Су - балықтардың тіршілік ортасы

Су – балық тардың негізгі тіршілік ететін ортасы. Су – жер бетінің 3/2 бө лігін алып жатқ ан неорганикалық қ осылыс. Фотосинтез процессі кезіндеең басты қ озғ алмалы оттегінің негізгі кө зі. Ө сімдіктердің 90 %, ал жануарлардың 75% судан тұ рады. 10-20% су жоғ алса, ағ зағ а ө лім қ аупін тудырады. Сулы ерітінділер – химиялық элементтердің жылжуына жағ дай жасап, ағ за ішінде кү рделі реакциялардың ө туіне мү мкіндік береді. Табиғ и сулар тірі ағ залармен литосфера жә не атмосферамен кү рделі ө зара байланыста болады. Жер бетіндегі барлық сулар – гидросфераны (мұ хит, тең із, ө зен жә не т.б.) қ ұ райды.

Су ү немі ырғ ақ ты тү рде ү здіксіз қ озғ алыста болады. Су – балық тардың тіршілік кө зі болғ ан соң, балық ағ засында ө тетін тыныс алу, қ оректік, қ ан тү зілу мен қ анайналым, жү йке жү йесі, кө бею, ө су жә не даму процестеріне ә сер етеді. Ихтиофаунаның кө птү рлілігі мен байлығ ы, ортаның кө птеген факторлары, суаттардың терең дігі мен ауданы, грунттың сипатына, ондағ ы ө сімдіктер, жануарлар мен бактерияларғ а, гидрологиялық жә не гидрохимиялық тә ртібі балық ағ засына ә сер етеді [1].

Су жануарлардың денсаулығ ы мен ө німділігіне ү лкен ық палын тигізеді, осы тұ рғ ыда оның маң ызы ө те ү лкен (ауа ортасынан кейінгі орын).

Қ азақ станда су біркелкі орналаспағ ан, су дең гейінің кө лемі бойынша біздің еліміз ә лемде 4-орынғ а ие. Кө птеген авторлардың деректері бойынша жер шарында 500 млн. адам лас су ә серінен ауырады, 5 млн адам ө лімге душар болады. Жер шарында шамамен 16 млрд км3 су бар, ол ғ аламшар салмағ ының 0, 25%-ын қ ұ райды, бұ л 16 млрд-ң -13 млрд-ы жер астында. Ә лем мұ хиттарының сулары жер шары суларының 98%-ын қ ұ райды, ол тұ щы су ү лесі 1, 5-2% ғ ана, оның ө зі мұ з. Қ азақ стан қ алаларының 2/3 жерасты суларын тұ тынады.

Жануарлар ө німділігі мен денсаулығ ы су сапасына, қ ұ ндылығ ына жә не ү здіксіз берілуіне байланысты, яғ ни уақ ытылы суаруғ а тә уелді. Жалпы ашығ у байқ алып, су берілуі ү зілмеген жағ дайда жануарлардың 30-40 кү н тіршілік етуге қ абілетті екені анық талғ ан, алайда, олар осы кезде 50% тірі салмағ ын жоғ алтады. Ал су берілуі тоқ талғ анда жануарлар 4-8 кү нге ғ ана шыдай алады. Жануарлар организміндегі су мө лшері жасына байланысты: жаң а туылғ андарда 72-75%, 1, 5 жастағ ы бұ зауда 61%, ересектерде 52%, ол сонымен қ атар жануар қ оң дылығ ына да байланысты, мысалы, арық қ ой денесінде - 60%, семізінде - 46%. Жекелеген ұ лпалар мен секрет бө лінділерінде де су мө лшері ә рқ илы: сілекей мен теріде 100% шамасында, асқ азан жә не ішек сө лдерінде 97% астам, сү тте 83-87%, қ анда шамамен 90%, дә некер ұ лпада 80% [2].

Судың басым бө лігін жануарлар ішу, азық тану барысында жинайды, тек аздағ ан мө лшері организмде май, ақ уыз, кө мірсулар есебінен туындалады. Организмге келіп тү скен су басым тү рде бауыр, бұ лшық ет, теріде шоғ ырланады.Ол организмнен ү здіксіз шығ арылып отырады, айта кететін жә йт, бү йректер арқ ылы 20%, ішектер арқ ылы – 35%, тері арқ ылы 30%, ө кпелер арқ ылы 15% шығ ады. Сү т беруші жануарлар суды сү тпен де бө леді.

Жануарларды сумен жеткіліксіз қ амтамасыз ету ас қ орыту ү рдістері мен қ оректік заттар сің ірілуін баяулатады, организмнен алмасу ө німдері бө лінуін тежейді, жылу реттелуін қ иындатады. Жануар организмі айтарлық тай сусыздануды кө тере алмайды. Тә жірибелер арқ ылы организм 10% су жоғ алтуында жү рек қ ызметі ә лсірейтіні, бұ лшық ет дірілі, тә бет тө мендеуі, дене температурасы жоғ арылайтыны анық талғ ан. Жануар организмінің 20%-одан жоғ ары су жоғ алтуы ө лімге ә келіп соғ ады [2, 3].

Жануарлардың сумен қ амтылуы ө німділікке де ә серін тигізеді. Сиырларда тұ тынатын су мен ө німділік арасында тікелей байланыстылық бар. Аз қ абылдағ анда сауын дең гейі 8-40% тө мендейді, бордақ ыланатын жануарларда салмақ 12-20% тү седі, сондай-ақ ет комбинаттарында сою алды ұ стауда су жетіспеуі салдарынан олар 8-6% су жоғ алтады, ол терісін алу барысын нашарлатады, яғ ни қ ұ нды бұ лшық ет ұ лпасы жоғ алуына, ет сапасының нашарлауына, тері тесілулеріне ә келіп соғ ады.

Су кө птеген инфекциялық, инвазиялық жә не жұ қ палы емес аурулардың себебі болып табылады. Микроорганизмдердің ө зен суларында тіршілік қ абілетін сақ тау мерзімдері: маң қ а, сібір жарасы – 365 кү н, бруцеллез, ішек таяқ шасы – 180 кү н, туляремия, тырысқ ақ, вибрион – 90 кү н, пуллороз 200 кү н, сақ ау – 8 кү н. Судағ ы йод тапшылығ ы – қ ылтамақ, темір тапшылығ ы – тіс жегісі, стронцийдің кө п болуы жә не кальций тапшылығ ы биогеохимиялық аймақ ауруларының бой алуына себеп болады [2].

Атмосфералық жауын- шашындарда (жаң быр, қ ар сулары) минералды тұ здар мен газдар, органикалық заттар аз болады. Оны тиісті тү рде тазартып, залалсыздандырғ ан соң ғ ана, суаруғ а пайдалануғ а болады.

Жер ү сті (беткейлік) сулар – ағ ыстық (ө зен, ө зенше) ағ ыссыз шө п, тоғ ан) ашық су кө здері. Ө зен суының мө лшері тұ рақ сыз, ол жыл мезгіліне жә не жер бедеріне байланысты. Кө лдерде, ә сіресе терең кө лдерде, су айтарлық тай жақ сы тұ нады. Ұ сақ кө л, тоғ ан сулары ә детте, ластанғ ан болады, сол себептен суаруғ а жарамсыз. Батпақ, шалшық суларын пайдалануғ а болмайды. Ашық су қ ойма-ларында механикалық химиялық жә не биологиялық ү рдістер арқ асында судың ө здігінен тазару ү рдісі ө теді. Судың кө п ә рі ү немі ластануында ө здігінен тазару ү рдісі жеткіліксіз болатынын ескеру қ ажет. Мұ ндай суларда шіріткіш заттар жинақ талып, уландырушы қ осылыстар пайда болады [4].

Жерасты сулары ә детте, минералды тұ здарғ а бай, жақ сы дә мді, микроорганизмдері аз болып келеді. Олар ә р тү рлі терең діктерде орналасады. Жер беткейінен бірінші су ө ткізбейтін қ абатта орналасатын суларды жер бойы сулары дейді, ал екі су ө ткізбейтін қ абаттар аралығ ындағ ыны – қ абатаралық (артезиан) сулар деп атайды. Жерасты суларын ұ зақ уақ ыт пайдаланғ анда минералды тұ здардың кө п болуы мү мкін. Суғ а малшаруашылық қ ажеттіліктерін ө теп, негізінен орталық тандырылғ ан сумен қ амту арқ ылы жү зеге асырылады (су қ ұ бырлар арқ ылы бір кө зден келіп тү седі). Орталық тандырылмағ ан сумен қ амту кезінде ә р нысанның жеке су кө зі болады. Орталық тандырылғ ан сумен қ амтудың санитарлық жә не экономикалық артық шылық тары бар [5].

Суды тазарту мен залалсыздандыру. Жануарларды суаруғ а арналғ ан суды тазалап, залалсыздандыру қ ажет. Суды тұ ндыру, коагуляциялау, сү згілеу жолдарымен тазалайды, ал залалсыздандыруды хлорлап, ультракү лгін сә улесін қ олданып, қ айнатып т.б. ө ткізеді. Суды арнайы бассейндерде немесе ашық су қ оймаларында тұ ндырады, осы кезде қ алқ ымалы бө ліктер тұ нуы ө теді. Механикалық қ оспалардан толығ ымен тазарту ү шін суды саң ылаулы немесе ұ сақ тү йіршікті материалдар (қ ұ м, қ иыршық тас) арқ ылы сү згілейді. Алайда, тазалау барысында су микроорганизмдерден, соның ішінде патогенді тү рлерінен толығ ымен арылмайды. Сол себептен оны залалсыздандырады. Бұ л ү шін хлорлау, кей кездері кү містеу (кү міс иондары) қ олданылады, сондай-ақ ультракү лгін сә улелері, ультрадыбыс, сә улелері пайдаланылады [2].

Балық ағ засына ә сер ететін биотикалық жә не абиотикалық факторлар. Судың температурасы: су–жылу ө ткізгіш. Балық тардың тіршілігі су температурасын тікелей тә уелді. Қ алыпты жағ дайда балық тардың физиология-лық қ ызметі мен физикалық жағ дайы белсенді болғ андағ ы температураны оптималды температурадағ ы балық тар болып табылады. Бұ дан басқ а жылу сү йгіш (0-30⁰С) жә не суық сү йгіш балық тар (-10-14⁰С) бар. Температураның ауытқ уы балық тардың жү йкелік естен тану байқ алып, ө лім қ аупін тудырады.

Булану – сұ йық тық тан газғ а, қ аттыдан газғ а ө ту. Қ атты заттың булануы – сублимация (возгонка), осығ ан кері процесті – конденсация, ал ө сімдіктегі судың булануы транспирация деп аталады. Сулардың қ ұ рамы ондағ ы еріген заттардың мө лшеріне байланысты. Тұ щы суда 1 г аз, минералданғ ан суда 1-50г, ащы суда 50-ден кө п. Қ ұ рамында барлық химиялық элементтер кездеседі. Олардың мө лшері температура, қ ысым, жә не т.б. компоненттерге тә уелді.

Газдардың судағ ы ерігіштігі: суда еріген газдар ә сіресе, еріген оттегі жеткілікті. Ол температурағ а, қ ысымғ а, минералдануы мен басқ а газдардың болуына байланысты. Жаң бырлы суда азот, оттегі, кө мірқ ышқ ыл газы мен оттегі – тірі ағ залардан ауағ а ө теді [1].

Кесте 1

Судың физикалық қ асиеті бойынша жіктелуі

Су мен газдардың арақ атынасы: 1811 ж. Ағ ылшын физик-химигі Дэви газ гидраттарын анық тағ ан болатын. Литосферадағ ы газ бен судан тұ ратын судың қ атты фазасын криссталогидрат деп атайды. Мұ ндай қ оспаларды жоғ арғ ы температурада қ айнатқ анда су буғ а айналып, ұ шы кетеді. Кристаллогидраттар – Қ ара жә не Касий тең іздерінде табылғ ан. Қ атты кү йіндегі газ қ осылысын – клатраттар деп аталады. Олар тығ ыздалғ ан қ ар тү рінде болады. Табиғ атта газогидраттар кең таралғ ан. Химиялық қ ұ рамы бойынша сулар тұ зды, оттекті, атом жә не ионды болып бө лінеді. Суғ а Са, Mg, Fe, сульфаттар, хлоридтер кермектілік қ асиетбереді [2].