Шаруашылығы. 22 страница

131 Қ азақ стан Хрущев реформалары кезең інде (1956-1964) жылы. КСРО ОК-нің Бас секретары, КСРО министрлер Кең есінің тө рағ асы И.В.Сталин 1953 жылы 5 наурызда қ айтыс болды. Сталиннің ө лімімен тұ тас бір дә уір аяқ талды. 1953 жылы қ ыркү йекте Н.С.Хрущев КОКП Орталық комитетінің бірінші хатшылығ ына (1953-1964 жж.) сайланды. «Жылымық жылдары» аталғ ан 50-жылдардың екінші жартысынан бастап елде игі істер атқ арылды.1953- 1955 жылдарда Н.С.Хрущевтің бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бү л кенес қ оғ амын сталинизмнен қ утқ арудағ ы адамгершілік акт, маң ызды қ адам еді. Лагерьлерге жазық сыз отырғ ызылғ ан мың дағ ан адамдарды босатып. Ә лі де болса, ө з қ ызметтерінің ә ділетті бағ асын алмады. Мемлекеттік дә режедегі кө птеген маселелер тек қ ана бірінші адамның колында болды. Одақ тас республикалардың қ ұ қ ығ ын кең ейтуге бағ ытталғ ан реформа толық жү зеге асырылмады. Бесінші бесжылдық (1951-1955 жж.) ішінде 200-ге жуық жаң а кә сіпорын салынды экономиканың даму қ арқ ыны ө сіп, 1954-1958 жылдары 730 ө неркә сіп орындары мен цехтар іске қ осылды. Осы жылдары салынғ ан ө неркә сіптер: Ақ тө бе хром заводы, Шымкент гидролиззаводы, Семей цемент заводы, Жезказғ ан кен байыту фабрикасы, т.б.1958 жылы жалпы ө нім ө ндіруден Қ азақ стан КСРО-да 3-орынғ а шық ты. 1956-1958 жылдар аралығ ында елімізде кө лік жә не коммуникация жү йелерін дамытуғ а 146, 4 млн. сом жұ мсалды. Республикада темір жол қ ұ рылысына ерекше кө ң іл бө лінді.Республикада электр энергиясы ө ндірісі де біршама жақ сы дамыды. Дегенмен индустрияның дамуы болмаса, сапа жағ ы ө згеріссіз қ алды. КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің 1957 жылғ ы мамыр айындағ ы сессиясы Н.С.Хрущевтің баяндамасы бойынша “Ө неркә сіп пен қ ұ рылысты басқ ару ісін ұ йымдастыруды одан ә рі жетілдіру туралы” заң қ абылдады, осығ ан орай экономиканы басқ аруда реформа жү ргізілді. Ө неркә сіп пен қ ұ рылысты басқ ару ісінің негізіне территориялық принцип алынды. 1957 жылғ ы реформаның кемшіліктері: экономиканың жекелеген салаларына тұ тастай басшылық жасауғ а мү мкіндік болмады, жекелеген салаларды техникалық жағ ынан қ айта жабдық тау ісіне нұ қ сан келтірді, ө ндіруші мен тұ тынушы арасында бұ рыннан орын алғ ан қ атынастар ө згеріссіз қ алды. 1962 жылы Қ азақ станда халық шаруашылығ ын ірілендіру мақ сатында реформа жасалды: партия орындары ө ндірістік белгі бойынша қ айта қ ұ рылды.
1956-1960 жылдарғ а арналғ ан (6-шы) бесжылдық жоспар 1959-1965 жылдарғ а арналғ ан жетіжылдық жоспармен ауыстырылды. Жан басына шақ қ анда ө нім ө ндіруден дамығ ан капиталистік елдерді ең қ ысқ а мерзімде қ уып жетіп, басып озу міндеті қ ойылды. Ауыл шаруашылығ ы 1953 жылғ ы қ ыркү йекте болып ө ткен КОКП-ның ОК Пленумы ауылшаруашылығ ында орын алғ ан жағ дайғ а талдау жасап, оның даму болашағ ын анық тады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылық саласына кө п кө ң іл бө ліне бастады. Колхоздарғ а біраз дербестік берілді, ауыл-село ең беккерлерінің ө нім ө ндіруге деген материалдық ынталылығ ы арттырылды, ауыл шаруашылық ө німін дайындау жә не сатып алу бағ асы кө терілді, аграрлық секторды техникамен жабдық тау біршама жақ сарды, онда электр қ уаты кең ірек қ олданатын болды, колхоздар мемлекетке тө леуге тиісті қ арыздарынан босатылды. Бірақ елде қ алыптасқ ан басқ ару жү йесі ауыл шаруашылығ ының дамуын экстенсивті жолмен жү ргізе берді. Азық -тү лік тапшылығ ын шешу, астық ө ндіруді арттыру мақ сатында тың жә не тың айғ ан жерлерді идеясы пайда болды. 1954 жылғ ы қ антар-наурыз – КОКП ОК-нің Пленумы «Елімізде астық ө ндіруді одан ә рі арттыру, тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру туралы» қ аулы қ абылдады. Тың игерудің салдары: Кө птеген жылдар бойы тың жерлерді игеру партия кө регендігі, мемлекет жең ісі ретінде дә ріптеліп келді. Ал оның кө лең келі жағ ы туралы ештең е айтылмады жә не айтылуы да мү мкін болмады. Ең алдымен Қ азақ станғ а келген тың кө терушілер арасында арамтамақ тар мен қ ылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда Қ азақ станғ а келген 650 мың тың игерушінің 150 мың ы ғ ана механизаторлар болды. Нә тижесінде, кө птеген тә ртіп бұ зұ шылдық тар, қ ылмыстар болып тұ рды. Мал шаруашылығ ының дамуы артта қ алды. Мал шаруашылығ ының азаюына байланысты ет, сү т ө німдерінің кө лемі де азайды. 1956 жылы Отанғ а тапсырылғ ан млрд. пұ т Қ азақ стан астығ ы уақ ытында жиналмай қ ар астында қ алды, біразы іріп-шіріп кетті.
132.Қ азақ стан «кемелденген социализмнің» дағ дарысы жылдарында (1965-1985) 196О жылдардың екініш жартысында КСРОда коммунизм қ ұ рылудың негізгі ү ш мақ саты орындалмайтыны белгілі болды.Билік иелері халық тың кө ң ілін енді басқ а жақ қ а аударуғ а тырысты. «Социализм кемелденіп, ө зінің толық дау мү мкіндігін алды.ә еген тү сінік ал, а тартылды.Брежневтің 1967 жылы Қ азан тө ң керісінің 50 жылдығ ына арнап салтанатты ө ткізілген мә жілісте «кең ес халқ ының ө ткен тарихи даму жолының басты қ орытындысы кемелденген социалистік қ оғ ам орнату болып табылады.» деп жариялауы партия теорияшыларына коммунистік болашақ ты белгісіз мерзімге сырғ ыта салу мү мкіндігін ашып берді.Сонымен қ оса бұ л тұ жырым социализмнің толық жең іске жеткендігіне кү мә н тудырмай жә не партия бағ дарламасының ұ рандарын пішінді тү рде сақ тап қ алуғ а да жағ дай жасап берген болатын. 1960 жылдардың ішінде саяси далада демократияландыру азайтылып, экономикалық реформалар жү ргізу ә рекеттерінен нә тиже шыпағ ан соң, қ оғ амның алғ а қ арай даму қ арқ ыны баяулап, бірқ алыпты сылбыр қ алыпқ а кө шті.

133 ХХ ғ. 60-жылдарындағ ы КСРО- дағ ы экономикалық реформалар жә не олардың аяқ талмауы. 60 жылдардың бірінші жартысында қ оғ амдық ө згерістердің ерекше белгісі, оның қ айшылығ мен жеке адамғ а табынуды жою процесінің нақ ты жетістіктері, сондай ақ экономикалық дамудың белгілі бір табысты кезең і болды.Сонымен қ атар бұ л кездегі қ ияли, утопиялық жоспарлар, ішкі партиялық қ оғ амдық ө мірді демократияландыруғ а қ адамдар жасау жә не Хрущевтің ө зінің жеке басына табынудың кү рт кү шеюі сияқ ты қ айшылық тар кө рініс берді.60 жылдардың басында ө неркә сіп пен қ ұ рылысты экономикалық аудандардың халық шаруашылығ ы кең естері арқ ылы басқ ару жү йесінің кемшіліктері бірден бірге айқ ындала тү стіӨ неркә сіпті басқ аруда хааалық шаруашылығ ы кең естерінде толып жатқ ан жаң а бө лімдердің қ ұ рылуы ө неркә сіп салаларының бө лшектенуіне алып келді.Ауыл шаруашылығ ын ойдағ ыдай дамытудың орасан зор мү мкіндіктері жете пайдаланылмады.Республикада қ оғ амдық жә не жеке мү дделерді ұ штастыру, колхоз, совхоз ең беккерлерінің егіншілік пен мал шаруашылығ ы ө німдрін арттыруғ а деген материалдық ынталығ ы принципінің бұ зылуына жол берілді.Жоспарлауда, ауыл шаруашылық дақ ылдарын орналастырула елеулі кемшіліктер орын алды.Таза жер кө лемінің азайтылуы тың жердегі егіншілікті жү ргізу жү йесіне зичнын тигізді.Осының салдарынан Қ азақ станда асытқ ө ндіру тө мендеп кетті.

Хрущев Қ азақ станды сынақ алң ы ретінде пайдаланып, кө птеген тың тә жірибелерд оның ішінде келешегі жоқ қ а тә н тә жірибелерді республикада сынақ тан ө ткізіп байқ ап кө рді.Гидропоникалық ә діспен ө сімдік ө сіру, жү герінні жаппай егу т.б. сияқ ты тә жірибелер Қ азақ стан шаруашылық тарында байқ ауда ө тті.Кө птеген қ алалардың аттары ө згертілді.Ақ мола: Целиноград атанды.Оң тісті Қ азақ стан Облысы: Шымкент, Батыс Қ азақ стан: Орал облысы болып ө згертілді.Оғ ан Қ азаұ станлда қ арсы келетін адам болғ ан жоқ.Сосын КОКП Орталық комитетінің Қ азан Пленумы ө тті.(1964)Онда Хрущевті КОКП Орталық комитетінің Бірінші хатшысы қ ызметінен босатты.Оның орнвына КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Брежнев сайланды.

134 1965-1985 жж Қ азақ станның ә леуметтік экономикалық жағ дайы, дағ дарыс қ ұ былысы КСРО жоғ арғ ы Кең есінің сессиясы 1965 жылғ ы ө неркә сіпті басқ ару жү йесін ө згерту жә не мемлекеттік жоспарлау жө ніндегі кейбір басқ ару оргадары ө згеше қ ұ ру туралы заң қ абылдады. Кө п ұ замай осындай қ аулылар мен заң дарды Қ азақ стан Компартиясы ОК-нің XIV пленумы мен Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі де қ абылдады. Қ абылданғ ан шешімдерге сә йкес 1965-1966 жылдары Қ азақ станда халық шаруашылығ ы Қ ең есі жә не экономикалық аудандардың халық шаруашылығ ы кең естері таратылып, салалық одақ тық – республикалық министрліктер қ ұ рылып, ө неркә сіптік, қ ұ рылыс материалдары, орман, целлюлоза – қ ағ аз жә не ағ аш ө ң деу, азық – тү лік т.б. кә сіп орың дары біріктірілді. 60 жылдардын басында ө неркә сіпті сапалық жағ ынан ө згерту, ғ ылыми негізде қ ұ ру ү рдісі басталды. Қ азақ станда ө неркә сіпке жаң а техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен ө ндірісті электрлендіру мә селесі қ олғ а алынды. Қ арағ андыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бұ қ тырма су – электір станциясы техникалық – экономикалық кө рсеткіштерінің жоғ арылығ ымен ерекшеленді – 45 мың шақ ырымнан асатын қ уатты электр тасымалдау жү йесін орнатты. Қ арағ анды кө мір кеніндегі механикаландырылғ ан жү йе ең бек ө німділігін 6%-ғ а дейін кө терді. Ө ндірістің автоматтандырылғ ан жү йесі 27 мың адамның ең бегін атқ арды. 1985 жылы жаң а технологиялық процесті ө ндіріске енгізгені ү шін Ащысай полиметалл комбинатына Лениндік сыйлық берілді. Екібастуз кө мір кесіндісіне озық технология қ олданылып, қ уатты экскаваторлар пайдаланылды. Ғ ылыми – техникалық жетістігі нә тижесінде Шымкенттегі М.И.Калинин атындағ ы заводта жұ міс технологиясы жақ сартілді. 1965 жылы Ө зен кен орнында жаң а технология негізінде алғ ашқ ы мұ най ө ндірілді. 1965 жылғ ы шаруашылық реформасы нә тижесінде ғ ылыми – технологиялық процестерді ө ндіріске енгізу ісі ө неркә сіптегі жағ дайды тү бірімен ө згертті. Реформа ең бекпен ө ндірісті ұ йымдастыруды жетілдіруге оң жол ашты. Кә сіпорындар қ ызметін жоғ арыдан реттеуге шамадан тыс ә уестенушілік доғ арылды, олардың шаруашылық дербестігі ұ лғ ая тусті. Пайда, бағ а, ақ шалай сыйлық, несие тә різді экономикалық тұ тқ алар қ озғ алысқ а келтірілді. Ә рбір жұ мыскердің, тұ тастай алғ андағ ы кә сіпорынның материалдық мү дделігіне баса назар аударылды. 1966 жылы Қ азақ станның Ө скемен қ орғ асын – мырыш комбинаты, Шымкент – цемент заводы бастағ ан II ө неркә сіп жұ мыс жү ргізудің жаң а тә ртібіне кө шті. 1970 жылы Қ азақ стан ө неркә сібінің 70% - ы жоспарлаудың жаң а жү йесіне жұ мыс істеді. 1970 жылғ а қ арай КСРО-ның халық шаруашылығ ында Қ азақ станның кө мір жә не темір кенін ө ндіру, болат балқ ыту, қ ара металдар прокаттау жө ніндегі ү лес салмағ ы ө сті. Республикада бұ рын болмағ ан ө неркә сіп салалары ө ркендеді: титан, магний, синтетикалық каучук, полиэтилен, кө тергіш крандар ө ндірістері т.б.. Мұ най ө ндіру жә не химия ө неркә сібі де бұ л уақ ытта жалпыодақ тық маң ызғ а ие болды. трикотаж фабрикасы алғ ашқ ы ө німін бере бастады. Бес жылдың ішінде республикада жең іл ө неркә сіптің 14 кә сіпорны салынды. Аз ғ ана уақ ыттың ішінде Қ азақ станда 170-ке жуық кә сіпорын іске қ осылды. Қ уатты Екібастұ з отын энергетика кешенінің қ ұ рылысы 1970 жылғ а қ арай басталды. 1975 жылғ а қ арай еліміздегі кә сіпорындардың барлығ ы энергиямен қ амтамасыз етілді. 80 жылдары одақ кө лемінде ө ндіріске енгізілген ғ алыми-техникалық жаң алық тардың 3% - ы Қ азақ станғ а тиесілі болды. Тоқ ырау кезең і дейтін 1971-1985 жылдар аралығ ында Қ азақ стан экономикасы бұ рынғ ысынша техникалық прогреске кабілетсіз, қ арабайыр (экстенсивті) ә діспен жұ мыс істеді. Соның ө зінде халық шаруашылығ ының дамуында кейбір келелі кө рсеткіштерге қ ол жеткізді. Мә селен, осы жылдарда ө ндіріс жә не ғ ылыми ө ндірістер қ ұ рылымдарының саны 28-162 дейін, оның ішінде кә сіпорындар 1971 жылы – 97, ал 1985 жылы – 610 дейін ө сті. Бірақ шаруашылық реформа нә тижесі кү ткендегідей болмады. Оның себептері:
- КСРО-да Ғ ТП негізінде тү бегейлі ө згерістер жү ргізу қ ажеттігі сө з жү зінде мойындалғ анымен, іс жү зінде бұ рынғ ы басқ ару ә дістерін қ олдану жалғ аса берді.
- Мемлекетттік – монополистік меншік Ғ ТП – ты тежеп, экономиканың тиімді дамуына мү мкіндік бермеді.
- Ө ндірістік берлістіктер қ ұ ру ісі ғ ылыми-техникалық саясатта монополиялық бетбағ ыттардың пайда болуына ә кеп тіреді.
Ө ндіріс саласындағ ы кемшіліктер:
- Республикада бұ рынғ ысынша шикізат ө ндірісіне біржақ ты бағ дар ұ сталды.
- Республика ө ндірісінде-кө мірдің 50-60%-ы; мұ найдың 70%-ы, темірдің 11, 5%-ы рә суа етілген.
- Ә р тү рлі себептермен жұ мысқ а шық пай қ алушылық салдарынан жұ мыс уақ ыты босқ а жоғ алды.
- Кә сіпорындар қ ұ қ ы шектелді.
- Орталық тың ө ктемдігі кү шейді жә не де басқ а ұ намсыз қ ұ былыстар кө бейді.
- Жоспарларғ а тү зетулер енгізу сақ талды. 1981-1985 жылдары ә р тү рлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300 реттен астам тү зетілді.
- Директивалық жоспарлау экономикағ а орасан зор нұ қ сан келтірді.

Нә тижесінде Арал тең ізі проблемасы пайда болды: 1. Арал тең ізі атырабына ө ндіргіш кү штерді орналастыруда жіберілген стратегиялық қ ателіктер. 2. Жер мен су қ орын есепсіз пайдалану. 3. Мақ та мен кү ріш дақ ылдарын ө сіруге дара ү стемдік беру. Нә тижесінде тең із тү бі 27 мың шаршы шақ ырымғ а қ ұ рғ ап қ алды. Тең із суының тұ здылығ ы 3 есеге ө сті. Балық ө неркә сібі жойылды. Тең із тү бінен тұ з бен шаң кө теріліп, Арал аймағ ының климаты кү рт нашарлады. Адам ө лімі, ә сіресе балалардың шетінуі кө бейді. Аймақ тұ рғ ындарының 80%-ы ә р тү рлі сырқ аттарғ а шалдық ты. Экологиялық апат қ азақ ұ лтының генетиклық ө сіп-ө нуі мү мкіндігін сақ тап қ алу проблемасын кө терді.

Осындай экономикалық дамудағ ы кемшіліктерге қ арамастан 70-жылдары ө неркә сіп жетекші орын алды. 170-тен астам ө неркә сіп кә сіпорны мен цехтар бой кө терді:
1. Лисаков кен-байыту комбинаты,
2. Шерубай – Нұ ра шахтасы,
3. Талдық орғ ан аккумулятор заводы,
4. Павлодар облысында Ертісте Шү лбі СЭС-і қ ұ рылысы басталды. 1970-1985 жылдары ө неркә сіпті ө ркендетуге 40, 8 млрд. сом жұ мсалды (32%). 1970-1985 жылдары ө неркә сіп ө німінің жалпы кө лемі – 2 есе, машина жасау, химия ө неркә сібі – 3 есе ө сті.

135 Ауыл шаруашылығ ындағ ы тоқ ыраулық қ ұ былыстар(1970-1985) 1965 жылдан бастап ауыл шаруашылығ ы саласына бө лінетін қ аржының кө лемі кө бейді, 7, 1 млрд. сом бұ л салағ а тек қ ана 8-бесжылдық та бө лінді. Республикада 1893 шаруашылық дә нді дақ ылдар ө сіруге мамандандырылды, 1285 шаруашылық қ ой ө сірумен айналысты. 1967 жылдан бастап ауыл шаруашылық кә сіпорындар шаруашылық есепке кө шіріле бастады. Бұ л кезде ауыл шаруашылық саласына басқ а республикалардан жұ мысшылар келе бастады. 1968 жылы Қ азақ станғ а армия қ атарынан босатылғ андар жә не басқ а одақ тас республикалардан 16 мың ғ а жуық комбайншы келді.

70-80 жылдары ауыл шаруашылығ ы жө нінде ауқ ымды шешімдер қ абылданып, оларда сала ө ндірісінің материалдық базасын нығ айту, оның осұ қ арқ ынын барынша ұ лғ айту, мамандыру мен шоғ ырландыру кө зделді. 1971-1980 жылдар ішінде республиканың ауыл шаруашылығ ына 18 млрд. сомнан астам кұ рделі қ аржы жұ мсалды. Жерді суландыруғ а, химияландыруғ а да орасан зор кө лемде қ аражап бө лінді.

Ауыл шаруашылығ ының мә селелерін тек кү рделі қ аржыны кө бейту арқ ылы ғ ана шешуге тырысу кү ткендей нә тиже бермеді. Ауылшаруашылық ө німдерін ө ндіру тө мендей бастады. 9-бесжылдық та - 13%, 2-бесжылдық та – 0, 4%.

1964-1985 жылдары мал шаруашылығ ы қ ұ лдырады: 4, 2 млн. – ірі қ ара; 55 млн.-қ ой-ешкі; 5, 1 млн. – шошқ а ө лім – жітімге ұ шырады. Ауыл шаруашылық кә сіпорындар солақ ай саясаттың кесірінен кө птеген шығ ынғ а батып отырды.

1986 жылы еліміздегі барлық ауылшарушылық кә сіпорындар, шаруашылық тар ө здерінің қ аржысынан айырылып, несиемен ғ ана жұ мыс ітей бастады.

70-жылдары республиканың бірқ атар ауылшаруашылық қ ызметкелер шаруашылық жү ргіздің қ алыптасқ ан қ ұ рылымын ө згертуге ә рекеттенді, И.М. Худенко сондай адамдардың бірі болатын.

Алматы облысының Ең бекші қ азақ ауданындағ ы «Іле» жә не «Ақ ши» совхоздарының директоры И.М. Худенко шаруашылық ты басқ арудың қ ұ рылымын ө згертуге бағ ытталғ ан бірқ атар шаралар қ олданып, еркін ең бек ету жү йесін енгізеді, фермерлер усадьбаларын дамытуғ а ә рекеттенді. Бюрократиялық жү йенің кесірінен И.М. Худенко қ уғ ындалып, ақ ырында бас бостандығ ынан айырылады. Тү рмеге тү сіп, сонда қ айтыс болады.

Колхоздардың дербестігін жоюғ а бағ ытталғ ан қ адамның бірі – ауыл шаруашылығ ын мамандыру, кооперациялау жә не агро-ө неркә сіптік интеграциялау туралы КОКП ОК-нің 1976 жылғ ы шешімі болды. Оның негізінде колхоздар мен совхоздарды механикаландырылғ ан агро-ө неркә сіптік бірлестіктерді кү штеп біріктіру жұ ргізілді.

1982 жылы мамыр айында КОКП ОК-нің пленумы болып ө тті. Онда Азық -тү лік программасы қ абылданды жә не агро-ө неркә сіптік кешеннің тиімділігінің жеткіліксіз дә режеді екендігін мойындауғ а мә жбур болды. Пленум азық -тү лік проблемасын шешудін бірден-бір мү мкін жолы интесивтілігі басым ө су факторларына кө шу деп тапты.

Алайда Азық -тү лік бағ дарламасы мен ауылшаруашылық ө ндірісінің қ улдырауын тоқ татуғ а бағ ытталғ ан ө зге де ә рекеттер айтарлық тай нә тиже бермеді. Ө йткені бағ дарлама басқ арудың ескірген жү йесі аясында жасалды жә не шаруалардың тү бегейлі мү дделерін, ауыл ең беккерлерінің экономикалық мү дделерін қ озғ аусыз қ алдырды. Колхоздар мен совхоздардың шаруашылық дербестігі бұ рынғ ысынша жоғ арыдан реттелді. Осының салдарынан ауыл шаруашылығ ындағ ы жағ дайдың дағ дарыстық сипаттары кө бейе тү сті. 80-жылдардың орта шенінде іс жү зінде барлық жерде тамақ ө німдерімен шектеулі қ амтамасыз ету жү йесі енгізілді. Село тұ рғ ындарының ең бегі бағ аланбай, олар қ алаларғ а, басқ а жақ тарғ а кө шіп кетуге мә жбү р болды. Жү здеген қ аң ырап қ алғ ан кішігірім ауылдар пайда болды.

136 Тоқ ырау жылдарындағ ы мә дениет пен ғ ылым саласындағ ы жетістіктер мен қ айшылық тар. Осы жылдарда мә дениет саласының материалдық техникалық негізін нығ айтуда біраз жұ мыстар істелінді.Республика мә дени объектілердің қ ұ рылысы жаң а типтік жоба бойынша, мектеп пен мә дени мекемелердің алдына ө мірдің ө зі қ ойғ ан жаң а талаптар ескеріле отырып жү ргізілді.Жаң а баспалар қ ұ рылды.Олар: «Қ айнар», «Жалын», «Ө нер» баспалары.Селолық жерлерде алты мың нан астам клубтармен мә дениет сарайлары қ ызмет етті.Оларда он екі мың нан астам кө ркемө нерпаздар жұ мыс істеді.1970 жылғ а қ арсы телевизия республиканың барлық облыстарына дерлік енді.Қ азақ станда телевизияның 15 программалық орталығ ы жә не осынша студиясы болды.1976 жылдың аяғ ында республикада 10282 кино қ ондырғ ысы болып олар бір жылда 290 миллион кино кө рерменіне қ ызмет кө рсетті.Халық ағ арту ісі де бірсыпыра алғ а басты.Мысалы, республиканың жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 миллион 140, 8 мың бала оқ ыса 1977 жылы 9217 мектепте 3 миллон 266, 1 мың бала оқ ыды.20 ғ. 60-80 жылдары қ азақ ә дебиеті І.Есенберлиннің, Нұ ршайық овтың, Мақ атаевтың, Айбергеновтың, Сү лейменовтың, Шахановтың, Мырзалиевтің, Оң ғ арсынованың, Кекілбаевтың жә не басқ алардың шығ армалары арқ асында елеулі табыстарғ а жетті.Сазгерлер Қ алдаяқ овтың, Хамидидің, Тілендиевтің, Еспаевтың, Жақ ановтың ә ндері Қ азақ станның музыкалық мә дениетінің алтын қ орына кірді.«Ботагө з», «Ақ қ ан жұ лдыз», «Менің атым Қ ожа», «Қ ыз Жібек», «Атаманның ақ ыры», «Бейбарыс сұ лтан» кинофильмдері республика киноө нерінің таң даулы туындылары деп бағ аланды.Бірақ экономикадағ ы тежеу мен тоқ ырау қ ұ былыстары қ оғ ам ө мірінің мә дени салаларында да салқ ынын тигізбей қ оймады.Республика экономикасының орталық ведомствағ а бағ ыныштылығ ы, мә дени салалардың мә селелерін жете бағ аламау, олардың дамуына қ аржыны қ алдық принцип бойынша бө лу кө пұ лтты Қ азақ стан мә дениетінің кең кө лемде дамуына ө зінің ә серін тигізді..Осы жылдар аралығ ында Қ азақ КСР Ғ ылым академиясы КСРО дағ ы ірі ғ ылыми орталық тардың біріне айналды.Жекелеген ғ алымдар мен топтар ө ндірістік мә ні ьар салаларда жетістіктерге қ ол жеткізді. Олардың кейбір ең бектері шет елдерге де мә лім болды.Ондай ғ алымдарғ а Ахметсафин, Айтхожин, Мрғ ұ лан, Букетов секілді ғ алымдарды жатқ ыза аламыз.Қ азақ тар негізінен ауыл шаруашылығ ы, медициналық жә не гуманитарлық ғ ылым салаларында жү рдіҒ ылыми техникалық прогресті жетілдіруге ү лес қ осатын жаратылыстану ғ ылым салаларында олардың ү лесі тым аз болды.Ғ ылыми ең бектердің басым кө пшілігі қ азақ тілі мен ә дебиетіне жә не оларды оқ ыту ә дістемесіне қ атыстыларынан басқ асы тү гел орыс тілінде жазылды.Ғ ылым академиясына қ арасты Философия жә не қ ұ қ ық институты бола тұ ра, ә леуметтік психология эстетика, кибернетика, социология, демография ғ ылымдарының тү рлі салалары бойынша халық қ а қ ажетті зерттеулер жү ргізілмеді.Ә сіресе Қ азақ стан тарихы қ атты бұ рмаланды.Тарихшылар тек Кең ес заманының жетістіктерін зеттреуге жұ мылдырылды.Соның салдарынан кө пшілік санасында Қ азақ тө ң керісіне дейін қ азақ халқ ы тек кө шпелі мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, мә дениетке тек Кең ес билігі тұ сында қ ол жеткізді деген ұ ғ ым қ алыптасты.Ө ткен ғ асырда ө мір сү регн мемлекет қ айраткерлерінің: хандары мен билерінің, ел қ орғ ағ ан қ олбасылар мен батырларының есімдері ұ мытыла бастады

137. Кең ес қ оғ амын реформалауғ а бағ ыт. Қ азақ стан М.С. Горбачев реформалары кезінде (1985-1991 жж.). 1985 жылғ ы сә уір айында Кең естер Одағ ы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы Горбачев баяндама жасап, қ оғ амды демократиялық бағ ытта қ айта қ ұ ру жө нінде шешім қ абылдады.Бірақ бұ л шешім тек сө з жү зінде ғ ана болды.Іс жү зінде ол Кең ес қ оғ амын ыдыратуды тездетті.Оны Қ азақ станның партия, кең ес органдары қ ызметінен байқ ауғ а болады.Тоқ ырау жылдарында одақ тың барлық ауқ ымында, оның ішінде Қ азақ станда да басқ ару ісінде жағ ымпаздық, парақ орлық, рушылдық, жершілдік сияқ ты кө птеген келең сіз қ ұ былыстар орын алғ аны белгілі.Бұ л жылдары ұ лт саясатында, ә леуметтік экономикалық жә не кадр мә селесінде кө птеген ауытқ ушылық қ а жол берілді.Жалпы барлық кең ес қ оғ амы ү шін бұ л кезде қ оғ амдық ойдың мә ні ө згеріп, сө з бен істің арасында алшақ тық, қ айшылық кеің ө ріс алды.Михаил Горбачевтың реформаларына байланысты демократияландыру қ адамдары кезінде қ азақ қ оғ амында тә уелсіздік идеясы қ айта жанданды. Айта кету керек, Орталық Азияның, соның ішінде Қ азақ станның ө з уыстарынан біртіндеп шығ ып бара жатқ анын тү сінген Мә скеу басшылары Ю.Андропов, одан кейін М.Горбачев бұ л республикаларғ а қ арсы науқ ан ашу, олардағ ы саяси элитаны жаппай ауыстыру арқ ылы Орталық тың бақ ылауын қ айта қ алпына келтіруге тырысты. Ал осындай кезде мә скеулік орталық тың республикамызғ а бірінші басшыны тағ ы да сырттан ә келіп таң уы - отқ а май тамызғ андай болып шық ты. Тұ мшаланып ұ сталғ ан ө ткір проблемалардың жиынтығ ы уақ ыты келгенде еріксіз сыртқ а атқ ылады. Желтоқ сандық тардың империялық Орталық тың алдына қ ойғ ан негізгі мә селесі саяси талаптар болды. Ол шеруге шық қ андардың кө терген транспаранттарынан анық байқ алды: «Ешқ андай ұ лтқ а артық шылық болмасын!», «Ұ лт саясатында Лениндік принциптерді сыйлауды талап етеміз!», «Қ азақ стан жасасын!». Басқ аша айтқ анда, қ озғ алыс ә леуметтік талаптар ауқ ымынан шығ ып, айқ ын саяси сипат алды. Бұ л 1917 жылы алаш автономиясы туын кө терген қ айраткерлерден кейін, біраз уақ ыт салып ұ лттық мемлекеттік тә уелсіздік мә селесінің қ айта кө теріліп, ашық тү рде қ ойылуы еді. Бұ л бір қ алалық немесе аймақ тық қ ұ былыс емес, жалпыұ лттық қ озғ алысқ а айналды. Империялық озбырлық қ а қ арсы бас кө теру тек астаналық қ ала - Алматымен ғ ана шектеліп қ алғ ан жоқ, желтоқ санның 17-25 кү ндеріндегі Жамбыл, Шымкент, Талдық орғ ан, Жезқ азғ ан, Қ арағ анды, Павлодар, Кө кшетау, Арқ алық, Алғ а сияқ ты қ алаларда, Шамалғ ан, Сарыө зек сияқ ты елді мекендерде болып ө ткен толқ улар наразылық тың жалпық азақ стандық сипат алғ анын айғ ақ тайды. Алматыдағ ы толқ уларғ а 30 мың дай адам қ атысқ ан. Қ азақ стандағ ы наразылық тың кең ауқ ым алуынан ү рейленген империялық Орталық оны кү шпен басу жолына тү сті. Алматығ а арнайы даярланғ ан ә скер кү штерін ә келді. Бұ ғ ан да қ анағ аттанбай, шерушілерге қ арсы мың дағ ан дружинниктердің қ олына темірден жасалғ ан сойылдар берді. Қ арулы ә скер мен дружинниктердің қ олынан ондағ ан қ азақ жастары қ аза тапты. Қ азақ станның тә уелсіздігі жолында ө з ө мірін қ ұ рбан еткен Қ айрат Рысқ ұ лбеков, Ербол Сыпатаев, Лә ззат Асанова жә не басқ а да ұ л-қ ыздарымыз халқ ымыздың жадында мә ң гілік орын алатыны сө зсіз. Кө терілісті аса қ атыгездікпен басып-жаншу ә лем жұ ртшылығ ының ашу-ызасын тудырып, кө птеген елдерде «желтоқ сандық тарғ а» қ олдау қ озғ алысы ө рістеді. Қ азақ халқ ы Желтоқ санның ызғ арлы бір-екі кү ні ішінде саяси тә рбиенің ү лкен мектебінен ө тті, ұ лттық сана-сезімін шырқ ау шың ғ а жеткізді. Қ азақ жастарының ерлігі ә лем жұ ртшылығ ына аян болып, ұ лттық рухты биікке асқ ақ татты. Желтоқ сан кө терілісінен кө п ұ замай, қ ол жеткізген тә уелсіздіктің 20 жылы ішінде Қ азақ стан ғ асырларғ а бергісіз жолды ең серіп, ә лем қ ауымдастығ ы қ ұ рметпен қ арайтын, абыройлы, айбынды елге айналды. Бұ л - аң сағ ан азаттық ты кө ре алмай кеткен ата-бабаларымызғ а, желтоқ сан қ ұ рбандарына қ ойылғ ан басты ескерткіш