Бекіре, бекіре тұқымдастары және тиляпия балықтарын жасанды өсіру биотехникасы

Бекіретә різділер (Аcipenseriformes) отряды. Тұ щы суда тіршілік ететін ө рістегіш немесе жартылай ө рістегіш балық тар. Еуропаның Солтү стік Азия мен Солтү стік Американың суларында тіршілік етеді. Бұ лардың ұ зын тұ мсық тары дө ң гелек, сү йір немесе кү рек тә різді, аузы басының астында, қ ұ йрық қ анаты гетероциркилды денесі жалаң аш немесе 5 қ атарғ а орналасқ ан шағ ын қ ырлы сү йектер жанқ ап, қ ұ йрық қ анаттарының ү стің гі қ алқ аншасында ромбы тә різді ганоидты қ атыршақ тар болады. Бұ лардың қ атарына кә дімгі бекіре – пілмай, сібір, орыс, парсы бекірелері, шоқ ыр, қ ортпа, сү йрік, бұ дан бекіре – бестер жә не тасбекіре балық тар жатады [13].

Жалпы бекіре тә різділердің 23 тұ қ ымдастарының Қ азақ станда 3 туысты-ғ ының (қ ортпалар, бекірелер жә не тасбекірелер бекірелер) 9 тү рі кездеседі.

Ө сірілетін объектілер. Бекірелер шеміршекті ганоидтыларғ а жатады, бұ лардың ежелгі шығ у тегі бірнеше он миллион жылдарғ а созылады. Қ азіргі бекіреледі екі тұ қ ымдасқ а жатқ ызады: бекірелер жә не есектұ мсық тылар. Бекірелер тұ қ ымдасы солтү стік жарты шардың тұ щы су балық тары 4 туыстан жә не 23 тү рден тұ рады. Бекірелердің 16 тү рі, есектұ мсық тардың 2 туысы жә не 2 тү рі бар.

Лендік (сібір) бекіресі – Лена ө зенінің, тұ рғ ылық ты тұ щы су балығ ы, улкен миграциялар жасайды. Ертістің жоғ арғ ы жә не орта сағ аларында, Ө скемен жә не Бұ қ тырма су қ оймаларында, Зайсан кө лінде мекендейтін 2 тү рі бар – жартылай ө рістегіш жә не су тү бі тіршілік ететін бекірелер. Қ оректену спектрі кең – насекомдардың личинкасы, моллюскалар, қ ұ рттар, бақ а, балық. Тө мен температурада да қ оректене алады. 10-20 жасында жыныстық жетіледі. Абсолютті ө німділігі 20 – 150 мың уылдырық. Кө беюі маусым-шілдеде, судың 14-18⁰С температурасында жү реді. Уылдырығ ын тасты қ иыршық, ағ ысты грунтқ а салады. Жасанды жағ дайда аталық тары 3-4 жасында, аналық тары 6-7 жасында жыныстық жетіледі.

Жылы сулы Конаков балық зауытында (Тверь), Волгореченск балық зауытында (Кострома), Нарва балық зауытында (Эстония) жә не тағ ы басқ а жерлерде аналық ү йірлерді тү зу тә жірибесі бар.

Кө п жылдар бойы Лендік бекіресі ТМД су қ оймаларында акклима-тизациялық жұ мыстарда тоғ ан, шарбақ, бассейндерде тауарлық ө сіру мақ са-тында табиғ и термиялық режимде жә не энергетикалық объектілердің жылы лақ тырма суларында ө сіріледі. Тоғ андарда бұ л балық биологиялық мелиорант болып табылады. Балық қ ұ рғ ақ гранулданғ ан қ ұ рама жемдермен ғ ана қ оректендіргеннің ө зінде жақ сы ө сіп, жоғ арғ ы ө німді жыныс ө німдерін береді.

Бекіренің етінде 10 -15% май болады, ол жоғ арғ ы қ ұ нды ө нім болып табылады. Одан қ ақ талғ ан, ысталғ ан балық ө німдері дайындалады. Орыс бекіресінің уылдырығ ы қ ұ ндылығ ы жағ ынан қ ортадан кейін тұ рады [6].

Сү йрік – тұ щы су балығ ы, Солтү стік Двина, Обь, Енесей, Ертіс, Каспий бассейндері ө зенінде, Қ ара жә не Балтық тең іздерінде мекендейді, канал арқ ылы Ладога жә не Онеж кө лдеріне енген. Біздің Қ азақ станда Жайық, Ертіс, Тобыл ө зендерінде ұ рық шашады, бірақ саны аздау бекіре, сондық тан ә уесқ ойлық пен ауланады. Кү здік жә не жаздық формалары бар.

Аталық тары 3 –7 жасында, аналық тары 5 –12 жасында жыныстық жетіледі. Абсолютті ө німділігі 4-тен 140 мың уылдырық қ а дейін, жұ мысшы ө німділігі 30 мың уылдырық. Уылдырық шашуы кө ктемде, сә уірдің аяғ ынан маусымғ а деін су температурасы 7 – 10⁰С –нан 20⁰С дейін аралық та, қ иыршық таста, қ атты ағ ыста жү зеді. Уылдырығ ы жабысқ ақ, диаметрі 1, 9-2 мм. Инкубациялық уақ ыты 4-5 тә улікке созылады. Дернә сіл алды сатысында сарыуызы температурағ а байла-нысты 6 –10 тә улікте ыдырайды. Сү рік насекомдардың личинкаларымен жә не моллюскаларымен қ оректенеді. Табиғ и қ орекке бай тоғ андарда ө сіргенде сү йрік жыныстық жағ ынан жетіледі, бірақ уылдырық шашпайды. Ө ндіруші-лерден жетілген жыныс ө німдерін жасанды жағ дайда гипофизарлық иньекция жолымен алады. Тоғ андарда ө сіргенде осы жылдық шабақ тар 15г, тауарлық екі жылдық тар 250-300г жетеді. Сү йрікті ө сімдікқ оекті балық тармен бірге, тұ қ ымен жә не монокультурада ө сіреді [13].

Бестер (қ ортсү й) – бекірелер буданы – қ орпта мен сү йріктен алынғ ан будан ерекшелігі жыныстық жағ ынан да, салмағ ы ө сіп, қ оң дану жағ ынан да тиімді бекірелер «тү ршесі». Қ азргі кезде ғ алымдар осы Қ ортсү йді қ айтадан қ орпамен шағ ылыстырып шаруашылық қ а тиімді кө рсеткіштерін бекітіп, одан да жақ сартып – арттыруды кө здеп отыр екен, арнайы зерттеулер жү ргізіліп жатыр. Бұ л будан жылдам ө сіп, тез салмақ қ осады, жыныстық жетілу ерте (еркегіне 3-4, ұ рғ ашысына 6-8 жаста) тү седі жә не тұ щы суларда сү йрік сияқ ты емін – еркін тіршілік етеді. Сондық тан тоғ андарда, кө лшіктерде, кө лдерде, су қ оймаларында ө сіруге болады жә не тиімділігі анық байқ алғ ан.

Тиляпия (Tilapia). Тропикалық балық тиляпия ө зінің тез ө сетіндігімен, қ оректі, темератураны, судағ ы оттегі мө лшерін кө таң дамайтындығ ымен, ө су жә не кө беюге қ абілеттігімен, тұ щы жә не тұ зды суда тіршілік ете алатын-дығ ымен, бірқ атар Оң тү стік Шығ ыс Азия, Оң тү стік Американың солтү стігіне, Австралияғ а, Израйлге, Кореяғ а, Жапонияғ а балық ө сіру шаруашылық тарына жә не басқ а бірқ атар елдерге, бұ рынғ ы КСРО-ның оң тү стігіне, сол сияқ ты салқ ындатқ ыш – бассейндерге, акклиматизацияланғ ан.

Жасанды жағ дайда кө бейту балық ө сірудегі ең бір ауыр жағ дайдың бірі. Тиляпиямен жұ мыс істегенде мұ ндай қ иыншылық туындамайды, керісінше оның жасанды ө рістеуін тоқ татуқ иын. Тиляпияның кең таралуының негізгі себебі осында. Бұ л балық тар тоандарда, каналдарда, бассейндерде, аквариумда жә не шарбақ тарда жақ сы ө седі. Кө пшілік тиляпияның кө беюі судың температурасы 24 – 28⁰С жеткенде басталады.

Тиляпия шаруашылық тарындағ ы тә жірибие тиляпияны су салқ ындатқ ыш тоғ андар негізінде қ ұ рылғ ан жылы сулық шаруашылық тар мен геотермальды суларда ө сірудің мақ саты екенін кө рсетеді. Бассейндерде жә не шарбақ тарда шабақ тарды екі кезең мен ө сіреді: бірінші шабақ тарды отырғ ызу тығ ыздығ ы 10000-20000 дана/м₃ болғ анда 1г дейін ө сіреді. Екіншісі 2000 дана/м₃ болғ анда 5-10 дейін ө сіреді.

Тиляпиялар мен тұ қ ыларды бассейндерде бірге ө сіру тиімді болып саналады.Тиляпияны қ оректендіу ү шін тұ қ ығ а арналғ ан қ ұ рама жем пайдаланылады. Температуралық режимі реттелмейтін балық шаруашылы-ғ ындағ ы жұ мыс цикілі тауарлық тиляпияны ө сіруімен аяқ талады. Қ ыстауғ а суы жылытылатын бассейндерде немесе басқ а ыдыстарда тек тұ қ ымдық бастарды қ алдырады. Судың температурасы 20 – 23⁰С болуы керек. Рацион кө лемі балық салмағ ының 2-3%. Ақ пан – наурыз айларында температура 25 – 27⁰С жеткенде ұ рпақ алады, шабақ тарды жетілдіреді жә не жаң а ө сіру циклін ө ткереді [14].