Көркем шығарма тіліне когнитивтік талдау жасау негіздері

Поэтикалық кө ркем шығ арма тіліне когнитивтік талдау жасау негізінде сол ұ лттың сонымен қ атар жекелеген тілдік тұ лғ алардың санасындағ ы дү ниенің бейнесін, айнала қ оршағ ан ортаның болмыс-бітімін тұ тастай тануғ а болады. Тілдің болмысы мен табиғ атын, оның ішкі иірімдерін, толық қ андыі тану ү шін сол тілді жасайтын адаммен біртұ тастық та қ арау керек. Аталмыш принципті басшылық қ а алатын болсақ антропоцентристік бағ ыт когнитивтік лингвистиканы дү ниеге ә келеді.

Когнитология ғ алымның бастауы кө не замандардан бастау алатындығ ы белгілі. Когнитология ғ ылымының басты нысаны таным мен ақ ыл, ой мен сана, тіл мен таным т.б. мә селелері жатады. Адамзат баласы жаралғ алы бері тіл мен таным, тіл мен сана, ақ ыл мен ой т.б. секілді танымдық категориялар бірге жасасып келеді.

Қ оғ ам ө міріндегі ө зара қ арым-қ атынастың ең басты қ ұ ралы болып саналатын тілді ә леумет ә рдайым ө те жоғ ары бағ алап, оның ө згеріс, ө рістерін жіті қ адағ алап отырады. Тіл қ оғ амдық қ ұ былыстардың бірі ретінде сол қ оғ ам қ ұ рылысын айнағ а тү сіргендей ө рнектейді. Яғ ни қ оғ ам ө мірінде болғ ан, болып жататын қ ұ былыстардың бә рі тілден орын тебеді де, тіл арқ ылы халық қ азынасына айналады. Сонда тіпті кейде тілдегі кейбір сө здер арқ ылы ел басынан ө ткен кезең дерді кө зге елестете аламыз да қ оғ ам дамуының белестері тіл дамуын сү зіп шығ уғ а мү мкіндік береді. Сө йтш қ оғ ам мен тіл бірінсіз бірі кү н кеше алмаса керек. Ендеше халық тарихы оның тілінде, яғ ни тіл фактілері арқ ылы біз халық тарихын тануғ а мү мкіндік аламыз. Тіл кез келген танымдық іс-ә рекеттердің қ ұ ралы болып табылады.

Қ орыта келгенде тіл білімі дамуының қ азіргі дең гейіне сай когнитивті лингвистика тілдік тұ лғ а, тілдік семантика, жұ мсалымдық (функционалды) лингвистика т.б. тілді жалпы когнитивті тетік ретінде қ арастырады.

Қ азақ тіл білімінде халық тың, ұ лттық болмысын-бітімін, тұ рмыс-тіршілігін оның тіл арқ ылы тану қ ағ идасына сай зерттеу тіл біліміндегі жаң а бағ ыт ретінде қ алыптасты. Бұ л бағ ыт тілдегі адам факторын тіл табиғ атымен тығ ыз байланыста қ арастыратын антропологиялық лингвистика саласының негізін қ алады.

Адамзат баласы қ оршағ ан ортаны ой қ абілеті мен санасының қ уаттылығ ы арқ ылы танып біледі. Ал тіл болса, ой қ ызметін бейнеге, модельге тү сіреді. Адамзат баласының шындық болмысты танып-білуі барлық халық қ а бірдейлігімен қ атар жекелеген этносқ а қ атысты болғ анда ерекшелене тү сетін тұ стары да болады. Яғ ни таным-тү сінік тіл арқ ылы емес, ми қ ызметі негізінде жү зеге асады. Ми қ ызметінің нә тижесінде тілдік бірліктер обьективті дү ниемен байланысқ а шығ ады. Ми қ ызметі арқ ылы адам дү ниені, қ оршағ ан ортаны таниды. Ал осы адам танымының нә тижелері дыбыстық кешендер, яғ ни тілдік таң балар негізінде тілден кө рініс табады. Дыбыстардың тілде белгіленуі тілдік таң ба болып табылады. Осы арқ ылы тілдің мазмұ ндық жә не тұ рпаттық межелері айқ ындала тү седі. Демек, тіл-ойлаудың қ ұ ралы, ал ойлау, яғ ни таным-шындық дү ниенің кө ркем бейнесі. Бұ л ғ алам бейнесінің тілден кө рініс табуы, яғ ни ғ алам туралы ақ паратты тілдік таң балар арқ ылы айқ ындау-ғ аламның тілдік бейнесі деген ұ ғ ымды тудырады. Тіл-ғ алам бейнесін обьективтіретін форма. Демек, «ғ аламның тілдік бейнесі» дегеніміз тілдік жү йеде таң баланғ ан, тіл арқ ылы кө ретін тіл иесінің ғ алам туралы білімдерінің жиынтығ ы. Ғ аламның тілдік бейнесінде адамның ғ алам туралы тү сініктері ғ ана емес, тұ рмыс-тіршілігі, салт-дә стү рі, наным-сенімі сияқ ты ұ лттық дү ниетанымы да кө рініс тауып отырады.

Поэтикалық жә не қ ара сө збен жазылғ ан философиялық мазмұ нғ а толы шығ армадағ ы тілдік жү йенің қ ұ рылымын, ұ лттық тілдің табиғ атын шынайы танудың бір жолы-тілдік таң баларды, оны қ ұ райтын ә лементтерді, олардың мазмұ ндық жағ ы мен тұ лғ алық жағ ын тілдің ө з заң дылық тары негізінде қ арау болса, екінші жолы-олардың тілдік емес қ ұ ндылық тарымен, яғ ни ақ иқ ат ө мір, ойлау, танымдық тұ рғ ыда бір-бірімен тығ ыз байланыста қ арау болмақ. Ал бұ л тұ рғ ыдан алғ анда, кө ркем поэтикалық жә не қ ара сө збен жазылғ ан шығ арма, ондағ ы тілдік бірліктер ақ иқ ат ө мірді, яғ ни ойлау мен тілді ұ штастыратын категория ретінде танылады. Адамның когнитивті дү ниесі оның ойлау ә рекетінен кө рінеді десек, сол ә рекетті танытатын негізгі белгі оның тілі болып табылады. Тілді мифтік таным тұ рғ ысынан қ арастырғ ан Б.Ақ бердиева: «Тіл-тек ойды білдірудің қ ұ ралы, яғ ни оның тікелей қ ұ рылысы емес. Тіл ең ә уелі сол ойды ә р ұ лттың ө зіндік танымына ғ ана тә н, мың дағ ан жылдар бойына дарытқ ан дү ниетанымдық негізде қ арап беруші қ ұ рал. Яғ ни, ғ аламды тану тә сілі мен оның біртұ тас танымдық моделі тілдің терең қ ұ рылымдарынан бастау алады», -деп жазады (45, 43)??

Тіл - ұ лттық дү ниетаныммен тығ ыз байланысты кү рделі ұ ғ ым. Қ андай да болмасын этностың тек ө зіне ғ ана тә н дү ниетанымдық тү сініктері болады. Ұ лттық дү ниетаным дегеніміз - қ андай да бір этностың басқ аларғ а ұ қ самайтын ө зіндік ерекшелігі, ө мір сү ру дағ дысы, адам жә не оның сол дү ниедегі тіршілігіне деген кө зқ арасы. Когнитивті лингвистиканың дамуымен тікелей байланысты анық талып алуғ а тиіс бірнеше ұ ғ ымдар мен бірліктер жә не кө птеген мә селелер бар. «Олардың негізгісі-тілдің қ ызметіне қ атысты «ғ аламның тілдік бейнесі» теориясына қ атысты болып келеді (языковая картина мир). Адам дү ниені жалпы адамзаттық жә не ұ лттық қ оғ амдық -тарихи тә жірибе негізінде бейнеленген тіл арқ ылы таниды. Онда ұ лттық тә жірибе тілдің ерекшелігін анық тап, соның негізінде, сол тілде сө йлеушінің санасында, соғ ан сай ө зіндік дү ниенің тілдік бейнесін жасайды (Кондильяк, Гумбольдт, Сепир т.б.). Э.Сепир былай деп қ орытады: «... «реальный мир» в значительной 'мере неосознанно строится на основе языковых привычек той или иной соцальной группы.... «миры, в каторых живут различные общества-это разные мира...»

Тіл мен таным бірлестігінің ө зіндік ерекшелігін, танымдық категориялардың Шә кә рім шығ армаларындағ ы кө рінісін когнитивтік аспектіде қ арастыру арқ ылы тың да соны мә ліметтермен қ арулануғ а болады. Ол ү шін ең алдымен ақ ын шығ армаларының ерекшелігі мен қ атар ө мір жолдары мен жете танысу арқ ылы ғ ана танымдық ақ параттарғ а қ ол жеткізуге болады.

Бү гінгі таң дағ ы лингвистика ғ ылымындағ ы тілтанымдық зерттеулер негізінде кө ркем поэзия мен қ ара сө збен жазылғ ан шығ арманың тілдік ерекшеліктерімен қ оса дү ниетанымдық ерекшеліктерін де зерттеу қ олғ а алынды. Бұ л кө ркем поэзия мен қ ара сө збен жазылғ ан шығ арма авторының тілі мен дү ниетанымдық ой-пікірін, кө зқ арасын тұ тас ұ лт тілі, ұ лттық ерекшелік ретінде танып білуге ә келді.

Ұ лттың дү ниетаным мен ақ ын жазушының қ иял дү ниесі мен таным дү ниесінің диапазонын кө рсете отырып, автор ұ лттық дү ниетанымы мен астасып жатады. Кө ркем шығ армалардағ ы ұ лттық дү ниетанымның тілдік кө рінісін бірнеше жікке бө ліп қ арастыруғ а болады. Олар негізінен: ұ лттық мә дениет; ұ лттық ө нер; діни дү ниетаным мен ұ лттық таным ә лемі.

Ұ лттық мә дениет: ұ лттық салт-дә стү р мен жол-жоралғ ының кө ркем шығ армадағ ы тілдік кө рінісі болып табылады.

Ұ лттық ө нер: халық тың ұ лттық тұ рмыс-тіршілік нышандарының кө ркем сө збен суреттеліп берілуі.

Діни дү ниетаным мен ұ лттық таным ә лемі: қ азақ ұ лтының діни дү ниетанымдық тү сініктері.

Қ азақ халқ ының ұ лттық ө мірі, оның бү гіні мен ө ткені, танымы мен діні, флора-фаунасы, мінезі мен психологиясы оның тілінде, ә сіресе тұ рақ ты сө з тіркестерінде, ауыз ә дебиеті мұ раларында, ә н-кү й ө нерінде жә не т.б. халық тың білім жү йесінен, ә деби-жазба, этика-эстетикалық жә не халық тық педагогика дә стү рлерінде қ алыптасқ ан тілдік қ ұ ралдар арқ ылы тануғ а болады. Академик Ә.Қ айдар былай деп атап кө рсетеді: " Ә рбір дә уірде ө мірге қ ажет болғ ан ұ ғ ымдардың аты-жө ні, сыр-сипаты т.б. тіл фактілері арқ ылы ғ ана бізге жетуі мү мкін" [47, 34]. Ә рбір тіл шындық ө мірді қ абылдау мен ұ йымдастырудың белгілі бір тә сілін бейнелейді, мұ нда осы тілде берілетін мағ ыналар дү ние кө рінісінің біртұ тас жү йесіне жинақ талады.

Ұ лттық дү ниені қ абылдау ерекшеліктері ө мір салтымен жә не этностың шаруашылық жү ргізуімен байланысты, осы салт-дә стү р мен шаруашылық тың жү ргізілуі қ азақ тілінің топонимдік кең істігін қ алыптастырады, жү йелейді, қ ұ рылымдайды. Географиялық қ оршағ ан орта шындық ты қ абылдаудың жү йелілігі мен байланыстылығ ын, қ азақ топонимиясының таң балық жү йесін қ алыптастырады.

В.В.Воробьев ұ лт тілі мен мә дениеттің ө зара байланысы туралы былай деп жазады: " Тіл дегеніміз - қ арым-қ атынас пен ойды білдірудің аса маң ызды қ ұ ралы ғ ана емес, ол сондай-ақ мә дениет білімдерін жинақ тау қ ұ ралы болып табылады. Кү рделі таң балық жү йе бола отырып, тіл ақ парат беру, сақ тау, пайдалану жә не иелену қ ұ ралы да бола алады. Тіл сияқ ты мә дениет те ақ парат беруге қ абілетті таң балық (семиотикалық) жү йе болып саналады, бірақ оның тілден айырмашылығ ы - ол ө з бетінше ұ йымдасуғ а қ абілетті емес, ө йткені мә дениет дегеніміз - ең алдымен жады, ес, кү рделі семиотикалық жү йе, оның қ ызметі - жады, ес, ал негізгі қ асиеті - жинақ тау мен шексіз жалпылық қ а талпыну. Ө зінің шексіз бірегейлік қ асиетіне талпыныста болғ ан тұ лғ а қ арым-қ атынас мә дениеттер диалогынан тыс қ ала алмайды. Сонық тан «тіл – ұ лт (ұ лттық тұ лғ а) - мә дениет» - лингвомә дениеттанымдағ ы орталық ү штік (триада), осы ғ ылым саласындағ ы аса маң ызды мә селелер тү йісетін жә не шешілетін орталық нү кте (фокус) болып табылады» [48, 12 - 13]??

Лингвомә дениеттану – ұ лттық сипаты бар деп танылатын ә леуметтік, танымдық, этика-эстетикалық, рухани жә не тұ рмыстық қ атынастар мен олардың заң дылық тарын тілдік қ ұ алдар арқ ылы зерттейтін тіл білімінің бір бағ ыты. Осы тұ рғ ыдан алғ анда лингвомә дениеттанудың негізгі мақ саты - ұ лттық болмыстың тілдегі кө рінісін, халық тың танымдық рухани болмысын, мә дениетін таныту.

Кез-келген тілдік қ ұ былыстың табиғ атын оның тек тілдік зандылық тарына сү йеніп қ ана қ оймай, сонымен қ атар халық тың дү ниетанымына, салт-дә стү ріне, ұ лттық болмысына назар сала қ арау лингвомә дениеттану пә нінің ү лесіне тимек. Ал, лингвомә дениеттану латынның Linqua -тіл, Cultura — мә дениет, Loqos — ілім деген терминдерінің жинақ талуынан туындап, лингвистика мен мә дениеттану пә ндерінің тоғ ысуында пайда болғ ан, халық мә дениетінің тілдегі ә серін зерттейтін сала.

Демек, этнолингвистикамен сабақ тас, этнос болмысының сан тү рлі қ ырын зерттейтін, этнос тіліне жалпы қ атысы бар ғ ылымның бір саласы — лингво-мә дениеттану. Бұ л сала этнос тілінің тілдік табиғ атын айқ ындауғ а тікелей қ атысты болмаса да, этностың мә дениетін таныту мү ддесін кө здеген мә дениеттанумен сабақ тас.

В.А.Маслова тіл мә дениетпен тығ ыз байланысты деп санайды: "...мә дениет тіл ішіне енеді, онда дамиды жә не сол тілдің мә дениетін білдіреді, халық мә дениетін танытушы ғ ылым саласы" [49, 9].??

Мә дениеттің ә р тү рлі кө ріністері мен қ ызметін мә дениеттану зерттейтіндігі белгілі, ө йткені лингвистика мен мә дениеттану ғ ылымдарының тү йісу нү ктесінен XX ғ асырдың 90-шы жылдарында ө з алдына жеке, жаң а бағ ыт пайда болды, бұ л бағ ыт В.Н.Шаклейн, В.А.Маслова жә не ғ алымдардың ең бектеріне байланысты лингвомә дениеттану" деген атауда иеленеді.

Білімнің жаң а бір ө з алдына жеке саласы ретінде лингвомә дениеттаным ерекше міндеттерді шешіп, бірқ атар мә селелерге жауап беруі тиіс, бұ л мә селелерді В.А. Маслова келесі тү рде атап кө рсетеді:

1) мә дениет тілдік концептілердің жасалуына қ алай қ атысады;

2) тілдік таң ба мағ ынасының қ ай бө ліміне " мә дени мағ ыналар" ұ ғ ымы бекітшіп кө рсетіледі;

3) осы мағ ыналар сө йлеушілер мен тың даушылар тарапынан таң балана ма жә не олар тілдік стратегияғ а қ алай ә сер етеді;

4) шындығ ында тіл тасымалдаушының мә дени—тілдік хабардарлығ ы, компетенциясы бар ма, соның негізінде мә дени мағ ыналар мә тіндерде орын алып, тіл тасымалдаушылар тарапынан таныла ма;

5) бір мә дениеттің универсалияларды мә дениетті кө рсетуге бағ ытталғ ан мә дениет дискурстары, концептілік саласы (осы мә дениеттің негізгі концептілерінің жиынтығ ы) қ андай, осы тілдік таң балардың мә дени семантикасы ә р тү рлі екі сала болып табылатын тіл мен мә дениеттің ө зара ә рекеті негізінде қ алай қ алыптасады;

6) осы ғ ылымның негізгі ұ ғ ымдарын қ алай жү йелеуге, яғ ни ұ ғ ымдық аппаратты қ алай қ ұ руғ а болады.