Концептуалды метафоралардың тілдік табиғаты.

Концептуалды метафора – адам танымында ұ қ сату заң дылық тарының нә тижесінде туындағ ан деректі, дерексіз ұ ғ ымдардың атауы, жаң а лексикалық мағ ына. Метофораның когнитивтік теориясы туралы Эрл Маккормак: «Метафораны танымдық ү рдіс ретінде суреттеуді тілді жасаушы адам санасының терең қ ұ рылымдық сипатын тү сінуіміз керек» (22, 56), -дейді. Ғ алым когнитивтік лингвистикада метафораның зат-мағ ына-таң ба ү штігі шең берінде қ арастырылуына кө ң іл бө леді. Метафораның когнитивтік бағ ыттағ ы танымдық қ ұ ралы екендігі турасында зерттеушілер мынадай қ ызметтеріне тоқ талады:

- болмыстағ ы бар заттармен тең естіру, ұ қ сату арқ ылы затқ а атау беру;

- абстрактілік мағ ынаны білдіретін жаң а ұ ғ ымдарды қ алыптастыру. Мұ ндай метафоралар ғ ылымда концептуалды метафора деп аталып жү р. Қ азіргі тіл білімінде метафораны танымдық сипатта қ арау оның бағ алауыштық, біртұ тастық, эмбебаптық қ асиеттерін анық тауғ а негіз болады;

- метафораның бағ алауыш бейне тудыру қ асиеті, бағ аның кейіптелуі. Метафораның бағ алауыштық мә нге ие болып, жаң а мағ ына тудыру қ асиеті Абай мен Шә кә рім шығ армаларындағ ы тілдік дә стү р жалғ астығ ы мен ондағ ы қ ұ былыстар мен заттардың бағ алары, олардың бағ алауыштық қ асиеттері адами қ ұ ндылық тарды тану (ар, иман, мінез, жақ сылық, махаббат, тағ дыр т.б.) нә тижесінде кө рінеді;

- метафораның индивидуальды - авторлық дү ниетануды қ алыптастыратын кө ркем сө з атрибуты екендігін Абай мен Шә кә рім шығ армалары негізінде де дә лелдеуге болады. Мә селен, қ ос ақ ынның шығ армаларындағ ы ызалы жү рек долы қ ол; бес нә рсеге асық болу; ү йренуге болма намыс, ү йретуге болма кер; сынды метафоралар авторлық қ олданыстан туғ ан концептуалды метафоралар.

Поэтикалық кө ркем шығ арма тіліне когнитивтік талдау жасау негізінде сол ұ лттың сонымен қ атар жекелеген тілдік тұ лғ алардың санасындағ ы дү ниенің бейнесін, айнала қ оршағ ан ортаның болмыс-бітімін тұ тастай тануғ а болады. Тілдің болмысы мен табиғ атын, оның ішкі иірімдерін, толық қ анды тану ү шін сол тілді жасайтын адаммен біртұ тастық та қ арау керек.

Қ азіргі лингвистикалық зерттеулер объективтік шындық ты идеалды тү рде бейнелеудің адамғ а ғ ана тә н ең жоғ арғ ы формасы оның ақ ыл-ойы, санасы ойлауы, рухани ішкі дү ниесімен тығ ыз байланысты зерттеуге бағ ытталады. Ә лемдік жә не отандық тіл білімінің қ азіргі тандағ ы дамуы лингвистикалық зертгеулердің антропоцентристік бағ ытталуымен сипатталады, тілді ішкі жү йелік талдаудан антропоцентристік талдауғ а кө шу XX ғ асырдың аяғ ы мен XXI ғ асырдың басындағ ы тіл білімінің есте қ аларлық тай ерекшеліктерінің бірі болып табылады, ө йткені тілдік қ ұ былыстарды зерттеуде лингвистика тек қ ана тілдік, атап айтқ анда адамдардың бір-бірімен қ атынас жасауы, пікір алысып ө зара тү сінісуі, дыбыстық, сө з кұ рамы жә не грамматикалық тә сіл жү йесімен шектеліп қ ала алмайды.

Қ азіргі лингвистика тілді адаммен, объективтік шың дық ты идеалды тү рде бейнелеудің адамғ а ғ ана тә н ең жоғ арғ ы формасы оның ақ ыл-ой, санасымен ойлауы, рухани ішкі дү ниесімен тығ ыз байланысты зерттеуге бағ ытталады.