Судың физикалық көрсеткіштерін анықтау әдістері

Гидрохимиялық жұ мыстардың кө лемі зерттеу мақ сатына байланысты, сондық тан гидрохимиялық режимді зерттеудің бірнеше ә дісі болады.

1 газдық анализ - бұ ғ ан кіретіндер судың физикалық қ асиетін зерттеу (температура, мө лдірлік, тү сі), ерітілген оттегі, кө мірқ ышқ ыл газы концен-трациясы, рН, кү кіртсутегі кө лемін анық тау.

Сынама алу мө лшері су қ оймасының категориясы, оның кө леміне байла-нысты. Айталық уылдырық шашу, ө су жә не жайылым тоғ андарында ең тығ ыз шаруашылық кезең дерінде су сынамасын кү нде алып тұ ру қ ажет, ал жайшы-лық та 10 кү нде бір рет, қ ыстау тоғ андарында 5-7 кү нде бір рет.

2 қ ысқ а жалпы анализ - жоғ арғ ы айтылғ андарғ а қ осымша тотығ у, сілтілік дең гейі, карбонатты кермектілігі, темір кө лемі анық талуы қ ажет.

3 толық жалпы анализ - жоғ арғ ы айтылғ андарғ а қ осымша судың жалпы кермектілігі, фильтрленген жә не фильтрленбеген судың тотығ ыштылық дең гейі, альбуминді N, аммиак, нитрит, нитрат, фосфат, тотық жә не шала тотық темір, сульфат, хлорид, Ca жә не Mg анық талуы қ ажет. Қ осымша металдар, микро-элементтер анық талуы мү мкін. Толық гидрохимиялық зерттеу ө сіру жә не жайылым тоғ андарында айына 1-2 рет жү ргізіледі, қ ыстау тоғ андарда маусымда 2-3 рет. Су сынабын алғ анда келесі тә ртіпті сақ тау керек: су сынамасы су қ ойма жағ дайымен тең болуы керек, су сынамасын алу, оны сақ тау, тасымалдау судың қ ұ рамы мен сапасына ә серін тигізбеуге тиіс, су сынамасының кө лемі зерттеу жү ргізуге жеткілікті болу керек, ол ү шін газдық зерттеуге 0, 5 л. қ ысқ а жалпы зерттеуге 1 л жә не толық жалпы зерттеуге 1, 5-2 л жеткілікті.

Су сынамасын алу жері зерттеудің мақ сатына байланысты. Ү лкен су қ оймаларынан сынамалар ә р жерінен, ә р терең діктен алынады. Балық шаруашы-лығ ының тоғ андарында су сынамасын алатын стационарлы жерлері болу керек, айталық уылдырық шашу тоғ анында 1 жер, ал ө сіру жә не жайылым тоғ ан-дарында 2-4 жер. Тайыз су қ оймаларында су бетінен сә л тө мен жерінен сосын тү бінен (0, 2-0, 5м тү бінен) алса жеткілікті, ал терең болса стандартты терең діктерден алады: 0, 5; 2; 10; 20 м. т. б. Газдық анализғ а жаздың кү ні су сынамасын таң ертең алғ ан жө н, ө йткені таң атар алдында су қ оймаларында газдық режимі ө те қ ысың қ ы келеді, ал тә уліктік газдық режимді анық тау ү шін ә р 1-3 сағ ат аралығ ында алып тұ ру керек.

Химиялық анализге су сынамасын арнайы батометр деген қ ұ рал арқ ылы алады. Батометрдің негізінде жатқ аны екі жағ ы қ ақ пақ тармен жабдық талғ ан бос цилиндр. Батометрді суғ а батырғ анда қ ақ пақ тары ашық болады да керекті терең дікке барғ анда қ ақ пақ тары жабылады, содан соң су сынамалары арнайы ыдыстарғ а қ ұ йылады, оттегіге, кө мірқ ышқ ыл газына, рН мө лшерін анық тауғ а жеке-жеке сынамалар алынады. Жалпы анализдер жеке-жеке ыдыстарғ а қ ұ йылады. Гидрохимиялық анализ жү ргізгенде жұ мысты систематикалық тү рде тіркеп отыру керек. Су сынамасын алғ анда алынғ ан мезгілін, тоғ анның нө мірін, алынғ ан терең дігін, судың температурасын, мө лдірлігін, ыдыстардың нө мірін, сынама алу барысындағ ы метеожағ дай белгіленіп отыру керек. Зертханада жоғ арғ ы айтылғ ан мә ліметтерді де жә не анализдардың нә тижелерін тіркеп отыру керек. Физикалық анализге кіретіндері судың температурасы, мө лдірлігі жә не тү сі кіреді. Судың температурасы ең басты параметрлерінің бірі. Судың температурасына гидробионттардың да қ ұ рамы, су қ оймасында газдың режимі де, неше тү рлі ө міршең дік процестердің байсалдылығ ы да байланысты. Айталық тұ қ ы тұ қ ымдастарына оптимальды температура 20-30⁰С. Су температурасын 0, 1⁰С бө лінген арнайы су термометрімен анық тайды. Термометрді белгіленген троспен керекті терең дікке тү сіріп 5 минут ұ стап судың температурасын анық тайды.

Су сынамасын алуғ а батометр қ олданылады. Ағ ынды судан сынаманы басынан, ортаң ғ ы жә не тө менгі ағ ысынан алады. Ашық су қ оймасынан сынаманы жағ адан 1-2 метр қ ашық тық та жә не 0, 5-1 метр терең дікте алу керек. Қ ұ дық тан сынама таң ертең жә не кешке су қ ұ бырынан 10-15 минут ағ ызғ ан соң алынады.

Толық зертханалық зерттеу ү шін кемінде 5 литр су қ ажет. Сынамағ а жолдама хат жазылады, онда ай-кү ні, алу ә дісі, зерттеу мақ саты, физикалық қ асиеттері жә не тапсырыс жасаушының аты-жө ні кө рсетіледі. Сынамалар стерильденген ыдысқ а қ ұ йылып номерленеді, этикетка толтырылады, аузы берік жабылады да, неғ ұ рлым тез зертханағ а жеткізіледі, жолда қ атып қ алмауына немесе ысып кетуіне қ арсы амал жасайды. Сынамалар 12-72 сағ ат ішінде зерттелуі қ ажет (бактериологиялық зерттеу 1-3 сағ ат ішінде). Жылы маусымда су бұ зылмас ү шін консервілеу керек. Мысалы, тотығ у қ абілетін, немесе аммиакты, хлоридті анық тауғ а арналғ ан су сынамасының 1 литріне консервант ретінде кү кірт қ ышқ ылының 25% ерітіндісінен 2мл қ осады. Басқ а қ осындыларды анық тайтын сынаманың 1 литріне 2мл хлороформ қ осылады. Улармен ластанғ ан су сынамасының аузына мө р басып, арнаулы акт жазады.

Судың физикалық қ асиеттері орнында, бірден су кө зі маң ында орындалғ ан жө н. Осы кезде оның температурасы, иісі, тү сі, мө лдірлігі анық талады.

Судың температурасын анық тау ү шін су кө зінің басында сынап бағ аналы термометрмен анық тайды. Оның резервуарын дә кемен 5-6 қ абат орап қ ояды да, кемінде 5 минутка суғ а батырады. Ә р тү рлі терең діктегі ө лшемдер жү ргізу ү шін арнайы термометрлер қ олданылады. Судың температурасы оның ө здігінен тазаруына ық палы бар биологиялық ү рдістердің қ арқ ындылығ ын байымдау, сондай-ақ, мал денсаулығ ы ү шін физиологиялық ә сері бар болғ андық тан анық тайды.

Судың мө лдірлігі - кү рделі параметр. Судың мө лдірлігі судағ ыерітілген жә не ерітілмеген органикалық жә не минералды заттардың концентрациясына байланысты. Судың мө лдірлігі су қ оймасында жү ріп жатқ ан фотосинтетикалық процестерінің интенсивтілігінің кө рсеткіші. Мө лдірлікті арнайы ақ бояу жағ ылғ ан металдан істелген дискімен анық тайды. Дискіні белгіленген троспен кө рінбей кеткенге дейін тү сіреді де кө рінгенге дейін кө тереді, осы аралық су мө лдірлігінің дең гейі болып есептелінеді. Баранов А.С. 900 ақ, қ ызыл, жасыл-кө кке бө лінген диск ұ сынды. Тү сті секторлар 300 -тан қ ара крестпен бө лінген.

Мө лдірлікті анық тау ү шін Снеллен аспабын да қ олдануғ а болады. Ол мосы тә різді сирағ ы бар негізге орналатылғ ан шыны цилиндр. Қ абырғ асында ө лшем бағ анасы, тө менгі тұ сында су ағ ар шү мегі бар. Цилиндр астына №1 Снеллен шрифтерін қ ояды да, су сынамасын шайқ ап-шайқ ап қ ұ яды.

Судың мө лдірлігін сондай 1-2 мм шыбық (сақ ина) кө мегімен анық тауғ а болады. Мұ ндай сым сақ инаны тұ тқ асынан ұ стап ашық тү сті шыныдағ ы немесе ыдыстағ ы зерттелетін суғ а малады да, сұ лбасы кө рінбей қ алғ анша енгізеді. Сызғ ыш немесе ө лшеме таспамен сақ ина шығ уы кезінде кө рінетін биіктігі ө лшенеді. Зерттеу кезінде сақ ина бойынша мө лдірлікті анық тау тү рінде алынғ ан деректер тө мендегі кестеде бейнеленген Снеллен шрифті кө рсеткіштеріне ауыстырылады (3 кесте).

Кесте 5

Сақ ина бойынша су мө лдірлігін зерттеу деректері

Судың тү сін анық тау. Тү стің сапалық кө рсеткішін анық тау: цилиндрдің біреуіне дистилденген су, екіншісіне сыналатын судан бір биіктікке қ ұ яды да, ақ қ ағ аз тұ тып тү стерін салыстыра отырып бағ алайды. Ол тү ссіз, ашық сары, қ ою сары жә не басқ а тү стер сипатымен бағ аланады. Тү стің сандық мө лшерін анық тау: хромды кобальтті шкалада тү с градуспен белгіленеді.

Судың иісін анық тау. Судың жұ пар, батпақ, шірік, ағ аш, шө п, балық, жер, кү кіртті сү тегі жә не белгісіз табиғ и иістері болады. Суғ а бө где қ осындылар фенолды, хлорлы, бензинді, камфоралы жә не т.б. жасанды иістер береді.

Колбаның 2/3 кө леміне дейін суды қ ұ йып аузын тығ ынмен немесе шыны қ ақ пақ пен жауып қ ыздырады. Ол 20⁰С жылығ ан соң шайқ ап иісін бірінші рет жә не 40⁰С жылығ ан соң қ айта шайқ ап иісін екінші рет анық тайды. Иісті балл қ ойып бағ алайды: 0-ешбір иіс жоқ, 1-ө те ә лсіз, 2-ә лсіз, 3-елеулі, 4-айқ ындау, 5-ө те кү шті. Жақ сы ауыз судың иісі болмауы керек, болмағ ан жағ дайда оның 20⁰С кү йінде иісі 2 балдан жоғ ары болмауғ а тиісті. Суда иіс пайда болуы ө сімдік, жануар тектес органикалық заттардың ыдырауына, табиғ и минералдың ыдырауына немесе ә р тү рлі себептерден былғ ануына байланысты.