Шаруашылығы. 21 страница

Белоруссия аумағ ын жаудан азат етуге де қ азақ стандық партизандар ү лкен ү лес қ осты.Тек 1941ж Брест облысындағ ы Старосельск орманында 9 қ азақ стандық партизан жаумен шайқ асты.Белоруссия аумағ ында ерлікпен шайқ асқ ан отандас партизандар: Озмитель, Омаров, Қ айсеитова, Салық ов, Сыдыкова, Булаев, Данияров, Темірханов, Жұ мабаева жә не т.б Смоленск облысында қ ұ рылғ ан партизан бірлестіктерінің қ ұ рамы 45 ұ лт ө кілдерінен тұ рды.Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С.Лазо атындағ ы партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі *Тринадцать*қ ұ рамында 48 қ азақ стандық болды.Жаумен шайқ аста кө рсеткен ерліктері ү шін қ азақ стандық пратизандар ә ртү рлі мемлекеттік марапаттарды иеленді.А.С.Егоров пен Ф.Ф.Озмительге Кең ес Одағ ының Батыры атығ ы берілді.Соғ ыстан кейінгі жылдары орталық партизан штабының шешімімен тә жірибелі партизандарды шетел мемлекеттері аумағ ын аттандырды.Оларғ а партизан отрядтарын ұ йымдастыру тапсырылды.Осы мақ сатпен Қ.Қ айсенов Румыния мен Чехословакияны, ал А.С.Егоров Словакияны, С.О.Тө лешов, А.Г.Акимин-Польшаны жаудан азат етуге ат салысты.Жү здеген Қ азақ стандық соғ ыс тұ тқ ындары Франция, Италия, Бельгия, Греция жә не т.б Еуропа мемлекеттері халық тарының азаттық кү ресіне белсенді қ атысты.Соң ғ ы мә ліметтерге сай, тек Франция, Бельгия, Италия аумақ тарындағ ы партизан қ ұ рылымдары қ атарында 180 қ азақ стандық болды.

125. ХХ ғ. 30 - 40 жылдарында Қ азақ станғ а кейбір халық тардың жер аударылуы, оның мақ саты, кө лемі жә не салдары. ХХ ғ. 30 - 40 жылдарында Қ азақ станғ а кейбір халық тардың жер аударылуы, оның мақ саты, кө лемі жә не салдары. 30-жылдары Қ азақ станғ а ө зге ұ лттарды қ оныс аударту кең інен жү ргізілді. Ө лке аумағ ына елдің орталық аймағ ынан халық кө птеп келе бастады. Бұ л кезең нің қ оныс аудару саясатын ү ш бағ ытқ а бө луге болады: ө ндірістік, ауыл шаруашылық жә не кү штеп жазалау тә ртібімен қ оныс аударту. 1928-32 жылдары РКСФР-дің басқ а республикаларынан елімізге 100 мың ғ а жуық шаруашылық кө шіп келді. Ашық жә не ресми тү рде жү ргізілген жоспарлық қ оныс аударудан басқ а 30-40 жылдары ә леуметтік, кейін ұ лттық белгі бойынша кү штеп қ оныс аудару ісі кең інен жү ргізілді. Ұ жымдастыру науқ аны басталысымен арнайы қ оныс аудару бұ қ аралық сипат алды. 1930 жылы кө ктемде Қ азақ станғ а 0, 5 млн. «арнайы қ оныс аударушы-лар» келді. 1937 жылы қ азақ станғ а жапон барлау қ ызметімен байланысы бар деп айыпталғ ан 95мың 903 адамнан тұ ратын корей диаспорасы қ иыр Шығ ыстан кө шіріліп қ оныстандырылды. 1939-1941 жылы Батыс Беларуссия мен Батыс Украинадан, балтық жағ алауындағ ы Кең естік республикалардан поляктарды қ оныс аудару (депортация) жү зеге асырылды. Санақ бойынша да портация алдына 1939 жылы Қ азақ станда 54, 7мың поляк, 3, 6мың латыш, 808 литвалық тар жә не т. б. тұ рғ ан.1941 жылы 28 тамызда фашистермен байланысы бар деген айыппен 349713 неміс, 1944 жылдың ақ панында ингуштер мен чешендер, наурызда башқ ұ рлар, қ арашада тү рік месхетиндер Қ азақ станғ а кү штеп қ оныс аударушылар болды. Ішкі істер халық комиссариаты мен КСРО мемлекеттік қ ауіпсіздік комитетінің ресми қ ұ жаттары кү штеп қ оныстандыру себептерін фашистік режимді қ олдаушыларғ а, бандитизмнің пайда болуына қ арсы жасалғ ан ә рекет деп тү сіндіреді. Жалпы алғ анда Қ азақ станда 30 -50-жылдары қ оныстанушылар саны, ГУЛАГ тұ тқ ындарын санамағ анда, орта есеппен 1560мың адамғ а жетті. 1939-1959 жылдар аралығ ында халық тың ө суі 3210234 адамды қ ұ рады. Бұ л кезең де қ азақ халқ ының тағ дырына зор қ ауіп тө нді. Тоталитарлық режим Қ азақ станды қ оныс аударушылар лагеріне, ГУЛАГ, концлагерьлер еліне айналдырып жіберді. Қ азақ халқ ы сталиндік саясат қ ұ рбандарын қ ұ шақ жая қ арсы алды. Олармен азық -тү лігімен бө лісті, қ айғ ысына ортақ тасты, ө здері аш-жалаң аш отырғ ан қ азақ тар бақ ытсыздарғ а балашағ асының аузынан жырып кө мек кө рсетті.

126. Қ азақ стан –майдан арсеналы. Майдандардағ ы жең іске тыл ең беккерлерінің қ осқ ан ү лесі зор.1939ж санақ пен салыстырғ анда 1942 ж Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ең бекшілерінің саны 600000 адамғ а азайғ ан.Ауыл шаруашылығ ында ең бектенген ерлердің майданғ а тартылуымен олардың орнын қ ариялар, ә йелдер мен балалар басты.1944ж колхоздағ ы ең бекке жарамды ерлердің сандық ү лесі-20%, ә йелдер-58%, жасө спірімдер-22% болды.Яғ ни, майданды азық -тү лікпен, шикізатпен іс жү зінде ә йелдер, балалар мен қ арт адамдар қ амтамасыз етті.Соғ ыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданғ а тек азық -тү лік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауылшаруашылық техникасын жіберіп отырды.1942-1943ж республика ауыл шаруашылығ ынан 4111 трактор, 1184 жү к машиналары, 30318 жылқ ы майданғ а жіберілді.Сондық тан да соғ ыс жылдары егін салу жұ мысының 50%-ін ірі қ ара атқ арды.Соғ ыстың бірінші жылы мемлекетке 100млн.пұ т астық тапсырылды.Бұ л кө рсеткіш 1940ж салыстырғ анда 24млн пұ тқ а артық.Колхозшылар мен совхозшылар ө з еркімен ең бек кү нін таң ғ ы бестен, кешкі 22.00-ке дейін ұ зартқ ан.Ә йелдер балаларын балабақ шағ а тапсырып, кү ні-тү ні жұ мыс істеп, колхоз жұ мысын белсене атқ арды.1942ж 450мың гектар тың жә не тың айғ ан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке ө сті.Осы жылы Қ азақ станда 6809 колхоз болды, оларда ең бекке жарамды 4912001 ерлер, 593407 ә йелдер ең бектенді.Нә тижесінде 1942ж Қ азақ станда егін жақ сы шығ ып, республика бойынша 84, 3 млн.пұ т астық жиналды.Батыс Қ азақ стан, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы, Қ арағ анды, Семей облыстары астық жинау жоспарын 102, 2-тен 114, 9-ке асыра орындады.Соғ ыс жылдары бір адам майданғ а кеткен бірнеше адам орнына жұ мыс істеу қ озғ алысына, жұ мыс ө німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан ұ йымдастырылғ ан ә ртү рлі жарыстырғ а қ азақ стандық малшылар да кө птеп тартылды.Сандық кө рсеткіш бойынша 1942 ж соң ында мал басы 1, 5млн немесе 1942 ж басындағ ы кө рсеткіштен 17%-артты.Мал басын ө сіруден Қ ызылорда, Қ арағ анды, Павлодар облыстары алда болды.Қ азақ стандық тар соғ ыс жылдары майданғ а ө з қ аржысына алынғ ан қ ару-жарақ, техника да жіберіп тұ рды.Мысалы, Шымкент теміржол жү йесінің комсомолдары Мә скеу тү біндегі майданғ а танк колоннасын жабдық тау ү шін қ аржы жинауды бастайды.Шымкет комсомолдарының бұ л бастамасын бү кіл Қ азақ стан қ олдап, жиналғ ан 11650мың сомғ а жасалғ ан 45 танк 1942 ж қ ыркү йегінде *Қ азақ стан комсомолы*деген жазумен Сталинград майданына жө нелтілді. 1943ж Алмты қ аласында С.Луганскиймен кездесу ұ йымдастырылып, бұ л кездесуден кейін Алматы жастары 400мың ақ ша жинап, батырғ а жаң а ұ шақ сыйлады.Сондай-ақ соғ ыс жылдары жинағ ан қ аржығ а И.Павловқ а, Н.Добровольскийге арнайы ұ шақ тар, Кең ес Одағ ының батыры Қ.Сыпатаев атындағ ы суасты қ айығ ы жасалынды.Сонымен қ атарқ азақ стандық тар қ оршауда қ алғ ан қ алаларғ а қ амқ орлық кө мек кө рсетті.Қ азақ стан жаудан азат етілген Орал облысының 10 қ аласын, 35 ауданын, Ленинград облысының 12 қ аласын, Калинин облысының аудандарын қ алпына келтіруге кірісті.Қ азақ стан комсомолдары қ амқ орлық қ а алғ ан Сталинградта трактор зауыты мен *Красный октябрь*зауытын қ алпына келтіру жұ мыстарына 1943ж 1439 қ азақ стандық комсомол аттанды.Жауды жең уге республиканың зиялы қ ауым ө кілдері де ү лкен ү лес қ осты.Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а 20 ірі ғ ылым институттары кө шіп келді.Осы жылдары Қ азақ станда Вернадский, Обручев, Мешанинов, Бах, Греков атақ ты ғ алымдар жұ мыс істеді.Соғ ыс жыдары партизан-ақ ын Ж.Саинның топтамасы, Қ.Аманжоловтың *Ақ ын ө лімі туралы аң ызы*, М.Ә уезовтың *Абай жолы* эпопеясының бірінші кітабы, Ғ.Мү сіреповтың *Қ азақ солдаты*, Ж.Жабаевтың *Ленинградтық ө рендерімі* дү ниеге келді.Соғ ыс жылдары КСРО Ғ ылым Академиясының Қ азақ стандық бө лімінде астрономиялық обсерватория, тіл, ә дебиет пен тарих, топырақ тану мен ботаника, зоология жә не ө лкетану институттары ашылды.Қ.Сә тбаев бастағ ан қ азақ стандық ғ алымдар қ ара, тү сті жә не жиі кездесетін металдарды, тау пайдалы қ азбаларын, су жә не гидроэнергетикалық ресурстарды соғ ыс қ ажетіне қ олдану бағ ытындағ ы ғ ылыми жұ мыстар жү ргізді. Соң ыс жылдары Қ азақ станғ а жоғ ры оқ у орындары кө шіріліп, кө птеген орыс-қ азақ, қ азақ -украина мектептері, балалар ү йі мен интернаттар ашылды. Сонымен бірге соғ ыс жылдары Алматы мемлекеттік шет тілдер институты, Шымкент технологиялық иниституты, Қ азақ мемлекеттік консервоториясы, Қ азақ мем-к Қ ыздар Педогокикалық Иниституты ашылды. Кең ес халқ ының Ұ лы Отан Соғ ысындағ ы жең ісі адамзатты фашизм қ аупінен қ ұ тқ арды. Қ азақ халқ ының бұ л жең іске қ осқ ан ү лесі зор. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап, *Барлығ ы майдан ү шін, барлығ ы жең іс ү шн! * деген ұ ранмен соғ ысқ а аттанғ ан ерлердің орнын ә йелдер, қ ариялар мен балалар алмастырды. Олар соғ ыс кү ндерінің барлық ауыртпалық тарын қ ажырлық пен кө теріп, патреотизм ү лгісін танытты.

127.Қ азақ станның соғ ыстан кейінгі жылдардағ ы қ оғ амдық -саяси ө мірі(1946-1965жж) Қ оғ амдық -саяси жү йеде 20-жылдардың ортасында орнық қ ан қ атаң ә кімшілік-ә міршілдік жү йе 40-50 жылдары шарық тай тү сті.Бұ л қ оғ амдық -саяси ө мірдің барлық саласынан кө рініс тапты.Адамның табиғ и қ ұ қ ығ ынан шектеу, ұ лттық мү ддені ескермеу, мемлекеттік басқ ару жү йесіне ық пал жасау сияқ ты олқ ылық тардың шегі болмады.Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мір орталық тан басқ арып отырғ ан Коммунистік партияның қ атаң бақ ылауына алынды.Сталиннің жеке басына табыну қ оғ амдық ө мірде берік орын алды.Ү кімет басшылары тү рлі желеулермен заң дылық тарды ө рескел бұ зып, мемлекеттік билікті теріс қ олданып жатты.Оғ ан ө згеше ойлайтын адамдарды қ удалауғ а жаң а науқ ан ашқ ан БКПб Орталық Комитетінің 1946 жылдың 14 тамыздағ ы *Звезда*жә не *Ленинград* журналдары туралы қ аулысы бұ л қ ұ былыстың нақ ты дә лелі бола алады.Қ азақ стан партия комитеттері ө з жұ мысын аталмыш қ аулының аясында жү ргізді.1948ж *космополитизммен*, яғ ни шетел мемлекеттерінің мә дениетіне кө ң іл бө лушілермен кү рес науқ аны басталды.Космополитизм науқ анында Қ азан тө ң керісіне дейінгі қ азақ халқ ының мақ танышы болып келген Шортанбай, Шә ң герей, О.Қ арашев феодалдық -реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кең ес ә дебиетшілері-Б.Кенжебаев, Т.Нұ ртазин, Ә.Қ оң ыратбаев ұ лтшылдар ретінде қ удаланды.Ғ ылым Академиясының президенті Қ.Сә тбаев*Едіге батырғ а*алғ ысө з жазғ аны ү шін *ұ лтшыл*атанса, М.Ә уезов 1945ж жарық кө рген *Абай ө мірінің жә не творчествосының биографиялық очеркі*ең бегінде Абайды *феодалдық ақ ындар Шортанбай, Мә шһ ү р Жү сіп Кө пеев ортасында суреттегіні ү шін* қ удаланды.Екі зиялығ а да осындай орынсыз кінә лар тағ ылғ аннан кейін, Мә скеуге қ оныс аудару мә жбү р болды.Сонымен қ атар 1946ж А.Мә метованың *Абай Қ ұ нанбаев*атты ә деби ең бегіне де космополиттік деген кінә тағ ылып, басылымнан алынды.Осылайша соғ ыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатқ ан қ оғ амда ө згеріс қ ажет деген ұ ғ ымды ә кімшіл-ә міршілдік жү йе тұ ншық тырып тастады.1953ж Сталин қ айтыс болғ аннан кейін қ уғ ын-сү ргін науқ аны біраз баяулады.Сталиннің ө з кезінде жоспарлағ ан Қ азақ КСР Ғ ылым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, Кең естік жазушылар Одағ ын *ұ лтшылдардан*тазалау саясаты тоқ татылды.1953ж мамыр айынан бастап социалистік қ оғ амдағ ы қ айшылық тар, жеке тұ лғ а мен халық тың тарихтағ ы рө лі, Сталиннің жеке басына табыну мә селелері тө ң ірегіндегі алғ ашқ ы пікірлер айтыла бастады.Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқ арып, ә кімшіл-ә міршіл жү йенің адамзатқ а қ арсы жасалғ ан қ ылмыстарын заң дастырғ ан Берия ату жазасына кесілді.*Ү штіктер*, *Бестіктер*, *Ерекше кең ес* жойылып, ГУЛАГ МҚ К-не берілді.Л.П.Берияның қ ылмыстық іс ә рекетін ү зілді-кесілді тоқ тату қ оғ амдық ө мірді демократияландыру жолындағ ы маң ызды кезең болды.Бірақ бұ л-ә кімшіл-ә міршіл жү йенің кү йреуі емес болатын.1956ж 14 ақ панда Мә скеуде КОКП-ның XX сьезі ө тіп, онда Сталиннің жеке басына табыну айыпталды.КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастағ ан коммунистер партиясы сталиндік диктат ү стемдігін ә шкерелеп, талдау жасауғ а тырысты.Н.С.Хрущевтың XX сьездегі *Сталиннің жеке басына табынушылығ ын ә шкерлеу*туралы баяндамасының толық мә тіні 33 жыл ө ткен соң ғ ана 1989ж жарық кө рді.Коммунистік идеологияны басшылық қ а алғ ан Н.С.Хрущев республиканың барлық ө міріне тікелей араласты.Қ азақ станның оң тү стік аудандары Ө збекстағ а берілді.Тың ө лкесінде 6 облыстың ө лкелік партия комитеті біріктіріліп, тікелей Мә скеуге бағ ындырылды.Ақ мола-Целиноградқ а, Батыс Қ азақ стан-Орал облысына айналды.Ұ лт саясатындағ ы бұ рмалаушылық тар халық арасында, ә сіресе, зиялылар мен жастар арсында тү рлі наразылық тар туғ ызды.Кең естік жү йе оларды барынша жасырып, бү ркемеледі.Осылайша Теміртаудағ ы толқ у-тә ртіпсіздіктің салдары ретінде бағ аланды.1963ж Мә скеуде оқ итын қ азақ жастарының бір тобы Б.Тайжанов, С.Ақ атаев, М.Тә тімов, М.Ә уезов бас болып *Жас тұ лпар*атты ұ йым қ ұ рды.Мақ саты-қ азақ жастарының ұ лттық санасын ояту.Н.С.Хрущев мемлекеттің *коммунизмге ө туіне байланысты* жаң а Конституцияның жобасын жасауды ұ сынғ аннан кейін, 1961ж Конституциялық комиссия қ ұ рылды.Конституциялық заң дарда жазылғ ан демократия талаптары іс жү зінде жү зеге аспады.Қ азКСР Жоғ ары Кең есі КСРО Кең есіне бағ ынды.Конституция тә уелсіз деп кө рсетілгенімен, қ ұ қ ық қ орғ ау, прокуратура органдары да орталық қ а бағ ынды.Депутаттарды сайлау науқ андары да демократиядан мү лдем алшақ еді.Дауыс берушілер іс жү зінде депутаттарды кө рмеді.Дауыс беру тек іс жү зінде жү ргізілді.Депутатарды халық таң дамады, жергілікті ә кімшілік органдар*тағ айындады*.Депутаттар орындауғ а тиісті мә селелерін атқ ару комитеттеріне ө тініш ретінде беріп отырды.Саяси қ ателікке толы Хрущев қ ызметінің соң ы 1964ж қ азан айында аяқ талды.КОКП-ның Орталық Комитетінің Пленумында 1-хатшы қ ызметіне Л.И.Брежнев сайланса, ал Министрлер Кең есінің тө рағ асы болып А.Н.Косыгин тағ айындалды.Олардың ізін ала Қ азақ стан КП ОК 1-хатшысы болып Д.А.Қ онаев сайланды.

128. *Бекмаханов ісі*-КСРО-дағ ы қ оғ амдық -саяси жағ дайдың кө рінісі. Мә скеу жә не Ленинградта *Ленинградтық іс*, *Дә рігерлер ісі* жү ргізіліп жатқ анда Қ азақ станда талантты тарихшы *Бекмахановтың ісі*ұ йымдастырылды.Е.Бекмаханов соғ ыс жылдары А.П.Кучкин, А.М.Панкратова, Б.Д.Греков жә не тағ ы басқ а кең ес тарихшылармен бірлесіп Қ азақ КСР тарихын даярлағ ан болатын.Кітап 1943ж баспадан жарық кө рді.Алғ ашқ ыда ең бек жоғ ары бағ аланғ анына қ арамастан, кө п ұ замай сынғ а алынып, ә сіресе, кітаптағ ы ұ лт-азаттық кө терілістерге берілген бағ а қ ызу айтыс тудырды.Е.Бекмахановтың 1947ж жарық кө рген *Қ азақ стан XIX ғ асырдың 20-40 жылдарында* деген кө лемді ең бегі де сынғ а ұ шырады.1950ж *Правда* газетіндегі *Қ азақ стан тарихының мә селелерін маркстік-лениндік тұ рғ ыдан жазу ү шін* деген мақ алада Е.Бекмаханов ең бегі айыпталды.1951ж 10 сә уірде Қ азақ стан Компартиясының Орталық Комитеті *Правда* газетіндегі мақ ала бойынша қ аулы қ абылдап, *Бекмахановтың буржуазиялық -ұ лтшылдық кө зқ арасын айыптады*.Қ аулыны жү зеге асыру барысында тарих ғ ылымдарының докторы Е.Бекмаханов Ғ ылым академиясындағ ы қ ызметінен босатылып, барлық ғ ылыми атақ тарынан айырылып, 1952ж 4 желтоқ санда 25 жылғ а сотталды.

129.Қ азақ стандағ ы тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру: экологиялық, экономиялық жә не ә леуметтік-демографиялық салдарлары. 1954 жылдан бастап тез арада ауыл шаруашылығ ының тарихта болмағ ан дамуын қ амтамасыз ету ү мітімен Қ азақ станғ а тікелей қ атысты тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру науқ аны басталды.Қ азақ стан басшылығ ы бұ л бастаманы қ олдай алмады.Осығ ан байланысты 1954ж 11 ақ панда ө ткен Қ азақ стан КП ОК-нің Пленумында бірінші хатшы Ж.Шаяхметов, 2-хатшы Л.И.Афонов босатылып, олардың орнына орталық тан жіберілген Р.К.Понаморенко жә не Л.И.Брежнев сайланды.Жергілікті жердің қ азақ басшылары сынғ а ұ шырап, ү ш айдың ішінде тың ө лкесіндегі алты облыстың 1- хатшылары ауыстырылды. Бұ рынғ ы Кең естер Одағ ы, оның ішінде Қ азақ станда тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру науқ аны 3 кезең нен тұ рады.1)1954-1955жж. 2)1956-1958жж. 3)1959-1965жж. Тың игеру жылдарында негізінен солтү стік облыстарда жү здеген совхоз орталық тары салынды.Ә міршіл-ә кімшіл басшылық қ а совхоздар тиімді болғ андық тан, тың игерудің алғ ашқ ы жылында ғ ана 300 жаң а совхоз ұ йымдастырылса, 1955ж соң ына қ арай олардың саны 631-ге жетті.Ал 1958ж ақ пан айынан бастап колхоздар совхоздарғ а, МТС-тар жө ндеу станцияларына айналдырыла бастады.Тың игерудің тек алғ ашқ ы кезең інде республикағ а ө зге республикалардан 640мың адам кө шіріліп ә келеніп, Қ азақ станда 18млн га.тың жер, немесе бұ рынғ ы Одақ тағ ы жыртылғ ан жерлердің 60, 6%игеріліп, республикадағ ы егістік кө лемі 22, 4 млн гектарғ а жетті.Осының арқ асында 1956ж алғ аш рет миллиард пұ т астық алып, Ленин орденімен марапатталды.Қ азақ станның ә р азаматына ө ндірілетін астық 2 мың кг жетті.Оғ ан қ оса тың астығ ы сапалы болғ андық тан негізінен экспортқ а шығ арыла бастады.Орталық басшылық 1956 жылдың ақ пан айында ө ткен КОКП-ның XX сьезінде Қ азақ КСР-нің алдына жаң а міндет-астық ө ндіруді 5 есе арттыру міндетін қ ойды.Осығ ан сай 60-жылдардың ортасына қ арай Қ азақ станда жыртылғ ан тың жә не тың айғ ан жер кө лемі 25млн гектар, а жетті.Бірақ та тың игерудің алғ ашқ ы жылдарында қ ол жеткен табыс одан ә рі ұ штасып кете алмады.Ө йткені, жаң адан игерілген тың жерлер 60ө жырлардың ортасына қ арай ө з мү мкіндіктерін сарқ и бастағ ан болатын, осының салдарынан ә рбір гектардың жоспарланғ ан 14-15 ц.астық орнына 1954-1958ж 7, 4ц. жиналса, 1961-1964ж-6, 1ц., ал 1964ж-3, 1ц.ғ ана астық алынды.Осы кезден бастап еліміз АҚ Ш, Канада, Франциядан астық сатып алуғ а кіріседі.Қ азіргі таң да экономистер тың жә не тың айғ ан жерлерді игермей-ақ, астық ө ндіру кезіндегі астық ты аудандардағ ы ә р гектардан 1ц.ө сірсе, бұ л тың игеру нә тижесімен тең ескен болар еді, -деген пікірде.Оның ү стіне тың игеру жылдарындағ ы қ оныс аудару саясаты елдегі демокрафиялық жағ дайы одан ә рі кү рделендіріп, бұ рынғ ы Кең естер Одағ ының Еуропалық бө лігі ү шін де, Қ азақ стан ү шін де тиімсіз сипатта болды.Ө йткені, сол кездің ө зінде-ақ Одақ тың Еуропалық бө лігінде жылдан-жылғ а селолық жерлерде тұ рғ ындар саны азайып, ал біздің республикамызда керісінше, ө сіп отырғ ан болатын.Осы ерекшеліктер ескерілмей, онсыз да саны кеміп отырғ ан еуропалық аудандардан тек 1954-1962ж ғ ана Қ азақ станғ а 2млн.астам адам кө шіріліп ә келінді.Осының нә тижесінде бір жағ ынан Ресейдің, Украинаның жә не т.б республикалардың бірқ атар аудандарында мың дағ ан селолар бос қ алды.Екінші жағ ынан 20-30-жылдары жергілікті тұ рғ ындарғ а қ арсы бағ ытталғ ан қ уғ ын-сү ргін салдарынан кү рт кеміген қ азақ халқ ы, енді тың герлердің кө птеп келуіне байланысты, 1959ж санақ бойынша алатын ү лесі 30%-ке дейін тө мендеп кетті.Тың игеру жылдарында жаппай қ оныс аудару науқ аны рухани, ізеттілік саласына да ү лкен зиян алып келді.Қ азақ тіліндегі мектептер саны 700-ге кеміп, қ азақ тілінде шығ арылатын ә дебиеттердің, баспасө здің саны кү рт тө мендеп кетті.3 мың нан астам елдімекеннің аты ө згертіліп, тарихи ұ лттық санағ а шек қ ойылды.Тарихта бұ рын болып кө рмеген кө лемді жерді жырту орны толмас экологиялық апаттарғ а, мал жайылымдардың кү рт қ ысқ аруына алып келді.Тың игерудің алғ ашқ ы жылдарында жердің қ ұ нарлы бет қ ыртысы шаң -боранғ а ұ шырап ұ шып кетуі салдарынан 18млн.га астам жер эррозияғ а ұ шырады.Қ алың дығ ы 1 см.қ ара топырақ тың қ алыптасуы ү шін, кем дегенде 2-3 ғ асыр уақ ыт керек еді.Жайылым азаюы салдарынан ұ зақ мал ө сіру қ арқ ыны 3 есе азайды, жылқ ы 1916ж 4340мың болса, 1961ж-1158 мың ғ а дейін, ал тү йе 1928ж санынан 8 есе кеміді.Тың игеру барысында орын алып отырғ ан кемшіліктердің бірқ атары КОКП ОК 1965 жылдың наурыз, 1966ж.мамыр пленумдарында ашылып, оларды жоюдың шаралары белгіленді.Ауыл шаруашылығ ының берік негізін жасау, жоспарларды жақ сарту, колхоздар мен совхоздарда шаруашылық есепті енгізу, ең бектің моральдық жә не материалдық қ ызығ ушылығ ын ұ штастыру міндеттері қ ойылды.1966-1970ж республика ауыл шаруашылығ ын дамытуғ а 5, 5млрд сом қ аржы бө лінді.Осының арқ асында 8- бесжылдық та ауылшаруашылық ө німі 54% ө сіп, Қ азақ стан Кең естер Одағ ының ө зіндік ерекше ауылшаруашылық ауданына айналды.Мемлекеттік ө орғ а республикадан ә рбір 4- тонна жү н, 12- тонна ет жә не 5- тонна астық тү сті.

130 Қ азақ станда ғ ылым мен білімнің дамуы (1946-1964) Соғ ыстан кейінгі жылдарда мә дениеттің материалдық базасы ә лсіз ә лсіреді.Тек 1950 жылдар ішінде мә дениетті дамыту жағ дайы біртіндеп тү зеле бастады. 1946 жылдың маусым айында КСРО Ғ Аның Қ азақ филиалының негізінде Қ азақ КСР Ғ ылым академиясының қ ұ рылуы республиканың ғ ылыми жә не мә дени ө міріндегі елеулі оқ иғ а болды.Қ азақ станда жаң а ғ ылым ордасын қ ұ руғ а кө рнекті орыс ғ алымдары Вавилов, Бардин, Панкратова жә не басқ алары ұ йымдастырушылық кө мек кө рсетті.Академияның тұ ң ғ ыш президенті болып, кө рнекті ғ алым, Кең естік Қ азақ стан ғ ылымын ұ йымдастырушы Қ аныш Имантайұ лы Сә тбаев сайланды.Ө скеменде, Қ арағ андыда, Шымкентте ірі ғ ылыми орталық тар бой кө терді.Ғ ылым академиясына Қ азақ стан ғ алымдары жемісті ең бек етті.Минералды шикізаттар мен табиғ и кен орындарынынң табиғ атта таралу заң дылық тарын ашып, металлогендік жә не болжамдық карта жасағ аны ү шін Сә тбаев бастағ ан бір топ ғ алымдарғ а Лениндік сыйлық берілді.Соғ ыстан кейінгі жылдарда ағ арту ісіне бө лінетін қ аржының кө лемі біртіндеп арта бастады.Мектептерге кө мек кө рсетілді, қ ор жасау ү шін жексенбіліктер ұ йымдастырылды, халық сирек қ оныстандырылғ ан аудандарда малшы балалары ү шін мектеп интернаттар салынды.Жалпығ а бірдей міндетті жеті жылдық білім беру ісі 1949 жылы қ айта қ олғ а алынды.1948 жылы республикада оқ уғ а тартылай жү рген 15 жасқ а дейінгі 200 мың бала болғ ан еді. 1955 жылы олардың саны 16 мың ғ а тү сті.1959 жылы Қ азақ КСР Жоғ арғ ы кең есі «Мектептің ө мірмен байланысын нығ айту туралы жә не Қ азақ КСРінде халық қ а білім беру жү йесін одан ә рі дамыту туралы» заң қ абылданды.Жаң а заң бойынша, 1962-1963 оқ у жылынан бастап жалпығ а бірдей міндетті 8 жылдық білім беруге кө шу, 11 жылдық ең бек политехникалық мектептерін қ ұ ру, жұ мысшы жастар мектептерін кө бейту, мектеп интернаттар жү йесін кең ейту шралары кө зделді.Соғ ыстан кейінгі жылдарда Қ азақ станның жоғ ары білім жү йесінде педагогика мамандық тарын даярлау басым болды.Эвакуацияланып келген оқ ытушылар мен профессорлардың бірқ атары елдеріне кеткен соң, педагог кадрлар жетіспеушілігінен қ иындық тар туындады.1947 жылы КСРО Министрлер кең есі қ абылдағ ан «Қ азақ КСРінде жоғ ар ыжә не орта білім беруді одан ә рі дамыту шаралары» қ аулысына орай жоғ ар ыжә не орта білім беру жү йесіне бө лінетін қ аржы молайды.Облыс орталық тарында бірнеше институттар мен техникумдар ашылды.Олар Ақ молада, Семейде, Ө скеменде, Қ арағ андыда.1965-1966 оқ у жылында 39 жоғ ар ыоқ у орындарында 144, 7 мың студент оқ ыды.Соғ ыстан кейінгі 20 жыл ішінде жоғ ары білімді мамандар даярлау 11есеге жуық ө сті. 1965 жылы республика халық шаруашылығ ында 0, 5 млннан астам дипломды маман жұ мыс істеп жатты.Соғ ыстан кейінгі 20 жыл ішінде сабақ орыс тілінде оқ ытылатын мектептердің саны 1, 5 мың ғ а артқ анда, қ азақ мектептерінің саны кеміп, 3891-ден 2577 ге тү сті.