Орта ғасыр философиясы

«Ортағ асыр» термині тү сіндірілуді керек етеді. Бұ л ұ ғ ым еуропа тү сiнiгi бойынша дiннiң ү стемдiгi, ғ ылым ү шiн қ аратү нек заман орнады дегенмен тең - шын мә нiсiнде шығ ыс елдерiнде бұ л ғ ылым мен дiннiң ү йлесiмдi даму кезең i болды. Оны араб елдерiнiң тарихынан айқ ын кө ремiз. Материалистiк кө зқ арас, нақ ты ғ ылымдар зерттеулерi Ү ндi, Қ ытай елдерiнде де дә стү рлi еркiн жолмен дами бердi.

Еуропалық философияда бұ л термин христиан дінімен байланысты. Христиан діні біздің жыл санауымыз бойынша І-ІІ ғ.ғ., қ ұ л иленуші қ оғ амның кү йреуі, Рим империясының қ ұ лау кезең інде пайда болды. Еуропалық христиан немесе орта ғ асыр философиясы І-ХV ғ аралығ ын алып жатыр. Христиан дінінің тарай бастауына байланысты, оның догматтарын рационалдық (ақ ыл-ой) арқ ылы кө рсету мә селесі қ ойылды. Сонымен бірге, антикалық философтардың ең бегін пайдалану мақ саты ү стем болды. Орта ғ асырлық ойлау мен пайымдауда екі тү рлі дә стү р анық талды: а) Христиан дінінің негізін тү сіндіру. ә) Антикалық философияның идеалистік жағ ын қ олдану.

Орта ғ асыр философиясы негізінен шіркеу догматымен есептесе отырып дамыды. Сол кездегі философияның ө мір сү руі ─ шiркеу билiгiнiң ың ғ айына, тарихи жағ дайғ а байланысты болды. Шіркеу мен дін, қ оғ амдағ ы ә леуметтік ө мірдің табиғ и кө рінісі болды. Олардың абсолюттік ү стемдігi философияның жә не бү кіл мә дениеттің ойдағ ыдай дамуына мү мкіндік туғ ызбады. Ойшылдар шіркеу мектептерінде жә не діни қ ызмет атқ ару арқ ылы ғ ана философиямен шұ ғ ылдануғ а мү мкіндік алды. Философия білім саласында ө зіндік ерекшелігінен айырылды. Дін тү ріне айналып, дінінің қ ызметін атқ арушы «малайы» болып шығ а келді. Философия негізінен діни қ ағ идаларының қ асиетті мә тіндерін тү сіндірумен шұ ғ ылданды. Сонымен бірге философия мә селелерінің де ерекше тү рі болды. Мысалы, ә лемді қ ұ дай жаратқ ан ба, ә лде ө зінше ө мір сү ре ме? Адамның ерік-бостандығ ы мен қ ұ дайдың қ ажеттілігі қ алай ү йлеседі? ─ деген сұ рақ тар туындайды.

Орта ғ асыр философиясындағ ы негізгі мә селелер: Онтология, антропология, гносеология.

Онтология (болмыс). Барлық тіршіліктің алғ ашқ ы себебі ─ Қ ұ дай. Қ ұ дай қ ұ діреті тіршілік иесі ретінде дү ниені, адамды жаратқ ан жә не оны басқ арып, ә ркімнің ө мірін болжап отырады. Бұ л философияның жү йесінде антикалық философияның дә стү рі секілді, болмыс мә селесі тұ рды. Айырмашылығ ы ─ орта ғ асыр философиясы теоцентрлік, яғ ни, шындық ─ табиғ ат емес, шексіз қ ұ діретті Қ ұ дай саналады. Теоцентрлік (тео-қ ұ дай орталық та) ойлауда адамның мінез-қ ұ лқ ын, қ оғ амды анық тайтын кү ш - Қ ұ дай, ол барлық ә лемдi, тіршілікті жаратушы. «Қ ұ дай дү ниені жоқ тан жаратты» ─ делінген кө зқ арасты Креационализм (лат.creatio-жасау) дейді. Ол ә лемдегі тірі жә не ө лі табиғ аттың бә рi бірегей шығ армашылық актіде жасалғ андығ ы туралы идеалистік ілім.

Қ ұ дай жә не оның жаратқ ан дү ниесі екі нақ ты ә ртү рлі онтологиялық (болмыстық) жағ дайларда кө рінеді, олар бір-біріне ауыспайды. Қ ұ дай мә ң гі, ө згермейді, бә рінен де тә уелсіз, ол барлық тіршіліктің кө зі, ә рі оны тану мү мкін емес. Қ ұ дай ең жоғ арғ ы игілік. Ал, дү ние болса керісінше, қ ұ былмалы, тұ рақ сыз, ауыспалы жә не жақ сы жетілмеген. Басқ а сө збен айтқ анда, адам ү шін барлық дү ниедегі зұ лымдық - беиболмыс, ө йткені қ ұ дай зұ лымдық ты жек кө реді, игілікті қ ұ птайды. Зұ лымдық тың ө мір сү руін орта ғ асырдағ ы қ оғ амдық сана: зұ лымдық -ақ иқ аттық болмысты бү ркеніп, игіліктің арқ асында ө мір сү реді деп тү сіндірді.

Орта ғ асыр адамы ә лемнің тұ рғ ылық тығ ына таң ғ алумен болды. Табиғ ат ә лемінің табиғ илығ ымен қ атар, оның заң дарымен таң қ аларлық ә лемнің ө мір сү руі ─ оны қ ұ дайдың жаратқ анын мойындатады. Сонымен бірге тіршілік дү ниесі мен о дү ние (ө лгендер ә лемі) интенсивті (қ арқ ынды) жә не драмалық қ атынаста болады. Ә рине, философтар осыдан пайда болатын сұ рақ тарғ а жауап іздеді. Осы екі дү ниені тануғ а бола ма, болса ең алдымен қ андай дең гейде іске асады?

Антропология – ол адам туралы ілім. Осы ілімде адамды қ ұ дай жаратқ ан жә не ө зіне ұ қ сас етiп жасағ ан. Бірақ, адам табиғ аты екіжақ ты. Яғ ни, жан мен тә н. Жан ─ рухани ғ ана емес, қ ұ дай берген игілік, дене ─ шайтан қ онысы. Адам ө з кү нә сі мен шайтанның арам пиғ ылынан қ ұ тылу ү шін, туғ ан кү нінен ө лгенше шіркеу мен діннің қ олдауына зә ру болуы керек. Орта ғ асыр философиясы ө зінің онтология мен антропологиясын ақ ыл-оймен негіздеу қ иын болғ андық тан, ө зіне тә н гносеологиясын жасады.

Гносеология ─ тану мә селесі, діни философияда ақ иқ атты мойындау ақ ыл-ойғ а сү йенбейді, ол тек ішкі қ айғ ы-қ асіретке, тілекке еш уақ ытта ойланбай-ақ сай болуы керек дейді. «Тіпті ақ ыл-ойғ а сай емес сандырақ болса да сенемін» - бұ л діни гносеологиялық қ ағ ида. Танымның ерекшелігі ─ ә лдебір тілекке, сенуге негізделуіне байланысты ақ ыл-ой, логика, жү йелi дә лелдеу, ө зінің мә нін жоғ алтты деу қ ате қ орытынды болғ ан болар еді. Рационализм элементтері, iнжiлдегi қ асиетті қ ағ идаларды талдауда, іздеуде екінші сатыдағ ы логикалық қ ұ рал ретінде сақ талды. Рационалдық философия библиядағ ы бейнелерін, символдарын логикалық тілге аударуда ө те ү лкен рө л атқ арды.

Батыстық орта ғ асыр философиясы екі кезең інен тұ рады:

Патристика (Pater-ә ке, шіркеу ә кейлерінің діни философиясы).

Схолостика (латын тілінде «мектеп» деп аталады). Қ азір схоластика деген ұ ғ ым ─ ө мірден алшақ, практикалық жағ ынан пайдасыз сө зге ү йір дегеннің синонимі.

Философия тарихы Патристика кезең ін І ғ -VІ ғ болды деп анық тайды. Христиан дінінің догмасын (қ ағ идасын) жасаушылар ─ Тертуллиан Карфагенский (160-220жж.) Климент Александрийский (150-215жж.) Аврелий Августин (Блаженный) (354-430жж.), Ориген (185-253жж.), Боэций (480-526жж.)болды.

Патристика - христан-дiни ойшыларының ең басты мақ саты ─ дiни-теориялық iлiмiнiң жиынтығ ы мен дiннің теориясын негiздеу жә не қ орғ ау. Осығ ан орай «патристика»-қ асиеттi аң ыздарының негiзiн салғ ан бiрнеше аралық ты кө рсетуге болады:

1. Апостолдық патристика кезең і (б.д II ғ. ортасына дейiн). Апологеттер II-III ғ ғ. Христан дiнiн оның кө птеген жауларынан - Рим мемлекетiнен, пұ тқ а табынушылар философиясынан қ орғ ап, христиан-дiни кө зқ арасын тү сiндiру арқ ылы қ алыптастырды. Негiзгi мә селе, пұ тқ а табынушылардың философиясы мен мә дениетiне байланысты, Тертуллиан, т. б. оларды шайтан жаратқ ан десе, Ориген жә не басқ алар пұ тқ а табынушылардың данышпандығ ы (гректер мен римдiктер) мен христан дiнiнiң бiрлiгiн кө рсетуге тырысты.

2. Классикалық патристика, IV-V ғ ғ. ортасы - христиандық дiни ойлаудағ ы кө зқ араста теологиялық догматтардың ү лгiсi қ алыптасты. Негiзгi мә селе: қ ұ дайдың мә нi мен оның ү ш жақ тылығ ы: Қ ұ дiреттi Қ ұ дай, оның Ұ лы жә не қ асиеттi Рухтың арақ атынасы туралы болды. Христостың табиғ аты ─ қ ұ дайлық, адамдық немесе қ ұ дай-адамдығ ы (христология), Қ ұ дай берген игiлiк, адамның кү нә ғ а батуы, одан оны қ ұ тқ ару жә не кү нә дан арылу мә селесi. Бұ л мә селелер жаң а христиан мә дениетiнiң рухани негiзiн iздеу, ә рi қ алыптастыру болды.

3. Ең соң ғ ы кезең (VI-VIII ғ ғ.) - теологиялық мә ндегi энциклопедиялық жү йелердi жинақ тау, догматтарды қ алыпқ а келтiру.

Енді патристиканың iрi ө кiлiнiң бiрiне тоқ талайық. Августин (Блаженный)-354-430, Христиан теологі, епископ, Гиппон қ аласында (солтү стік Африка, Рим империясы) Христиан дініндегі католицизм ағ ымының негізін салды. Негізгі шығ армасы «Қ ұ дай қ аласы туралы». Бұ л ең бек жү здеген жылдар бойы діни ілімді таратуда, зерттеуде жә не оны оқ уда басты қ ұ рал болып саналды.

Ондағ ы қ ұ дай туралы ойлары:

1. Қ ұ дайдың ө мір сү ру белгісі - барлық заттарғ а қ атысты қ ұ діреттілігі мен жетілгендігі.

2. Барлық материя, жан, кең істік жә не уақ ыт, қ ұ дайдың ә рекетінен жаралғ ан.

3. Қ ұ дай тек қ ана жаратып қ ойғ ан жоқ, жаратуын жалғ астырып жатыр, келешекте де солай бола бермек.

4. Білім (сезім, ой, тә жірибе) шындық жә не жетілікті, бірақ ең басты ақ иқ ат, дә лелді білім тек Қ ұ дайды танудың арқ асында туады.

Аврелий Августин ө зінің «Қ ұ дай қ аласы» туралы ең бегінде ол ө з ойын «тү сіну ү шін сенемін, сену ү шін тү сінемін» («credo ut untelliyam intellido ut credam») деп негіздейді. Оның философиясы: «Сенімсіз - білімде ақ иқ ат жоқ» деген принципке бағ ынады. Ол тарихты, адам тағ дырын фаталистік тұ рғ ыдан тү сінетін діни концепцияны ұ сынды. Оның христиан дінiнің кейінгі дамуына ық палы зор болды. Протестант жә не католик дінбасшылары оны кең інен пайдаланды. Православие шіркеуінде оның ең бектері рационалдық қ ұ рлымдық ілім ретінде кө п тарағ ан.Оның н егізгі қ ағ идалары:

1. Тарихтың барысы, қ оғ ам ө мірі - екі қ арама-қ арсы патшалық тың кү ресі - жерлік жә не қ ұ дайлық.

2. Жер бетіндегі патшалық мемлекеттік мекемелер, ө кімет, ә скер, заң, император арқ ылы іске асады.

3. Қ ұ дайшылық жолда ─ діни қ ызметкерлер, олар берекелі жә не қ ұ дайғ а жақ ын, шіркеуде біріккен адамдар.

4. Жер патшалығ ы кү нә ғ а толы жә не олардың iшiнде пұ тқ а табынушылар да бар. Оны қ ұ дай бә рібір бір кезде жең еді.

5. Кө птеген адамдар кү нә лі жә не қ ұ дайдан алыс. Сондық тан ақ сү йектер ө кіметі ары қ арай ө мір сү ре беруі керек, бірақ олар Рухани ө кіметке бағ ынуы тиiс.

6. Корольдер мен императорлар христиан шіркеуінің ырқ ын (еркін) білдірумен бірге, тікелей Рим Папасына бағ ынады. Шіркеу - ә лемді біріктіретін қ абілетті кү ш, оғ ан философиямен жету мақ сатын қ ою керек.

«Схоластика» кезең і - философиялық ілімі «схолостика». Оның ө кілдері: Эриуген, Бонавентура, Альберт Великий, Фома Аквинский, Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр, Ансельм Кентерберийский, т.б. Бұ лар патристика кө терген мә селелерді жалғ астырды. Бірақ, бұ л мә селелер ө зінің ә дісі мен мазмұ ны жағ ынан басқ а сипатта болды. Мазмұ ны бойынша бұ рынғ ыдай қ ұ дай жә не кү нә ден қ ұ тылудың қ ұ пиясымен байланысты, бірақ алдың ғ ы қ атарғ а ─ ақ ыл-ой мен сенім, дін мен ғ ылым мә селелері шық ты. Жалпы мен жеке ұ ғ ымдарының ара қ атынасы кө п орын алды.

Орта ғ асырлық схоластика оралымды болды, ол ө зінің формаларын жиі ауыстырып отырды. Диалектиканы діннің догматтарын дә лелдеу ү шін пайдалануғ а тырысты, болмыс, мә н, форма, т.б. секілді философиялық ұ ғ ымдарды бұ рмалап тү сіндірді, таным теориясын былық тырды.

Схоластар білімді екіге бө лді:

1. Тү сініктеме жү рмейтін, аян арқ ылы берілген табиғ аттан тыс жайлар (яғ ни, Қ ұ дайдың Библияғ а салғ ан дайын ойлары);

2. Адамның ақ ыл-ойымен табылғ ан бiлiм (яғ ни, адам Библия мә тіндерін ашып, Қ ұ дайдың идеясын тү сінді).

Схоластика ─ шіркеулік кө зқ араста «шіркеу ә кейлерінің» ілімдеріне қ арағ анда, қ асиетті жазуғ а кө п кө ң іл бө лді. Бұ л кезде Платон философиясының беделі тү сіп, Аристотельдің анық айтылғ ан философиялық «реализм» концепциясы мен формальдық логикасы кең дамыды.Сө йтіп, схоластикалық тә сіл қ алыптасты.

Орта ғ асырлық схоластикада ә мбебаптылық ( Универсалии лат. ─ niversalis-жалпы). Ә мбебаптық нақ ты объектiге тә н, оның анық талғ ан тү рi болады. Бұ л мә селе тө ң ірегіндегі дау-жанжал кең орын алды. Схолатикадағ ы орталық айтыс, номинализм мен реализм арасында жү рдi. Ол христиан дініндегі қ ұ дайдың ү штік мә ні туралы догмат пен жә не Қ ұ дайдың болмысын дә лелдеуге байланысты.

Номинализм (лат. Nomina - есім, атау) дегенiмiз ─ философиялық ағ ым, ол бойынша жалпылық, жекені айқ ындай алмайтыны былай тұ рсын, тіпті нақ ты ө мір сү рмейді де. Жалпы идеялар бос сө з, жеке заттарғ а адам тарапынан берілетін атаулар ғ ана, шын ө мір сү ретін тек жеке заттар, ал адам болса сол жеке заттар мен қ ұ былыстарды ғ ана танып біледі. Номинализмде материяның алғ ашқ ылығ ы туралы материалистік ұ ғ ым қ алыптасты. Бұ л ілім дін иелерінің ашу - ызасын тудырды.

Реализм (лат realis ─ шындық, заттық) жалпы ұ ғ ымдар, ә мбебаптық (универсалийлер) реалды, ә уелбастан ө мір сү реді – дейдi. Ансельм Кентерберийскийдің пікірінше, жалғ ыз қ ұ дай ө мір сү реді, дү ниеде бар нақ ты заттар мен қ ұ былыстардың бастамасы бiр қ ұ дай, демек жеке заттардың болуы, жаратушы қ ұ дайғ а байланысты.

Орта ғ асырдағ ы ә мбебаптық тү сінік Платонның «идея» туралы ілімнің негізінде пайда болды. Ол нақ ты заттардың табиғ атын анық тап, олардың идеалдық моделі болады. Сонымен бірге заттардың себебі мен мақ саты да, яғ ни, бұ л ілім Аристотельдің форма туралы іліміне жақ ын болды. Антикада ә мбебаптылық мә селесі алғ ашқ ы рет Порфирийдің ең бегінде қ ойылды, бірақ орта ғ асырлық схоластикағ а Боэций арқ ылы енді, жә не ол Порфирий ең бектеріне берген тү сініктемелеріне байланысты болды.

Порфирий ү ш сұ рақ қ ойды:

1. Ә мбебаптылық деген бар ма (жануар, адам атаулары, т.б.) жә не ө з бетімен (яғ ни, нақ ты заттардан тыс) ө мір сү ре ме?

2. Егер бар болса, онда олар денелік пе немесе денесіз бе?

3. Егер олар денесіз болса, онда олар сезімдік заттармен қ алай табиғ и бiрлiкте болады?

Порфирий бұ л сұ рақ тарғ а ешқ андай жауап берген жоқ, бірақ бұ л ү ш сұ рақ, ә сіресе біріншісі ─ орта ғ асыр дә уірінiң алғ ашқ ы кезең iнде ө те қ атты пікір таласын тудырды.

Ақ иқ аты: ә мбебаптар адамнан, нақ ты заттардан тыс ө мір сү рмейді. Бұ л тек нақ ты заттарды екшелеп, адам санасы арқ ылы пайда болғ ан жалпылық ұ ғ ым, «Жалпы адам» дү ниеде жоқ, адам қ ашанда нақ ты бейне, ал «адам» деген жалпы атау - ол нақ ты адамдардың бә ріне тең, ортақ қ асиеттердi жинақ тайтын ұ ғ ым.

Фома Аквинский ─ ірі орта ғ асырлық философ, схоластикалық жү йені жө нге келтіруші. Католик шіркеуінде ү стемдік ететін томизм бағ ытының негізін салушы. Негізгі ең бегі: «Теология жиынтығ ы», «Пұ тқ а сенушілерге қ арсы сумма». Ол Қ ұ дайдың ө мір сү руінің бес дә лелін айтады:

1. Қ озғ алыс: Барлық қ озғ алысқ а дем беретін, яғ ни қ озғ аушы алғ ашқ ы кү ш - Қ ұ дай.

2. Себеп: Барлық ө мір сү ретін тіршіліктің себебі, барлығ ының бастама себебі - Қ ұ дай.

3. Кездейсоқ тық жә не қ ажеттілік. Кездейсоқ тық, қ ажеттілік мү мкіндік пен шындық тан туады, олай болса, алғ ашқ ы шындық - Қ ұ дай.

4. Сапалық дә режесі: Барлық тіршіліктің алуан тү рлі сапалық дә режесі (жақ сы, жаман, кө п, аз) бар, олай болса, кемеліне жеткен тіршілік те бар - ол Қ ұ дай. Ә лемдегі барлық заттар бірімен-бірі сә йкестеніп, қ иылысып байланысқ ан, оны жасайтын Қ ұ дай.

5. Мақ сат: Қ оршағ ан ортада қ андай болса да мақ сат бар, бә рі де мақ сатқ а бағ ытталады, ә рі мә ні бар. Олай болса, ә лдеқ андай ақ ыл-ойғ а сиятын бастама бар. Яғ ни, бә рін мақ сатқ а бағ ыттап, бә ріне мә н беретін - Қ ұ дай.

Аквинский Аристотель ілімінің материалистік идеяларын алып, оның идеалистік элементтерін кү шейту бағ ытында қ ызмет етеді.

Ол ә мбебаптылық тың (универсалий) ү ш тү рін мойындады:

1. Жеке заттарғ а дейінгі (қ ұ дайдың қ ұ діреттi санасында).

2. Заттардың ө здеріндегі (жердегі, жекедегі жалпылық).

3. Заттардан кейінгі тү рде (адам санасында танылғ ан).

Аквинскийдің негізгі қ ағ идасы - сенім мен сананың ү йлесімдігі. Ақ ыл-ой қ ұ дайдың болмысын саналы тү рде дә лелдеп, сенімнің ақ иқ аттығ ына қ арсы пікірді қ абылдамайды. Аквинскийдің пікірінше, барлық ө мір сү ретін заттар ─ қ ұ дайдың қ ұ діреті бойынша қ алыптасады.

Араб философиясы. Батыста философия, ө нер жә не ғ ылымның дамуы орта ғ асырда біршама тоқ тап қ алды, ал Шығ ыста араб ойшылдарының арқ асында ерекше дами бастады. Арабтардың ұ лттық сана-сезімiнің оянуы, мә дениетінің кең ө ріс жаюы, VII ғ асырда Араб жерінде жаң а, ислам діннің пайда болуымен тікелей байланысты.

Ислам Шығ ыстық дә стү рді сақ тап, Қ ұ дайды табиғ аттың объективтік заң дарын орындаушы, оларды адамдарғ а жеткізуші қ ұ діретті кү ш ретінде таныды. Ал адамды кө п тіршілік иелерінің тең бірі деп санап, қ анағ атшылды, руханилық қ а шақ ырды. Иудаизм діні Қ ұ дайдың Жерді адам ү шін жасағ аны, адамды ө зіне ұ қ сас етіп жасауы сияқ ты, т.б. идеяларын қ абылдағ ан жә не «адам-қ ұ дай» ілімімен оны терең дете тү скен Христиан дініндей, Ислам табиғ атқ а немқ ұ райлы қ арамайды. Оны бар кү нә нің кө зі демей, керісінше, дә ріптеп пір тұ тады. Бұ л табиғ атпен, байлық ү шін басқ алармен соғ ысудан қ ұ тқ арады, табиғ аттану ғ ылымдарынан гө рі, қ оғ амдық -гуманитарлық ғ ылымдардың кө п жетілуіне жол ашады. Исламда «пантеистік» (табиғ аттың ө зін қ ұ дай деп тану) сарын басым (Ибн Сина, Ибн Рушд ілімдерінде) болғ андық тан, Крест жорық тарының нә тижесінде фундаменталдық кү йге тү скен кезге дейін, «қ ұ дайды тану - табиғ атты оқ у» қ ағ идасына сү йеніп, араб тілді елдерде барлық ғ ылым салалары, мә дениетте ерекше дамыды. Орта ғ асырдағ ы Шығ ыс ─ дін мен ғ ылымның ү йлескен кезең і, ә рі ғ ылымның қ айта жаң ғ ыруының негізгі себебіне айналды.

Орта ғ асырда Бағ дат қ аласы ү лкен мә дени, рухани орталық қ а айналды. Мұ нда Платон, Аристотель, Гипократ, Гален, Эвклид, Архимед жә не Птолемейдің шығ армалары араб тіліне аударылып, мұ сылман ә леміне кең інен танымал болды. Х ғ асырдың екінші жартысында олар Испанияғ а, орталық Пиреней тү бегіндегі Кордово қ аласына ойысты. Араб ә лемінде танымал болғ ан шығ армалар, бұ л жерде латын тіліне аударылып, батысеуропалық ғ ылым дамуының қ айнар кө зі болды. ІХ-ХIІ ғ асырда мә дени даму ─ ө зінің шарық тау биігіне кө теріліп, шегіне жетті. Осы кезде Аристотель ағ ымның ық палы ө те кү шті болды. Сө йтіп, мұ сылман перипатетизімінің (гр. Peripatetikos - серуен кезінде бiлiм алу) негізі қ аланды. Ол негізінен екі ағ ымғ а бө лінген.

1. Шығ ыстық Аристотелизм: Ә ль-Кинди, Ә л-Фараби жә не Ибн-Сина (Авиценна).

2. Испан Аристотелизімі: Ибн Рушд (Аверроэс) жә не Ибн Туфайль.

Осылар арқ ылы мұ сылман ә лемі Платон жә не Аристотель ең бектерімен тікелей танысуғ а мү мкіндік алды. Мұ сылмандық шығ ыс перипатеизмнің алғ ашқ ы ө кілі Ә ль-Кинди (шамамен 800-870 ж) «араб философы» деген қ ұ рметті атақ қ а ие болды. Ол астролог, математик ә рі дә рігер, сонымен қ атар Аристотель шығ армаларына тү сініктемелер берді. «Органон» жә не «Метафизика» ең бектеріндегі мә селелер бойынша бірқ атар трактаттар жазды. Ол ө зінің дү ниетанымына негіз етіп, жалпығ а ортақ себепттік байланыс идеясын алды. Бұ л идея ─ «егер кез-келген бір затты ақ ырына дейін ой елегінен ө ткізетін болсақ, онда бү кіл ғ аламдық нә рсені айнадағ ыдай тануғ а мү мкіндік туады» ─ дейді. Ол ғ ылыми танудың ү ш сатысын кө рсетіп, бірте-бірте керек жағ дайда білімнің ақ иқ атына жетуге болатынын айтты.

1. Логикалық -математикалық сатыда.

2. Ғ ылыми жаратылыстануда.

3. Метафизикада (философияда).

Ол ө з уақ ытында дү ниені адамның ақ ыл-ойымен тануғ а болады деген революциялық идеяны ұ сынды. Оның ойынша танымның кө зі жә не эталоны ─ ақ ыл-ой.

Қ ұ ран жолын ұ стаушылар Ә ль-Киндиді «кә пір» деп қ арады.

Ә бу Нә сір Мұ хаммед ибн Мұ хаммед ибн Тархан ибн Узлаг ә л-Фараби ат -Тү рки (870-950 жж.) Ол Орта Азиядағ ы Фараби қ аласынан шық қ ан данышпан-философ, Аристотельдің жү йесін араб жағ дайына бейімдеді. Ол шын мә нінде дү ниежү зілік тұ лғ а. Ол ө зінің шығ армаларында араб, парсы, грек, ү нді жә не тү рік мә дениетінің ө те қ ымбат жетістіктеріне синтез жасай отырып жалпы ғ аламдық дең гейге жақ ындатты. Ә л-Фараби педагог - реформатор, халық арасына білім таратушы, ағ артушы. Ә л-Фараби Аристотельдің философиясына тү сініктеме бере отырып, ө з тарапынан:

1. «Ғ ылымдардың шығ уы».

2. «Ізгі қ ала тұ рғ ындарының кө зқ арасы».

3. «Музыканың ү лкен кітабы».

4. «Ақ ылдың мә ні туралы» философиялық трактаттарын жазды.

Оның музыка, метафизика, тіл ғ ылымы, логика, психология, география, этика ғ ылымдарына арнап жазғ ан ең бектерінің мә ні ерекше. Оны Аристотельден кейiнгi «екiншi ұ стаз», ғ алым деп санады, логика ғ ылымын, ә сiресе қ оғ амдық салада, диалектикалық тұ рғ ыдан қ олданды. Дү ниенi 6 элементке - жә й бө лшек, минералдар, ө сiмдiк, жануар, адам, космосқ а - бө лiп қ арауы, болмысты зерттеуде қ азiргi кезде кең қ олданылатын жү йелiк-сапалық тә сiлдiң бастамасын жасаумен тең тү седi. Оны деистiк кө зқ арасты қ алыптастырушылардың алғ ашқ ыларының бiрi деп те санағ ан жө н – оның пайымдауы бойынша қ ұ дай дү ниенi жаратқ анмен, оның қ азiргi дамуына араласпайды. Бұ л кейiнгi атақ ты ғ алымдардың негiзгi ұ станымы ретінде, зерттеуге мү мкiндiк туғ ызады.

Ә л- Фараби ө зінің «Бақ ытқ а жол сілтеу» деген ең бегінде тірі адамның бақ ыты, ө лгенен кейінгі тү сініксіз бақ ыттан артық екенін кө рсетеді. Адам бақ ытқ а кө птеген қ иындық тарғ а тап болып, жақ сы мен жамандық ты тү сіну арқ ылы жетеді. Адамның жетілуі мінез-қ ұ лқ ық тың жоғ арғ ы дә режесіне байланысты болады. Ал, кө здеген мақ сатқ а жету ─ ө зің е байланысты, дейді.

«Азаматтық саясат» деген ең бегінде ол отбасының қ оғ ам ө мірінің бастауы болу мә нін тү сіндіреді. Феодалдық қ оғ амдағ ы саясат пен мораль мә селелеріне жә не ә леуметтік қ айшылық тарғ а теориялық тұ рғ ыда тү сінік береді.

«Музыканың ү лкен кітабы» («Китаб ә л музык аль кабар») ең бегінде ол дыбыстың тарау табиғ атын, резонанс қ озғ алысын матиматикалық ә дістерді қ олданып, алғ аш рет нотаның нұ сқ асын жасады. Сол кездегі тү ркілердің музыкалық аспабы ─ тоғ ыз ішекті домбыраның қ ұ рылысын сипаттады.

«Ақ ыл туралы» деген ең бегінде ақ ылдың қ ұ діретіне сенеді, адам ақ ылы жаратушының бір кө рінісі деп ─ қ ұ дайды жоқ қ а шығ армайды, ал ғ ылым ─ ақ ылдың нә тижесі екенін кө рсетеді. Ғ ылымды ─ теориялық практикалық деп екіге бө леді. Теориялық ─ логика, жаратылыстану, метафизика; практикалық ─ этика, саясат.

Ә л-Фараби дү ниенің материалдық екенін жә не оның заң дылық тарын мойындайды. Аристотель секілді материя мен форманы анық тауда, форма ү здіксіз ө згерісте, ал материя мә ң гі деп қ орытты. Ә л-Фараби дү ниежү зіне белгілі тарихи тұ лғ а. Оның ілімі кө птеген философиялық идеялар мен концепциялардың қ алыптасуына ық пал жасады.

Ибн Син Ә бу Ә ли (лат. Авиценна) (980-1037 жж.) Орта ғ асырдағ ы тә жік философы, ә рі дә рігер. Ислам дінін жақ тай тұ ра, кө не дү ние философиясы мен ғ ылымын арабтарғ а, ал олар арқ ылы Еуропа елдеріне таратуғ а игі ық пал жасады. Тиімді ойлауды жә не жаратылыстану ғ ылымдары мен математика ілімдерін насихаттауды жү йелеуде кө п ең бек сің ірді. Ол Аристотельдің материалистік жә не идеалистік бағ ытын ұ стады, ал кейбір мә селелерде Аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм идеяларын, эменация кө зқ арасын қ ұ птады. Аристотельдің логикасын, физикасын жә не метафизикасын жетілдіріп, материяның мә ң гілігін мойындады.

Ибн Руш немесе Рошд Мохамед (1126-1198 жж.). Аверроэс Кордовода тұ рды. Араб философы. Оның пікірінше: материя мен уақ ыт мә ң гілік, оны ешкім жаратпағ ан. Адам жанының мә ң гілігі мен о дү ниедегі ө мірін жоқ қ а шығ арды. Қ ос ақ иқ ат ілімінің негізін қ алады, ғ ылыми жә не діни ақ иқ ат қ атар ө мір сү реді деген қ ағ идасының қ азiргi кү нге дейiн мә нi еш жоғ алғ ан жоқ. Аверроэс ілімі, яғ ни авверроизм мұ сылмандық жә не христиандық ортодоксия тарапынан қ атты қ удалауғ а ұ шырады. Ол дү ниені ү здіксіз ө згерістегі процесс деп қ арады. Осығ ан байланысты материалдық дү ние мә ң гі, барлық қ ұ былыстар себепті байланыста, ә рбір жеке зат ө леді, адам жаны да ө леді дедi. Алғ ашқ ылардың бiрi болып, жалпы адамзат санасының бiрлiгi, ойлау дә режесiнiң бiртiндеп жетiлуi туралы гуманистiк қ ұ нды пiкiрлер айтты.

Мұ сылман ә лемінің философтары мен ғ алымдары Батыстың ғ ылымы мен философиясының қ алыптасуына дү ниетанымдық жә не теориялық тұ рғ ыда зор ық палын тигізді. Батыс ә лемі Шығ ыспен рухани диалогтың нә тижесінде ерте грек дү ниесімен қ атар, шығ армашылық жә не жаң ашылдық идеялар мен концепцияларғ а толы шығ ыс мә дениетінің есігін ашты.

Араб елдерiнде перипатетизмнен басқ а неоплатонизм мен неопифагореизм iлiмiн жалғ астырушы «таза бауырлар» мектебi, ресми дiннiң кө птеген рә сiм-салтына қ арсы болғ ан, қ ұ дайғ а сырт пiшiнмен емес жү рекпен сенуге шақ ырғ ан, гностицизмнiң сезiм кө рiпкелдiгi идеясын ұ станғ ан сопылар (суфизм) мектебi жә не мұ сылман - дiни философиясының мектептерi болды. Ең бiр ерекше есте ұ стайтын жә й: барлық мектеп ө кiлдерi ғ ылыми iзденiстердi қ олдап, ө нер салаларында да белсендi болды. Мысалы, суфизм ағ ымын жақ тағ ан Фирдоуси, Низами, Саади, Руми, т.б. шығ армашылығ ы бү кiл ә лемге ә йгiлi болды. Ол дiни философия мектебiнiң атақ ты ө кiлi Ә л-Ғ азалидiң атом теориясын қ олдап, дамытуғ а ат салысқ аны да белгiлi. Бұ л Шығ ыс елдерiндегi ежелгi менталитеттiң, «алтын орта» қ ағ идасының ғ ылым мен дін ү йлесiмдiлiгiнде кө рiнуi едi. Ежелгi Ү ндi, Қ ытай елдерiнде де дiннiң орта ғ асырда бiрталай кү шейгенiне қ арамай, барлық философиялық мектептер сақ талып, жеке философтар мен ғ алымдардың материалистiк кө зқ арастарына, iзденiстерiне ешбiр кедергi келтiрiлмедi.