Айта өрлеу және Жаңа Заман философиясы

Қ айта ө рлеу бір замандағ ы, яғ ни б.з.д. V ғ., шарық тағ ан грек философиясының, мә дениетінің, ө нерінің, ә дебиетінің 1500 жыл бойы қ ыспақ та болып, енді жаң адан жаң ғ ырып оралуын білдіреді. «Ренессанс» - «Қ айта ө ркендеу», жандану, жандандыру, қ айта даму, қ айта туу.

Қ айта ө ркендеу деп ─ Батыс жә не Орталық Еуропадағ ы мә дениеттің XIV-XVI ғ ғ даму кезең ін айтады. Бұ л кездегі ойшылдар шіркеу догмалары мен Орта ғ асырлардағ ы адам тағ дырының Қ ұ дай ырқ ына тә уелді екендігі туралы тү сінікке кү мә н келтіреді. Адамды ә лем мә селелерінің ортасына қ ойып, олар оның ө зін ғ ана емес, сонымен бірге іс-ә рекеттерінің де мә нін жоғ ары кө терді.

Қ айта ө рлеу дә уірінің негізгі сипаты, оның адамғ а бағ ытталуы болды. Ежелгі антикалық философтар дү ние ортасына кү ш-қ уат берген, рух, жігер туғ ызатын Космосты, ортат ғ асырда Қ ұ дайды, Қ айта ө рлеу дә уірінде Адамды қ ойды. Сондық тан, қ айта ө рлеудің ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеудің орталық мә селесі - Қ ұ дай емес, адам болды. Адамның ә лемдегі орны, оның бостандығ ы, тағ дыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толғ андырды. Адам мен оның тағ дырына, шығ армашылық бастамасына тұ рақ ты кө ң іл аударғ аны ү шін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм қ айта ө ркендеу дә уірінде дін мен феодализм қ ұ рсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді мақ сат еткен ә леуметтік қ озғ алыс.

Қ айта ө рлеу дә уіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынның humanitas ─ адамшылық) белгілі Римнің саяси қ айраткері, Цицерон б.з.д І ғ асырда қ олданды. Оның ойынша humanitos – адамның тә рбиесі жә не білімі, оның жоғ арғ ы дә режеге жетуіне мү мкіндік туғ ызады. Адамның рухани табиғ атының жетілуінде негізгі рө л грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пә ндеріне беріледі. Атап айтқ анда, ренессанс мә дениетінің теориялық негізі ─ осы пә ндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлық пә ндер) деп атады.

Гуманизмнің негізін қ алаушы-ақ ын, философ Франческо Петрарка (1304-1374жж.). Ө з шығ армаларында католик шіркеуінің рухани қ ыспағ ынан қ ұ тылуғ а ұ мтылуды, адамдардың бостандығ ы туралы идеяны қ озғ ады. Петрарка антикалық мұ раны бағ алауда жаң а тә сіл қ олданды. Ол ә дебиет, ө нер, ғ ылымның жаң а сатыда дамуы ү шін, негізін қ алаушылардың ойына еліктеуден гө рі, антикалық мә дениеттің жоғ арғ ы сатысына ұ мтылуды, сонымен бірге қ айта ой толғ ай отырып кей жағ дайда одан басым болуғ а шақ ырды. Петрарка салғ ан жолда антикалық мұ ра, гуманизмнің жетекшісі болды. Қ айта ө рлеу ─ дә уірдің басты субъектісі ретінде адамды қ ойды.

Джованни Пико Дела Мирандолла (1463-1494 жж.).Шіркеу қ ағ идаларына қ арамай, ол адамды қ ұ дай ө зіне ұ қ сас етіп жаратпағ ан, адам ө зін-ө зі жасағ ан деді. Адам бойындағ ы ізгі қ асиеттерді биік дә режеге кө теру, абыройын қ орғ ау ─ ә р адам алдына қ ойылғ ан мақ сат, ол оның ғ ана жетістігі мен бақ ыты болып есептеледі.

Никколо Макиавелли (1469-1527 жж.)Қ айта ө рлеу дә уіріндегі ә леуметтік- философиялық ойлау ө кілі, ортағ асырлардағ ы Қ ұ дайдың бә рін алдын ала болжау концепциясын «фортуна» (кез, бақ ыт) идеясымен ауыстырды. Адамды қ ажеттілікке байланысты ә рекеттенуге, пайда болғ ан жаң а жағ даймен санасуғ а шақ ырды. Тағ дыр адамды жартылай билейтіндіктен, сондық тан қ алыптасқ ан жағ даймен кү ресу керек дейді ол. Фортунамен бірге ол тарихтың қ озғ аушы кү ші ретінде Виртун (virtu) – адамның жігерлігін, іскерлігін талантын іске асыру - терминін енгізді.

Жалпы алғ анда, қ айта ө рлеу философиясында гуманистік дә стү р, тек қ ана антикалық мұ рамен емес, Рухани жә не Христиандық пен де кө п байланысты болды. Феодалдық қ оғ ам ішінде ө ндіріс пен ғ ылымды дамытуғ а мү дделі болғ ан кү штер пайда бола бастады. Бұ л жаң а туып келе жатқ ан буржуазия еді, олар феодалдық тә ртіптерге, дін іліміне жә не схоластикалық философияғ а қ арсы шық ты. Шіркеудің зорлық -зомбылық тарына қ арсы батыл кү рес, ә сіресе, XV-XVII ғ асырларда, Қ айта ө рлеу дә уірінде кү шейе тү сті. Бұ л кезең Батыс Еуропа елдерінде табиғ атты танып білуге ұ мтылушылық, ертедегі Грецияның тә жірибелі білімі мен алдың ғ ы қ атарлы философиясына кө ң іл аударушылық тың қ атты кү шейген уақ ыты болды.

Жаң а қ ұ ндылық тар жү йесі пайда болды, алғ ашқ ы болып адам жә не табиғ ат, одан кейін ғ ана дін жә не оның мә селелері тұ ратын болды. Бұ л дә уірдің тағ ы бір ерекшелігі ренессанстық мә дениет пен философияның дінді ғ ылымнан, саясаттан, моральдан бө луі (секуляризациялануы) болды. Секуляризация - қ оғ амның, адамның дін ық палынан арылуы, шіркеу меншігінің мемлекеттік меншікке ауысуы. Енді мемлекет, мораль жә не ғ ылым мә селелері дін арқ ылы қ аралмады. Болмыстың ә ртү рлі саласында бұ лар ө з бетінше, діннен тыс ө мір сү ретіні, ө зінің заң дары бары мойындалды. Тек оларды философтар ә зірше кө п қ арамады, тә жірибелік ғ ылымның қ алыптасуына байланысты жалғ ыз ақ иқ ат табиғ ат туралы білім болып саналды (Коперник, Кеплер, Галилей, Бруно).

Осы кезде жаң а философиялық бағ ыттар пайда болды. Олар деизм мен пантеизм. Деизм ─ ә лемді Қ ұ дай жаратқ ан, бірақ кү нделікті қ оғ ам ө мірі мен табиғ ат дамуына оның қ атынасы жоқ дейтін діншіл философиялық ағ ым. Деизм - аспандағ ы «парламентаризм». Деистердің кө бі ә лем туралы ө з тү сініктерін жаратылыстану ғ ылымының жаң а салаларында қ алыптастырды. Діннен ғ ылымның тә уелсіздігін қ орғ ады.

Пантеизм - (pan - бә рі жә не tcheos - Қ ұ дай) - Қ ұ дай мен ә лем біртұ тас деп танитын, Қ ұ діретті табиғ атпен балағ ан философиялық ілім. Осы бағ ыттың ө кілі католик шіркеуінің қ айраткері, кардинал, Германия легаты, атақ ты философ ─ Николай Кузанский (1401-1464), шын аты Кребс. Ол «Білместік ғ ылымдары туралы», «Шығ у тегі туралы», «Мү мкіндіктің болмысы туралы», «Жер шарының айналуы туралы» ең бектерін жазды.

Ол ә лем дү ниесі мен Қ ұ дай бір бү тін деп, жаратылыстану ғ ылым зерттеулерін қ ұ птады, яғ ни рационалдық білімді қ олдады ә рі адамның бұ л қ ызмет саласына діннің араласпауы керек деді. Дү ниені Қ ұ дай жаратқ ан, бірақ дү ние шексіз, материалды жә не қ арама-қ арсылық арқ ылы қ озғ алады. Адамды Н. Кузанский аса жоғ ары сатығ а қ ояды. Сонымен бірге Қ ұ дайдың адамғ а қ атысы барлық қ ұ былыста, ең алдымен табиғ атта бар деп есептейді. Қ ұ дай - ә лемнің ортасы жә не оның шегі. Ол бү тін, ал дү ние ә лемі - оның бір бө лігі. Дү ние ә лемі Қ ұ дайда жиналады жә не Қ ұ дай оны ә лемге айналу барысында кү шейтеді. Ақ иқ ат ─ барлық кезде таным процесі, Қ ұ дайғ а жету. Дү ниенің бә рін, адамды да қ ұ дай жаратты, бірақ Кузанский пантеистік пікірді дамыта отырып, Жаратушының ө зін табиғ ат деп, Қ ұ дайды аспаннан жерге тү сірді, шын мә нінде Жаратушының рө лін жоқ қ а шығ арды.

Коперник Николай (1473-1543 жж.) поляк астрономы, ә лемнің гелиоцентрлік жү йесін жасаушы. Негізгі ең бегі - «Аспан денелерінің айналуы туралы». Схоластар жә не шіркеу ө кілдерінің орта ғ асырлық дә стү ріндегі Аристотель - Птолемейдің геоцентристік теориясына қ арсы шық ты. Жердің Кү нді айналуы жә не Жердің бір тә улік ішінде ө з кіндігін айналып шығ уы туралы теориясын ежелгі грек ғ алымы, Аристрах Самоскийдің пікіріне сү йеніп ұ сынды:

- Жер ә лемнің орталығ ы емес. Кү н жерге қ арағ анда ортада тұ р, Жер Кү нді айналады;

- Барлық ғ арыштық денелер ө зінің траекториясы бойынша жылжиды. Ғ арыш шексіз;

- Ғ арыштағ ы процестер, табиғ и кө зқ арас бойынша тү сінікті, «қ асиеті» қ ағ идалар мә тінінде тү сініксіз.

Джордано Бруно (1548-1600 жж.). Оның орталық категориясы біртұ тастық, ол бір мезгілдегі болмыстың болу себебі жә не болмыс заттарының ө зі. Бруно: «Табиғ ат деген ол заттардағ ы қ ұ дай, табиғ аттың ө зі қ ұ дай не қ ұ дай заттардың ішінде», - дейді. Тұ тастық материя тү рімен ү йлеседі, ал руханилығ ы денемен сә йкес болады. Материяғ а келетін болсақ, ол бұ л жағ дайда ә лемдік заттардың басы мен соң ы болады. Онда тү р пайда болып, жә не жоғ алады, материяның ө зі мә ң гілік, «себепсіз себеп» бола береді.

Табиғ ат ө здігінен табиғ и қ озғ алыста болады. Кү н жерге қ арағ анда ортада, бірақ ә лем дү ниесінің ортасы емес, ә лем - шексіз. Ә лем дү ниесі галактикадан тұ рады. Барлық аспан денелері жә не ондағ ы бардың бә рінің қ озғ алу қ асиеті бар. Ә лем дү ниесінен бө лек қ ұ дай жоқ. Бруноның кө зқ арасын шіркеу идеологтары аса жек кө рді. Ол 1592 жылы тү рмеге жабылды. Инквизация одан ө з кө зқ арасынан бас тартуды ұ сынды. Ол кө нбеді. 1600 жылы Римде Орталық «Гү л» алаң ында оны отқ а ө ртеп жіберді. Негізгі ең бектері: «Себептілік бастама жә не біртұ тастық туралы», «Ә лемнің жә не заттардың шексіздігі туралы».

XVII ғ асырда материализмнің жаң а отаны ағ ылшын елі болды. Бұ л буржуазиялық революция жасағ ан алғ ашқ ы елдердің бірі еді. Жаң а заман материализмінің негізін салушы, схоластикағ а қ арсы шық қ ан Фрэнсис Бэкон (1561-1626). Ол Жаң а Заман материализмі мен тә жірибелік ғ ылымының негізін қ алаушы, «білім - кү ш, кү ш - білімде» деген қ ағ иданы насихаттады. Оның ең бектері: «Ғ ылымдар табысы;», «Жаң а Органон», «Жаң а Атлантида».

Ф. Бэкон Лондонда жоғ арғ ы қ ызметкердің отбасында дү ниеге келді. 20 жыл бойы оның ә кесі мө р сақ таушы, болып, ө мірінің соң на, дейін мемлекет орындарында қ ызмет атқ арады. Шешесі Анна Кук ө те білімді болғ ан, ежелгі грек, латын тілдерін, теология жә не ө нерді терең білген. Ағ ылшын тіліне бірнеше діни шығ армаларды аударды. Бэконның ө зі 1573 жылы. Кембридж колледжін бітірді. Лорд - канцлер дә режесіне жетті. Ол Аристотель, Платон, Софокл, Эврипид, т.б. ойшылдардың ең бегін оқ ып, зерттеді. Оларғ а сыни кө збен қ арады.

Бэкон ақ иқ атқ а жету ү шін адам ақ ылында кездесетін жалғ ан пікірдің ә р тү рлерінен, (идолдардан) елестерден қ ұ тылуды ұ сынды. Ол елестердің 4 тү рін кө рсетті:

1. «Тектік» елестер. Ол адам табиғ атының ө зінен, адам ақ ылы мен сезім мү шелерінің жетілмеуінен шығ ады.

2. «Ү ң гір» елестері. Ол адамның қ оршағ ан дү ниені субъективтік қ ажеттілік тү рде қ абылдауымен байланысты.

3. «Нарық» (немесе базар алаң ындағ ы) елестері, ол дұ рыс емес не дә л емес сө здердің нә тижесінде туады.

4. «Театр» елестері беделге, соның ішінде дә стү рлі философиялық жү йелерге сө зсіз сенуге негізделген.

Ол танымның жолындағ ы кедергілерді алып тастауды ұ сынады, адамды жаң а ақ иқ атты игеруге шақ ырады. Елестерді жоюдың негізгі қ ұ ралы ─ тә жірибеге жү гіну жә не нақ ты деректерді ғ ылыми ә діспен талдау дейді. Мұ ндай бағ ыты эмпиризм деп атайды. Ақ иқ ат ә дісті таң дау проблемасын Бэкон аллегориялық (ә дебиетте, ө нерде дерексіз ұ ғ ымды деректі, нақ ты бейнелер арқ ылы кө рсету), ә сіресе мысалдарда, ертегілерде кө п қ олданылатын ә діс-тә сілдермен шешеді. Оның пікірінше, танудың ү ш жолы бар: ө рмекші, қ ұ мырсқ а жә не ара жолдары. Бұ лардың ә рқ айсында ө зінің жағ ымды жә не жағ ымсыз жақ тары бар:

«Ө рмекшінің жолы» - ақ иқ атты «таза» санадан шығ ару ә рекеті. Бұ л жол фактілер мен шындық ты менсінбейді. Мұ ндай ә діспен алатын қ орытынды білім гипотеза, ғ ылыми болжам тү рінде болады. Олар ақ иқ ат немесе жалғ ан болуы мү мкін. Бұ л ә дісті догмаларды ұ станушылар мен рационалистер қ олданады. Ө рмекшінің ө рмегі секілді, олар да ө з ақ ылдарын тоқ иды.

«Қ ұ мырсқ а жолы» - біржақ ты эмпиризм, тек фактілерді жинау. Эмпириктер қ ұ мырсқ а секілді жекеленген фактілерді табандылық пен жинайды, бірақ бұ л ә діс аз нә тиже береді, себебі зерттеуші зерттеу затының мә нін толық қ орыта алмайды.

«Ара жолы» алғ ашқ ы екі ә дістің жақ сы жағ ын біріктіреді. Олардағ ы кемшіліктер қ айталанбайды. Соның кө мегінің арқ асында эмпириядан теория кө теріледі. Ө сімдіктердің гү лінен нектар жинайтын, оны балғ а айналдытын ара іскер болуы керек.

Бэкон теория мен практиканың танымда сезім мен рационалдық тың бірлігін жақ тады. Бірақ жаратылыстанудың дамуында математиканың рө лін кемітті, Коперниктің гелиоцентрлік жү йесін мойындамады. Осығ ан қ арамай ол, эксперименттік ғ ылымның негізін қ алады. Бэконның басты шығ армасы «Жаң а Органон», ол - ғ ылыми танымның методологиясы. Бэкон негізгі ә діс ретінде индукцияны ұ станады. Ол тә жірибе мен экспериментке сү йенеді, сонымен бірге сезімдегіні қ орытындылау жә не талдау ә дісі арқ ылы айқ ындайды. Индукция ─ жеке жағ дайлардан жалпы қ орытындылар шығ аратын ойлау тә сілі.

Томас Гоббс (1588-1679 жж.) 6 жасында латын жә не грек тілдерінде сө йлеп, ө те ерте Оксфорд Университетіне тү седі. Негізгі ең бектері: «Азамат туралы философиялық ілімнің бастапқ ы негіздемесі», «Левиафан». Ол теологиялық схоластиканы жоқ қ а шығ арды. Философияның мақ саты: адамның іс-ә рекетінің практика жү зінде нә тижеге жетуіне жә не ғ ылыми-техникалық прогрестің дамуына мү мкіндік туғ ызу. Гоббс дү ние денелерден тұ рады, денесіз субстанцияны мойындау денесіз дене бар дегенге сай. Денелер материяның туындысы.

Танымның ә дісі ретінде Т. Гоббс индукция мен дедукцияны қ олдануды ұ сынады. Адамның дү ниені тануы сезімдік қ абылдау арқ ылы іске асады. Бұ л сезім мү шелері (кө з, қ ұ лақ. т. б.) арқ ылы қ оршағ ан орта туралы алынатын шартты белгіні ары қ арай ө ң деу. Бұ л белгілерді Гоббс «таң ба» деп атайды. Таң баларды былайша топтастырды:

1. Сигналдар - жануардың ө з қ имылдарын білдіретін дыбыстар шығ аруы (қ ұ стардың ә ні, мысық тардың мияуы, жыртқ ыш аң дардың ырылдауы).

2. Адамдардың бір-бірімен қ атынасуы ү шін ойланып табылғ ан ә ртү рлі белгілер.

3. Табиғ и белгілер - табиғ ат сигналдары (найзағ ай, кү ннің кү ркіреуі).

4. Жасырын ә діспен, кодпен жазу, сө йлеу. Кө пке тү сініксіз ғ ылыми тіл, дін тілі, жаргон - жеке топтар тілінің сө здері;

5. Белгілердің белгісі, атаулардың атауы - ә мбебаптық ұ ғ ым, тү сініктер.

Гоббс механикалық материализмнің ө кілі ретінде қ оғ амдық қ ұ былыстарды механикалық жаратылыстану тұ рғ ысында қ арады. Оның пікірінше геометриялық, математикалық ә дістер ә мбебаптық ғ ылыми ә дістер болып есептеледі. Сондық тан адам жә не қ оғ ам саласында қ олдануғ а болады. Адам мен жануарлар - кү рделі машина, адамның аяғ ы мен қ олдары - доң ғ алақ, жү регі мотор механизімі деді.Қ оғ амды, мемлекетті ү лкен механизм ретінде қ арады. Олардың негізгі элементтерін жіктеп, оны қ арапайым табиғ ат заң дарымен тү сіндіреді.

Гоббс қ оғ ам тарихын екі кезең ге бө лді: Табиғ и, Азаматтық. Табиғ и дегеніміз адамдардың қ оғ амғ а дейінгі жағ дайы, адамдар табиғ ат заң дарына сә йкес ө здерінің қ ұ штарлығ ына бағ ынады. Табиғ ат бізге, бә рін береді деген пікір басым болады. Табиғ и кезде адам адамғ а қ асқ ыр, бұ л жағ дайда олардың жойылып кетуі мү мкін.

Гоббс философияның маң ызды проблемасы, қ оғ ам мен мемлекет деп есептеді, мемлекеттің теориясын дайындады. «Левиафан» (Чудовище - қ ұ быжық жә ндік) деген философиялық ең бегінде алғ ашқ ы мемлекеттің пайда болуында қ оғ амдық келісім жатыр деген идеяны ұ сынды: 1. Адам қ оғ ам мен нақ ты мемлекетте қ ызмет істеп, ө мір сү реді. 2. Адамның табиғ атында ең бастан-ақ зұ лымдық бар. 3. Адам ә рекетінің қ озғ аушы кү ші - жеке басының қ амы, ол эгоизм, қ ұ марлық, қ ажеттілікті тудырады, долдану аффектілер қ ысқ анда, естен адастырады. 4. Ә р адамның барлығ ына жә не басқ аларғ а назар аудармауы, оның еркі, бірақ ол «бә рінің бә рімен соғ ысына» ә келеді. Бұ л жерде жең іп шығ у қ иын, адамдардың бірігіп ө мір сү руі жә не экономикалық прогрестің болуы мү мкін емес. Қ оғ ам қ ұ ру ү шін адамдардың келісімін алу, қ оғ амдық шартқ а отыру, билеушілерге ө з еркімен бағ ыну керек. Бұ л - мемлекет, қ оғ амның ө мірін жө нге салу механизмі. Адам ө з қ ызметін нә тижелі атқ аруы ү шін мемлекет қ уатты болу керек. Гоббс бойынша мемлекеттің ү ш тү рі бар: демократия, аристократия, монархия. Философтың ойынша ең жақ сысы ─ монархия, монарх ә р уақ ытта ө зінің халқ ының рухани жә не материалдық тұ рғ ыдан озық болуын, экономикалық дамуын, моральдық дә режесін кө теруді мақ сат тұ тады, ә рі қ амтамасыз етеді.

Декарт Рене (1596-1650 жж.). Ол философияның, физиканың, математиканың жә не физиологияның дамуына ү лкен ә сер етті. Декарт дуализм мен рационализмнің ө кілі. Дедуктивтік - рационалистік таным ә дісінің негізін қ алады. Геометриялық оптиканы, аналитикалық геометрияны, координаттар жү йесін жасады, рефлекс идеясын ұ сынды. Космологияда (дү ниенің қ ұ рылымы), космогонияда (планеталардың пайда болуы жә не дамуы), физика жә не физиологияда Декарт материалист. Ол дү ниенің ө здігінен жаралғ анын, оның объективті даму заң дылық тарының бар екенін, бірақ олардың механикағ а негізделгенін айтты. Психологияда, таным теориясында ол идеалист - «Мен ойлаймын, олай болса ө мір сү ремін» [2] (Cogito, ergo zum) - деген қ ағ идағ а сү йенеді:

1. Ә лемде адамғ а тү сініксіз кө птеген заттар мен қ ұ былыстар ө мір сү реді. Олар бар ма? Олардың қ асиеті қ андай? Мысалы, Қ ұ дай бар ма? Дү ние ә лемінің шегі бар ма?

2. Қ ай затқ а, қ ай қ ұ былысқ а кү мә н келтірмеуге болады? Қ оршағ ан орта ө мір сү ре ме? Кү н жарқ ырай ма? Жан мә ң гілік пе?

3. Олай болатын болса, тек кү мә ндану анық факт жә не оны дә лелдің еш қ ажеті жоқ.

4. Кү мә ндану ─ ойдың қ асиеті, демек шын ө мір сү ретін адам кү мә нданады, ойлай алады, яғ ни адам кү мә ндана ойлайды.

5. Сондық тан ойлау болмыстың да, танымның да негізі. Ол ақ ыл-ойдың жұ мысы, олай болса, болмыс пен таным тек ақ ыл-ойда бар.

Декарт болмыс проблемасын зерттеу барысында болмыстың мә нін сипаттайтын ұ ғ ымды шығ аруғ а тырысады, оны субстанция деп атайды. Субстанция - ішкі бірлігі жағ ынан қ аралатын объективтік шындық, қ озғ алыс формалары біртұ тас, ү здіксіз дамып отыратын материя. Субстанция – дү ниеде бардың бә рі, ө з ө мірінде басқ ағ а еш сү йенбейді, тек ө з-ө зіне ғ ана тә уелді. Ең жоғ арғ ы субстанция – Қ ұ дай, ал жаратылғ ан субстанциялар оның туындысы, яғ ни екіншілер жә не оғ ан тә уелді. Материалдық (заттар) субстанциясының қ асиеттері:

Негізгі қ асиеті - ұ зындығ ы. Ол материалдық субстанцияларғ а тә н жалпы белгі, кең істікке кө сілуі (ені, биіктігі, терең дігі, т.б) жә не шексіз бө лінуі.

Модустар (лат modus- ө лшем, тә сіл) тү пнегізден, субстанциядан туындайтын қ асиет. Кең істікте - форма, қ озғ алыс, тұ ратын орын. Адамды - сезім, ық лас, тү йсік. Адамның жаратылғ ан субстанция ретіндегі сипаты: бір-бірінен айырмашылығ ы бар екі субстанциядан - материалдық (дене, кең істік) жә не руханидан (ойлайтын) тұ рады. Жалғ ыз тіршілік иесінде адамда ғ ана екі субстанция бірігеді, бұ л оғ ан табиғ аттан жоғ арғ ы кө терілуге рұ қ сат етеді. Барлық рухани субстанциялардың тү п негіздік қ асиеті - ойлау.

Декарттың кө зқ арасы бойынша философияның «негізгі мә селесінің» шешілуіне байланысты не бірінші - материя немесе сана деген пікір таласының жө ні жоқ. Олар ә р уақ ытта бірге ө мір сү реді жә не біртұ тас болмыстың ә ртү рлі кө рінісі. Бұ л дуалистік ілім. Дуализм - дү ниенің негізі бір-біріне бағ ынбайтын тепе-тең екі нә рседен – Рух пен материядан басталады деп, материализм мен идеализмді ү йлестіруге тырысатын ағ ым.

Декарт ақ ыл-ой сезімдік тү йсінуге мұ қ таж емес, себебі рационалдық ойлаумен заттарды, қ ұ былыстарды «туа біткен идеяларғ а» сү йеніп тануғ а болады дейді. «Туа біткен идея» тү сінігінде Қ ұ дай, сан мен фигура, дене қ ұ рылым, ұ зындық жә не ырық идеясы жатады. Бұ л теорияның мә ні: кө птеген білімге дедукция арқ ылы жетеміз жә не білімнің ерекше тү рі бар, ол қ андай да болсын дә лелдеуді керек етпейді. Берілген білім бастан-ақ ақ иқ ат, ең айқ ын жә не анық болады. Бұ л - Қ ұ дай, адамның ақ ыл-ойында, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а беріліп отырады. Декарт философиясы ө з идеяларымен кейінгі философияғ а ө те зор ық пал жасап, техниканың дамуына жол ашты.

Бенедикт (Барух) (1632-1677жж.) Спиноза ауқ атты еврей отбасында, Амстердам қ аласында дү ниеге келді. Ә кесі қ аланың бай судагері еді. Ол баласын діни училищеге берді, онда ол зеректігін кө рсетті. Декарттың шә кірті ретінде, рационалистік бағ ытты ұ станды. Ол ө зінің философиясында одан кө птеген ұ ғ ымды, ә сіресе, екі бастаманы - ойлау мен ұ зындық ілімін алды. Декарттан Спинозаның ерекшелігі ─ заттардың табиғ атында екі субстанцияның жоқ тығ ын кө рсетуі.

Спиноза философиясының тү п негізгі - субстанция, оны Қ ұ дай, жиі-жиі Табиғ ат деп атайды. Субстанция, Қ ұ дай, Табиғ ат ─ ө зара ауысып отыратын тү сінік. Субстанцияда екі атрибут (қ асиет) бар: ойлау жә не ұ зындық. Спиноза - монизмді жақ тай отырып, субстанцияның материялдық сипатын кө рсетеді. Дү ниедегі заттар - табиғ ат модустары (тү рлері). Модустар дү ниесі, субстанцияның жай-кү йі мен іс-ә рекеттері қ озғ алыста болады. Бірақ бұ л қ озғ алысты Спиноза жай айналу деп тү сініп, механистік детерминизм принципін қ орғ ады. Ойлау да - модус, ө зінде кө птеген адамның ренжуі, қ айғ ыруы, тү сінігі жә не идеялары болады. Адам да кү рделі модус ретінде субстанцияда кө рінеді.

Ә лемді субстанция, атрибуттар, модустар арқ ылы талдай отырып, ол категорияның, жалпы ұ ғ ымдардың айқ ын иерархиясын тұ рғ ызды, оны ә лемнің теориялық суреті деп атауғ а болады. Кө птеген философиялық тү сініктерді қ арастырып, Аристотельдің категорияларды сараптау дә стү рін жаң ғ ыртты.

Спинозаның философиясында этика ілімі орталық мә селе болып есептеледі. Оның «Бостандық - танылғ ан қ ажеттілік» деген формуласы кейін марксизмнің бостандық тү сінігінің негізі болды. Бірақ, Спинозаның бостандық туралы ілімнің жағ ымсыз жағ ы, оның айтарлық тай фаталистік болуы. Адам ө мірі тағ дырғ а байланысты, оны адам мойындауы керек жә не оғ ан кү рессіз кө нуі тиіс. Адам еркін, бірақ ө лім туралы кө п ойламайды, оның даналығ ы да ө лім туралы емес, ө мір туралы ой толғ ануы.

Оның материализмі атеистік ілімінің негізгі, Қ ұ дай жоқ деп ол Библия қ ағ идаларын сынады, оны ойдан шығ арылғ ан ө тірік деп жариялады. Сол себепті ол Синагогадан да қ уылды. Спинозаның философиясы ө міршіл, ақ ыл-ой негізінде жарық қ а жол ашады. Оның ең бектері: «Діни саяси тракт», «Этика».

Джон Локк (1632-1704 жж.) Бэкон мен Гоббстың философиясын жалғ астырды. Негізгі ең бегі «Адам ақ ылының тә жірибесі туралы» (1690 ж.). Ол Р. Декарттың «туа біткен» идеясын жоқ қ а шығ арды. «Жаң адан туғ ан жанның санасы - таза тақ та, ол тә жірибе арқ ылы толтырылады. Барлық білім тә жірибеге сү йенеді» - оның негізі тезисі. Бұ л материалистік эмпиризм, сенсуализм ағ ымы.

Тә жірибенің екі тү рі бар: сыртқ ы жә не ішкі тә жірибе. Біріншісі - сезім, екіншісі - рефлексия. Сезім идеясы - бастапқ ы сырттан келген қ ұ былыс. Рефлексия – сананың ө зінің ішкі психикалы кү йіне ой жү гіртуі. Сезім идеясы арқ ылы біз заттардың сапасын білеміз. Ол екеу: бірінші сапалы идеялар ─ денелердің тү рі, саны, орны, қ озғ алысы, салмағ ы, кө лемі, т. б. қ асиеттері жатады. Бұ ларды объективтік шындық та қ андай болса, тура сол кү йінде қ абылдаймыз. Екінші сапалы идеялар: денелердің иісі, тү сі, дә мі, т. б., бұ ларды субъективтік тұ рғ ыдан қ абылдаймыз. Оның сапаны осылай талдап зерттегені - ү лкен ғ ылыми ілгері басқ андық болды. Оны кө біне субективтік идеалистер мен агностицизм ө кілдері кең пайдаланды. Д. Локк ө з заманының кө рнекті қ оғ ам қ айраткері. Мемлекет туралы ойлануында табиғ и қ алыптан азаматтық қ а ө ту идеясын қ олдады, мемлекеттің мақ саты ─ еркіндік пен ең бекпен жиналғ ан меншікті қ орғ ау деді. Ол алғ ашқ ы болып биліктің заң шығ арушы жә не атқ арушы тармақ тары туралы ойлар айтты, халық тың саяси белсендігін қ олдады.

Давид Юм (1711-1776 жж.) - агностицизм ө кілі. Білім болмысты тану ү шін емес, кү нделікті ө мірде жол нұ сқ аушы ретінде ғ ана керек. Ақ иқ ат білім тек математикада бар, қ алғ андары логикағ а бағ ынбайтын деректерге сү йенген дағ дылы сенім дейді. Қ ұ былыстардың бірінен кейін бірі ө туі ─ олардың себепті байланысын кө рсете алмайды, тіпті дү ние бізден тә уелсіз объективті ө мір сү ре ме? - деген сұ рақ қ а да жауап айта алмаймыз. Сонымен қ атар ол, сезімдердің айқ ын болу дә режесіне сү йеніп, олардың реттілігін айтады, практикағ а соның ө зі жеткілікті деп санайды. Соғ ан сену теориялық білімді қ ажет етпейді.

Юм утилитаризм ілімін таратты, ақ иқ аттың, ө негіліктің ө лшемі пайда деді. Діннің ө негелікке, азаматтық ө мірге тигізетін зиянды ә серін қ атты сынады. Негізгі ең бегі «Адам ақ ылы туралы зерттеу» (1748). Оның агностицизмі қ азіргі неопозитивизмнің бір бастауы.

Джордж Беркли (1685-1753 жж.) - субъективті идеалист, епископ. Негізгі ең бегі «Адам білімінің бастауы туралы трактат» (1710). Оның пайымдауынша, адам тек ө з «идеясын» (тү йсік, сезіну) қ абылдайды, заттың ө мір сү руі - сезімде қ абылдануында. Идеялар ақ ыл мен ерікке тә уелді. Осы солипсизмнен (тек бір танушы субъектінің ө мір сү ретінін мойындайтын философиялық ілім) қ ұ тылу ү шін ол рухани субстанцияның кө птігін, «шексіз рух - Қ ұ дайды» мойындайды. Кейін неоплатонизмді, идеялардың Қ ұ дай ақ ылында мә ң гілік ө мір сү ретінін жақ тады. Атеизмді қ аралау ү шін «материя» ұ ғ ымын сезімде берілмейді деп жоқ қ а шығ аруғ а тырысады. Локктің бірінші жә не екінші қ асиеттері ілімін сынайды.

Жаң а Заман философиясында XVIII ғ. ерекше орын алғ ан бағ ыт, ағ артушылық кезең. Кө рнекті ө кілдері: Францияда - Вольтер, Руссо Ж., Гельвеций К., Ламетри Ж., Дидро Д., Гольбах П., Германияда - Лессинг, Гердер И., Англияда - Локк Д., Толланд Д., Юм Д. Ағ артушылық кезең дегі ойшылардың бә рін қ айта ө рлеу дә уіріндегі адамның шексіз мү мкіндігіне сену, ө мірді ақ ылғ а сү йеніп ө зерту, жаң а ғ ылым жетістігіне ұ мтылу біріктіреді. Ағ артушылар шіркеуді, дін ұ станымдарын сынап, абсолютизм мен метафизикағ а қ арсы шық ты. Дін атаулының бә рі - надандық тың, жоқ қ а нанудың жә не қ аталдық тың ертедегі ескерткіші деді Гольбах. Олар қ оғ ам ө мірінің барлық жағ ын реформалаудың тиянақ ты концепциясын қ арастырып, қ оғ амдық игілікке бағ ыттады. Олардың бар кө ң ілі белсенді ә рекеттенуші адамғ а, оның дү ниені танып ө згертуіне, ақ ылғ а сү йеніп ә лемнің қ ожасы болуына арналды.

Француз ағ артушыларының ө кілі Вольтер (1694-1778 жж.) жазушы, философ жә не публицист. Аса қ атаң тү рде шіркеуді сынады, оны ү стем таптың мү ддесін қ орғ аушы, ғ ылым мен білімнің жауы деп санады. Ол ә рекетсіз оптимизмге кү лді, еркін ойшылдық қ а, ө з бақ ыты ү шін кү ресетін іскер адам болуғ а шақ ырды. Ол материяның мә ң гілік жә не таралмайтындығ ы, тә уелсіз ө мір сү ретіні жә не мә ң гі қ оғ алыста болатыны, табиғ и жә не қ оғ амдық қ ұ былыстардың себептілікке бағ ынатындығ ын мойындады.

Жан Жак Руссо (1712-1778 жж.) феодалдық қ оғ амды қ атаң сынады, адам тең дігін, демократияны, азаматтық қ оғ ам идеяларын дамытты. Тең сіздікті жекеменшіктен кө рді, Гоббстың табиғ и жағ дайда «бә рінің барлығ ымен кү ресін» сынап, ол кезде керісінше бауырластық пен ү йлесімдік болғ анын дә лелдейді. Педагогика ғ ылымының теоретигі, ең бек арқ ылы белсенді азаматтарды тә рбиелеуге шақ ырады. Оның «Қ оғ амдық келісім» (1762), атты ең бегі бар.

Ағ артушылық кезең де француз материалистері қ оғ амда ерекше орын алады. Дени Дидро (1713-1784 жж.) материя мен қ озғ алыстың бірлігін қ уаттап, абсолюттік тыныштық ты қ олдамады. Барлық табиғ ат мә ң гі қ озғ алыс пен дамуда болады, «қ озғ алыс - материяның ө мір сү ру тә сілі» деген идеяны қ олдады. Ол адамды сезгіштік пен ес дарығ ан қ ұ рал-сайманғ а ұ қ сатады. Адам санасы барлық материяғ а тә н бейнелеу қ асиетінің жоғ арғ ы формасы деп, диалектикалық болжам айтты. Агностицизмді сынап, дү ниенің танылатынын жақ тады. Француз материализмі метафизикалық дең гейде қ алғ анымен, механистицизмнен толық арылды деуге болады.

Ағ артушылар ─ «адамның мінез-қ ұ лқ ы мен қ ылық тарына қ оғ амдық орта мен тә рбиесі жауапты» - деген ө те прогресшіл қ ағ ида ұ сынды. Адамды қ оғ амдық орта қ алыптастырады. Осыдан ─ ағ артушылар адамды, оның мінез-қ ұ лқ ын ө згерту ү шін, ең алдымен ортаны ө згерту керек деген революциялық қ орытынды шығ арды. Ағ артушылар философиясы XVIII ғ асырда ең прогресшіл философия болды. Ол қ азіргі замандағ ы табиғ аттану ғ ылымы мен қ оғ амдық ғ ылымның дамуына зор ә сер етті.

Семинар сабағ ының жоспары:

Қ айта ө рлеу дә уіріндегі антропоцентризм жә не гуманизм.

Ғ ылыми революция жә не таным тә сілдері: эмпипризм мен рационализм.

Жаң а заман философиясындағ ы материализм мен идеализмнің ерекшеліктері.

Ағ артушылық дә уір философиясы жә не оның идеологиясы.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Қ айта ө рлеу дә уірінде антропоцентризм жә не пантеизм жетілді, бұ лар ғ ылыми танымғ а жол ашты. Жаң а заманда жаң а ғ ылыми жаң алық тарды философиялық тұ рғ ыдан талдау қ ажеттілігі туып, танымның жалпы ә дістемесі қ арастырыла бастады. Сондық тан екі негізгі бағ ытты толық талдағ ан жө н. Олар: эмпиризм жә не рационализм.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Жаң а заман философиясында таным методологиясы неге ө зекті болды?

2. Танымның индуктивті жә не дедуктивті ә дістерінің ерекшелігін ашың ыз.

3. Жаң а замандағ ы философияның негізгі бағ ыттарын атаң ыз.

4. Қ айта ө рлеу дә уірінің ө зіндік белгілері, олардың философиялық ойларда

бейнеленуі.

5. Қ айта ө рлеу философиясының антропоцентризмі жә не гуманизмі. Пантеизм

жә не натурализм.

6. ХVІІ-ХVІІІ ғ асыр философия (Ф. Бэкон, Р. Декарт, Т. Гобс, Б. Спиноза, Дж.

Локк, Г. Лейбниц).

7. ХVІІІ ғ. ағ артушылық кезең дегі философиясы (Ж. Ламерти, Д. Дидро,

К. А. Гельвеций, П. Гольбах, Вольтер).

8. Француз материалистерінің діни кө зқ арастары.

9. Қ айта ө рлеудегі натурфилософия мен диалектика (Дж. Бруно, Н. Кузанский).

10. Жаң а заман философиясындағ ы негізгі субьективтік идеализм ө кілдері (Д. Юм,

Д. Беркли).

Баяндамалар мен рефераттар:

1. Қ айта ө рлеудегі антропоцентризм жә не гумманизм.

2. Адам идеалы: адам ө зін-ө зі жасаушы бастапқ ы тұ лғ а.

3. Қ ұ дай, ә лем жә не адам туралы Ренессанс философиясының гуманистік мә ні.

4. Философия жә не ө нер: индивидуалдылық ты игеру (Данте, Петрарка, Леонардо да

Винчи, т.б.)

5. Ғ ылыми револиция жә не ХVІІ ғ философиясының ерекшелігі.

6. Діни догматизмді, орта ғ асырлық схоластиканы сынау.

7. Бэконның индуктивтік ә дісінің мә ні.

8. Бэкон Ф. мен Р. Декарт. ілімдерінің қ айшылық тары.

9. Метафизикалық онтология: субстанция мә селесі (Декарт, Спиноза, Лейбниц).