кө терiлген Шерлдiң ең бегi аз болғ ан жоқ. Германиядағ ы атақ ты баспагерлердiң қ атарына кіріп, кейiннен алып ақ параттық концерн иесiне айналғ ан К.Ф.Фосс, В.Г.Корн, Ф.И.Бертуха, Й.К.Ф.Шпрингер т.б. немыс баспасө зінің дамуына қ осқ ан ү лесі зор. Бұ лардың ә рқ айсысы ө з iсiнде ө шпес iз қ алдырғ ан қ арапайымнан кү рделiге ауысқ ан жандар едi. Ә рқ айсысы ө зiнен кейiн қ аншама газет-журналдарды қ алдырып кеттi. Ө з заманында тең десi жоқ iскерлік танытып, баспасө з тарихта жаң а жол салады [3, 46-б].

Соғ ыстан кейінгі неміс баспасө зі. Германияда соғ ыстан кейінгі алғ ашқ ы кезең гитлеризмнің қ ұ лауынан кейін мемлкекеттің бө лінуімен тығ ыз байланысты. Сонымен қ атар, аумақ тарды кімнің басып алуына қ арай БАҚ -тың жаң а жү йесі қ алыптасты. Батыс аумақ тарда радио мен баспасө з бастыстық ү лгіде қ алыптасты. Баспасө з жекеменшік экономикалық негізде, радио мен телеарналар – кө рермендік қ ұ қ ық тық негізде қ алыптасып дамыды. Кең естік аумақ тарда, кейін ГДР жерінде пайда болғ ан БАҚ биліктегі партия мен сол кездегі басқ ару саясатына бағ ынды, жекеменшік БАҚ болғ ан жоқ. Германияның Батысында ө згерістің екі кезең і болды. Басында бұ л жерлерде басып алғ ан орган берген лицензиямен 160 газет шығ ып отырғ ан, лицензиялау тек 1949 жылы ғ ана алынып тасталды. Бұ л кездері батыс аумақ тарында 137 лицензиялық газет болғ ан. Кейін саудағ а бұ рынғ ы газеттер қ айта оралды. 1945 жылдары жаң а жә не ескі газеттер қ атар шығ а бастады. Тоғ ыз айдан кейін ФРГ-де 570 баспасө з органы жұ мыс атқ арды. Кең естік аудандарда газет басу ісі партия қ олына беріліп, Германияның билік басындағ ы социалистік партия ө з қ олында 90 басылымды ұ стап отырды. 1949 жылы Германия қ ұ рылымның негізгі заң ы БАҚ саласына кө п кө ң іл бө ліне бастады. БАҚ -тың қ ызметі жекеменшік жергілікті органдар шығ арғ ан заң арқ ылы жү зеге асты. Бұ л ұ станым Германияда ә лі де қ атаң қ адағ аланып, қ ұ қ ық қ а қ ол сұ ғ у БАҚ туралы заң қ абылданса да кез келген уақ ытта болып отырды. 1933 жылы сияқ ты бұ л кезде кө п газеттер саяси партияларғ а бағ ынды. Алайда кейін жағ дай ө згеріп, саяси газеттердің орнына ақ параттық басылымдар шығ ады.

Неміс ғ алымдары механикалық телевидение саласындағ ы тә жірибе жұ мыстарын 1926 жылы дауыссыз 30 жолды бейнені айналдырудан бастағ ан болатын. Германияда тұ ратын венгр ғ алымы Денеш фон Михайи жасағ ан жү йе 1928 жылы дә стү рлі Берлин радиокө рмесіне қ ойылды. Сол жылы Михайи «Телехор АГ» компаниясының негізін салды. Тағ ы да осы салада, ізденген ғ алымдардың бірі Август Каролус болды. Каролустың моделі Нипковтың дискісіне негізделген, 1929 жылдың наурызында 8х10 см экранда 1 сағ ат 20 минут бойы хабар берді. Телевидениенің қ алыптасуына тартылғ ан ү шінші компания «Фернзе АГ» деп аталды. Оның негізін ағ ылшын Бэрдпен біріге отырып, Леве, Пейс, Бош салды. Кү штердің тұ рақ тануы ү шін 1929 жылы телевизия қ ауымдастығ ы «Фернзе-Ферайн» қ ұ рылып, 1930 жылдан бастап «Фернзеен» журналы басылып шығ а бастады. 1931 жылғ ы ә йгілі радиокө рмеде Манфред фон Арденненің ойлап тапқ ан қ ұ рылғ ысы электронды жү йемен 100 жолдық стандартты қ ұ рылғ ыны кө пке паш етті. Фон Арденне мен З. Леве Берлиндегі тә жірибелік станцияны жө ндеуден ө ткізді. Сол кезде Германияда электронды кинескопы бар алғ ашқ ы теледидарлар пайда болды. Нацистік басшылық бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының қ аншалық ты кү ші барын біле отырып, оны ә рқ ашан қ олдады. 1935 жылы наурызда Берлин телеорталығ ының бағ дарламалары тұ рақ ты болады деп хабарланды. Бағ дарламалар аптасына ү ш кү н берілді. Олар спектакльдер, концерттер, тү рлі қ ойылымдар болатын. Кейіннен жастарғ а арналғ ан тү рлі ү гіт-насихат сарынындағ ы бағ дарламалар шығ арыла бастады. «Қ арлығ аштың ұ ясында» атты 30 минуттық опера арнайы телеарнағ а жазылып, кө рсетілді. Телеқ абылдағ ыштардың жетіспеушілігін топ болып кө румен толтырды. 1935 жылдың 9 сә уірінде Берлиннің почта музейінде 30 адамғ а арналғ ан, екі теледидары бар бірінші телесалон ашылса, сол жылдың кү зінде 300 адамғ а арналғ ан проектор орнатылғ ан телетеатр ашылды [5, 79-б].

1920-1930 жылдардағ ы радиохабар тарату ө з ішінен ақ парат таратып жатқ ан елдердің экспансиялық сыртқ ы саяси мақ сатымен тікелей байланысты болды. Бастапқ ыда, 1929 жылдары шетелдік аудиторияғ а Германия таратқ ан бағ дарламалар, кө біне сол елдерде тұ рып жатқ ан немістерге арналып, неміс тілінде берілсе, нацистік мемлекет болғ ан соң, 1933 жылдан бастап ағ ылшын жә не неміс тілінде, бір жылдан кейін испан жә не голанд тілдерінде тарала бастады. Екінші дү ниежү зілік соғ ыстың басталар алдында Германияның радиохабар тарату жү йесі жеті тілде ә лемнің кө птеген елдерінде, соның ішінде Оң тү стік Азия, Орталық жә не Оң тү стік Америка, Африка жә не ө зге де араб елдеріне тарады. Олардың жалпы орта кү ндік ұ зақ тығ ы 75 сағ атты қ ұ рады.

Екінші дү ниежү зілік соғ ыс кезіндегі радио. Соғ ыс жылдары ақ парат тарату арналары гитлерге қ арсы коалиция ретінде жә не гитлерлік «Берлин-Рим-Токио» осінде тарады. Соғ ыс жылдарында радиохабар тарату психологиялық операцияларды жү ргізуде жә не ішкі жағ дайды нашарлататын қ арсы кү рестік ә дістерді кең інен қ олданды. Бұ л жылдары қ арсылас елдің ә скеріне, халқ ына ә сер етудің психологиялық жә не насихаттық ә сердің тү рлі ә дістері мен айлалары арқ ылы жү зеге асты. Соғ ыс басталғ ан сә ттен-ақ Германия ө зінің радиохабар тарату жү йесін антинацистік коалициядағ ы елдерге ақ параттық -психологиялық операцияны жү ргізуге бағ ыттады. 1940 жылдың жазында Германия бағ дарламалары 30-дан астам тілде хабар жү ргізді. Нацистік хабар тарату арналарының басшысы нацистік хабар таратуды барлық шекарадан асатын қ аруғ а тең еген еді. Ал, 1939 жылдың 1 қ ыркү йегінен бастап шетелдік арналардың ақ парат таратуына тыйым салып, оны тың дап, біреуге жеткізген адамғ а ө лім жазасын енгізді.

1953 жылы ФРГ-да «Неміс тоқ ыны» радиостанциясының Шығ ыс Еуропа аудиториясына арналғ ан бағ дарламаларын тарата бастады. Ең дамығ ан жеті елдің ішінде радиохабарларды тарату ісі Франция мен Жапонияда дұ рыс жолғ а қ ойылғ ан. Суық соғ ыс жылдарында Батыс елдерінің радиохабар таратуы кө біне КСРО мен осы блоктағ ы елдерге бағ ытталды. Олардың бағ дарламаларының қ азығ ы адам ө мірінің саяси жә не идеялық арнасына бағ ытталды.

“Неміс толқ ынының ” тарихы, қ азiргi жағ дайы. 1953 жылы Кельн қ аласында “Неміс толқ ыны” “Deutshe Welle” (Н.В.) “Немецкая волна” радиостанциясы iсін бастап, кейiннен телебағ дарламалары шетелдiк кө рермендерге арнап ашты. 1920 жылдан кейiн 1965-1970 жылдары эфирге ең алғ аш “Неміс толқ ынының ” телевизиялық нұ сқ асы шығ а бастады. Бастапқ ы кезде бұ л бағ дарламаларды транскрипциялық арнайы “Халық аралық аудиторияғ а” арналғ ан қ ызмет тобы дайындайтын едi. Ол бағ дарламалар немiс, ағ ылшын, француз, испан, португал жә не араб тiлдерiнде шығ ып отырды. Мұ ндай бағ дарламалар кө бiнесе жоғ ары оқ у орындарына бейнетаспа тү рiнде таратылатын. Жоғ арыда аталғ ан тарнскрипциялық қ ызмет тобы ә лi кү нге дейiн дә л осындай функция атқ арады. Жыл сайын 25 мың ғ а жуық таспа таратылды. 1983 жылдан бастап “Неміс толқ ыны” ө зiнiң журналистерiмен дайындалғ ан “Іс болғ ан жер - Германия” (“Место действия – Германия”) атты бағ дарлама шығ арады. Ә рбiр 30 минуттық бағ дарламада Германияның бiр облысы, қ аласы туралы шағ ын тарих, қ азiргi жағ дайы, болашағ ына болжау жасау, немiстердiң салт-дә стү рі, психологсясы, ө мiр сү ру дең гейімен етене танысуғ а мү мкiндiк бердi. Осыдан кейiн “Еуропадағ ы фокус” (“В фокусе Европа”) атты бағ дарлама жарық кө рдi. Бұ л да ө зiндік ерекшелiгiмен, атап айтқ анда, жедел пен шебер дайындағ ан сюжеттерімен жаң алық ты таратымды шығ аруымен кө рермен қ ызығ ушылығ ын туғ ызғ ан болатын. “Неміс толқ ынының ” телебағ дарламалары халық аралық дең гейде мойындалып, халық аралық телебағ дарламалар байқ ауында жү лделі орындар алып жатты. Олар: “Еуропадағ ы фокус” (“В фокусе Европа”), “Еуропа журналы” (“Европеский журнал”), “Іс болғ ан жер - Германия” (“Место действия – Германия”) бағ дарламалары еді. Ал “Спорт репортажы” (“Спортивный репортаж”) бағ дарламасы Нью-Йорктегi телевизиялық фестивальде “Final Award” жү лдесiн алды. “Неміс толқ ынына” жаң а бiр леп, жаң а импульс ә келген 1989 жылы бас директор болып келген Дитер Вайрихпен байланысты еді. Берлин қ абырғ асы қ ұ латылғ аннан кейiн “Неміс толқ ынының ” жұ мысы одан ә рi жандана тү стi. Вайрихтiң айтуынша: “Ә лемдегi барша қ ауым елде не болып жатқ анын, қ андай жаң алық тар мен оқ иғ ағ а толы ө мiрiмiзден хабардар болғ ысы келедi. Оның ү стiне соң ғ ы уақ ытта немiс мә дениетiне, телерадиобағ дарламаларына, немiс тiлiне деген қ ызығ ушылық кө бейдi. “Жалпы батыс ү йiнде” 120 миллионғ а жуық адам немiс тiлiнде сө йлейдi. Германияның бiрiгуiнен кейiн жаң а техникалық мү мкiндiктер пайда болды. Сондық тан, “Неміс толқ ынында” жаң а телебағ дарламалар легiн ө мiрге келе бастады. 1988 жылы “РИАСС” радио базасында қ ұ рылғ ан Американдық телестанциямен бiрiгiп болашақ қ а арналғ ан жобалар қ ұ рды. “Неміс толқ ыны” ү шiн оның ұ тымды жағ ы техникалық жабдық талуы едi. Соның нә тижесiнде Берлинде телевизиялық екi дирекция қ ұ рылып, оның функциясы ө зекті мә селелерге арналғ ан телебағ дарламалар дайындау, ал Кельндегi дирекция болса бағ дарламаларды бес тiлге аударып, маркетинг жә не жалпы ө нiмдi ә лемге таратумен айналысады.